Negızgı mamandyǧym su paidalanyp daqyl ösıretın agronom bolǧandyqtan, institutta alǧan bılımım men keiın eŋbekte jinaǧan täjıribemmen bölıseiın dep edım.
Elımızdıŋ Arqa öŋırı ylǧaly azdau aimaqqa jatady. Köp tüsse jylyna 300-320 mm ylǧal, al kei jyldary 250-260 mm-dıŋ maŋaiynda tüsedı. Osy ylǧaldyŋ 55-60%-y küz, qys ailarynda qar bolyp tüsedı.
Jaŋbyr retınde tüsetını 40-45% bolady. Ol ylǧal köp berekemızdı almaidy, kerısınşe asyǧa kütıp, jauǧan jaŋbyr quantady. Köp jyldyq ǧylymi-zertteu, baqylaulardyŋ arqasynda auyl şaruaşylyǧy mamandary ylǧaldyŋ qai uaqytta, qanşa tüsetının orta eseptep jazyp bılıp, soǧan bailanystyryp egınderın egedı, baptaidy, şöpterın şabady, tyŋaitqyştaryn sıŋıredı. Sondyqtan jaŋbyrmen tüsken ylǧal, ol kütıp, aŋsap jüretın, tüsım molaitatyn yrzyq. Qala öŋırıne äkeletın qiynşylyqtary joq emes, olar şeşılıp jatqan tärızdı. Qala mümkınşılıgı joǧary, ūiymdasqan subekt.
Bügıngı äŋgıme qalyŋ tüsken qar, ol erıgen kezde tuyndaityn qiynşylyqty azaitu