Taqyryptaǧy jalǧyz auyz sözdıŋ aǧylşynşa emes, «tälımger» degen qazaqşa audarmasyn qoldansaq, keiıpkerımızdıŋ beinesı aşylmai qalatyndai körındı. Öitkenı autizmı bar balalardyŋ janynda jürıp sabaǧyn üiretetın, qoǧamǧa beiımdeitın, boiyndaǧy qorqynyştardan qūtqaryp, emosiialaryn basqaruǧa baulityn janaşyr jandy bükıl älemde «tiutor» degen terminmen tanidy. Elordadaǧy №71 mektep-liseide qyzmet etetın Äli Ǧazizov te – osynau qaiyrly eŋbekpen ainalysyp jürgen mamandardyŋ bırı. Sūhbatymyz barysynda ol bızge erekşe balalarmen jūmys ısteu täjıribesı jaily sonşalyqty entuziazmmen äŋgımelep berdı.
Autizmge auru retınde qarauǧa qarsymyn
Bılım salasyndaǧy toǧyz jyldyq täjıribemnıŋ soŋǧy tört jylynda erekşe balalarmen jūmys ıstep kelemın. Bügınde №71 jäne №84 mektepterdegı ekı oquşyǧa tiutormyn. Jalpy men autizmge auru retınde qarauǧa qarsymyn. Jürıs-tūrysy qalypty adamdardıkıne ūqsas bolmaǧany üşın ǧana olarǧa osy anyqtauyşty tırkeuımız müldem dūrys emes. Olarda da bärımızdıkı sekıldı emosiia bar, olar da bız bıletın sezımderdı sezıne alady, tek solardy jetkızuınıŋ joly basqa. Mäselen, autizmı bar bala şöldegenınde su sūrai almauy mümkın. Esesıne aiqailau, jylau, aşulanu arqyly qajettılıgın qanaǧattandyruǧa tyrysady. Bız, iaǧni tiutorlar osyndai qarapaiym jaǧdaidan bastap özderın qalai ūstauy kerektıgın üiretemız.
«Qolyŋdy dırıldetpe. Sen jyndy emessıŋ ǧoi…»
Bır şäkırtımnıŋ esımı – Ersūltan. Bız onymen törtınşı jyl qatarynan bırge kele jatyrmyz. Bastapqyda tıl tabysyp ketu äjeptäuır qiyn boldy. Menı tyŋdaǧysy kelmedı, bälkım, qoryqqan da bolar. Qolyn dırıldete beretın. Mūny autizmdegı «stimming» nemese «samostimuliasiia» deidı. Sälden soŋ men de solai ısteuge köştım. «Sen ne ıstep jatyrsyŋ? Toqtat, boldy. Jyndysyŋ ba? – dep sūraidy menen. – Joq, jyndy emespın. Al sen şe? – Joq, men de jyndy emespın». Artynşa ol da qolyn dırıldetudı toqtatady. Alaida mūndai ädetterın tolyqtai joiyp jıberu de qauıptı. Būdan arylǧan soŋ basqa, būdan jaman ädettı tauyp aluy mümkın. Autizmı bar balalar üşın stimming – özın-özı tynyştandyrudyŋ bır ädısı. Qazır mynaǧan köştık. Men oǧan köşede, qoǧamdyq orynda nemese synypta otyrǧanda qol dırıldetuge bolmaitynyn aittym, esesıne därethanada nemese eşkım körmeitın oŋaşa jerde rūqsat. Ol da osyǧan üirenıp alǧan: keide ainalasyna qaraidy da, özge adamdar bolmasa, tez-tez älgı äreketın qaitalap, ışındegı stresın şyǧaryp ala qoiady.
Jasöspırımder ǧaşyq bolyp qaluy mümkın
Bızdıŋ mektepte 13 tiutor jäne solarǧa bekıtılgen 15 erekşe bala bar. Keide özara auysuǧa tura keledı. Mūny rotasiia deimız. Onyŋ sebebı mynada: bala tek saǧan üirenıp qalmauy kerek, äitpese sensız ortada oǧan qiyn bolady. Bıraq tiutor auystyrarda är oquşynyŋ jastyq jäne jynystyq erekşelıkterın eskeremız. Tiutorlardyŋ arasynda jas qyz-kelınşekter de kezdesedı. Jasöspırım ūldar olarǧa ǧaşyq bolyp qaluy mümkın. Erteŋgı künı tiutormen aiyrylasarda kädımgıdei jan jarasyna duşar bolady. Sol sekıldı, qyz balalarmen de mümkındıgınşe er tiutorlar ainalyspaǧany abzal. Keibır oquşylarmen äjethanaǧa deiın bırge baru qajet, al qyz bala jynystyq jaǧynan jetılıp kele jatqanda, būl närse, älbette, äbes. Ärı-berıden soŋ tiutordyŋ özı üşın de balamen tıl tabysudyŋ yŋǧaily tehnikalary bolady. Mysaly, men tiutorlyq etetın ekı ūl bala sabaqtan şarşaǧanda nemese äldenege zeiını tömendegende, üşeumız sportzaldaǧy matrastardyŋ üstınde äbden alysyp, küresıp alamyz. Olarǧa motorika qatty ūnaidy. Osydan soŋ köterıŋkı köŋıl-küimen qaitadan synyptaryna kırıp, tyrp etpesten ekı saǧat boiy sabaq tyŋdaidy. Al qyz balalarǧa ondai ädıstı jasai almaisyŋ. Olardyŋ tılın äiel tiutorlar jaqsyraq tabady dep oilaimyn.
Tiutorlardyŋ jūmysy «Bolaşaq» qauymdastyǧynyŋ «Är bala mektepke laiyq» jobasy aiasynda jüzege asuda. Olarǧa qauymdastyqtaǧy kuratorlar nūsqaulyq berıp otyrady. Qazırgı taŋda atalǧan ūiymnyŋ qoldauymen astanadaǧy bırneşe bılım oşaǧynda, atap aitsaq, №40, 83, 85, 37, 71 mektepterde inkliuziia synyptary aşylǧan.
Kımderdı qūşaqtauǧa bolady?
Jasöspırım şaqqa aiaq basqan erekşe ūl balalar keide synyptas qyzdaryn qūşaqtaǧysy kelıp, oǧaş qylyqtar körsetedı. Ondaida qūrdastary «Ersūltan bızdı qūşaqtai beredı» dep şaǧym aityp kelse, «Ol jai senderdı jaqsy köredı, dos bolǧysy keledı» dep äuelı solardy tynyştandyramyn. Kım bıledı, özderı nemese ata-analary basqaşa tüsınıp qaluy mümkın ǧoi. Keiın oquşymdy oŋaşa şaqyryp, ekeumız «Qarym-qatynas şeŋberın» syzamyz. Onda bırınıŋ syrtynan bırı ainala syzylǧan şeŋberlerdıŋ däl ortasyna Ersūltandy ornalastyramyz. Ersūltanǧa eŋ jaqyn şeŋberdıŋ boiyna äke, ana, bauyr siiaqty eŋ jaqyn adamdardy jazamyz. Būl kısılerdı qūşaqtauǧa, betınen süiuge bolady. Odan keiıngı şeŋberdıŋ boiyna tuysqan, körşı, dos siiaqty jandardy tızemız. Būlarmen qol alysuǧa rūqsat. Al odan alysyraq şeŋberge synyptas, mūǧalım, körşı synyptyŋ balalary kıredı. Olarmen eşqandai fizikalyq bailanys jasamau kerek, tek sälemdesseŋ jetkılıktı. Al eŋ syrtyndaǧy şeŋberde avtobustaǧy adamdar, köşedegı beitanys kısıler bar. Olarmen eşqandai qarym-qatynas jasamaisyŋ. Būl ädıs öte jemıstı.
Pissa men demalys – jaqsy motivasiia
Erekşe balalarmen taiming jäne motivasiia täsılderı boiynşa jūmys ısteimız. Mäselen, Ersūltan bırneşe saǧat boiy tapjylmastan ermeksazdan müsın jasap otyra alady. Müsınderı keremet. Dinozavrdy jasasa, tyrnaqtaryna deiın ainytpai kelıstıredı. Detalǧa erekşe män beredı. Osyny ıstep otyrǧanynda ony orta joldan toqtatyp, endı myna sabaqqa köşeiık deseŋ, aşulanady. Sondyqtan janyna taimer qoiamyn. On minuttyŋ ışınde jūmysty bıtıruı kerek ekenın bılgen soŋ, ol da tezırek qimyldai bastaidy. Keide özı ūnatpaityn sabaqtarǧa barǧysy kelmei, qiqarlanatyny da bar. Ondaida «qazır matematikany bıtırgen soŋ, ashanaǧa baryp pissa jeimız» nemese «pufikke jatyp säl tynyǧyp alsaŋ bolady» dep yntalandyramyn. Bıraq uädeŋdı oryndauyŋ tiıs, balany aldauǧa bolmaidy.
Ashanadaǧy kezekten endı qoryqpaidy
Tiutor bırte-bırte baladan alystauy qajet. Tabiǧi ortaǧa beiımdeu prosesı aqyryndap jüzege asady. Mäselen, eŋ basynda Ersūltan synyptaǧy mūǧalımnıŋ aitqanyn menıŋ körsetuım boiynşa ǧana oryndap jürdı. Mūǧalım balalarǧa «jazyŋdar» dese, ol maǧan qaraidy. Men jaz dep belgı beremın. Uaqyt öte kele būlai ymdauymdy doǧardym. Ol maǧan iek qaqsa, men terıs qaraimyn. Ondaida mūǧalımı «sam» (Ersūltan orys synybynda oqidy – avt.) degen jazuy bar qaǧazdy aldyna qoiady. Bara-bara jai ǧana qaǧazdyŋ ornyn körsetuge köştı. Osylaişa satylai daǧdylandyru arqyly bügınde tapsyrmany eşqandai kömeksız özı oryndaityn halge jettı. Sol sekıldı, bastapqyda anasy Ersūltandy kabinetıme jetektep alyp keletın. Keiınnen özı aula syrtynda qalyp, maǧan telefon şalatyn boldy. Men onyŋ kele jatqanyn terezeden baqylap otyramyn. Bırte-bırte anasynyŋ eskertuınsız-aq özı menı tauyp keletın boldy. Jalpy, şäkırtımnıŋ boiyndaǧy özgerısterdı kädımgıdei baiqaimyn. Būryn ashanaǧa barǧanda ūzyn-sonar kezektı körse, tamaǧyn ala almai, küigelektenetın. Qazır özı de sol balalardyŋ arasyna kırıp ketıp, pissa men suyn satyp ala beredı.
Ūrsuǧa bolmaidy degen tyiymdy nege būzamyn?
Tiutor ısteuge tyiym salynǧan äreketter bar. Mysaly, balaǧa ūrsuǧa bolmaidy. Bıraq men Ersūltanǧa jailap ūrsyp ta alamyn. Mūny basqa mūǧalımder de, ata-anasy da bıledı. Ondaǧy oiym – oquşymdy barynşa tabiǧi ortaǧa beiımdeu. Jūrttyŋ bärı ony ainalyp-tolǧanyp jürmeidı. Aiaq astynan bıreu oǧan dauys köterıp qalsa, būdan qatty şoşynyp, bala qaitadan būrynǧy tomaǧa-tūiyq qalpyna tüsıp ketuı yqtimal. Ondaida bızdıŋ qanşa jyl boiǧy eŋbegımız zaia ketedı. Keide osyndai situasiialardy qoldan jasaimyz. Men Ersūltandy keibır sabaqtarǧa ädeiı keşıktırıp aparamyn, bıraq aldyn ala mūǧalımıne «Qazır Ersūltan keşıgıp kırgende, säl ūrsyŋyz» dep eskertıp qoiamyn. Ersūltanǧa da «Sen keşıkkenıŋ sebeptı mūǧalımıŋ ūrsuy mümkın. Bıraq ol – qalypty närse. Mūǧalım tek saǧan ǧana emes, keşıgıp kelgen kez kelgen balaǧa ūrsady» dep qūlaǧyna qūiyp jıberemın. Nätijesınde ol ūrys estudıŋ asa qorqynyşty emes ekenın ūǧady. Keşırım sūrau, alǧys aitudy da bıledı. Äjethanaǧa qysylyp bara jatsa, mındettı türde «Proşu proşeniia» dep tūryp sūranady.
P. S: Äŋgıme barysynda Äli erekşe balalardyŋ bır-bırıne ūqsamaitynyn aitty. «Bızdıŋ aramyzda «Eger sen bır autistı tanysaŋ, onda sen tek bır autistı ǧana tanisyŋ» degen söz bar. Iаǧni ärqaisysy üşın jeke-dara amal kerek» deidı tiutor. Keiıpkerımızdıŋ būl qaǧidany sonşalyqty berık ūstanatynyna eş kümänımız qalmady. Şäkırtıne ūstaz ǧana emes, dos, bauyr da bola bılgen aǧaiy özınıŋ osy ısınen keremet läzzat alady. Tiutor boludyŋ şynaiy maǧynasy da osy bolsa kerek.
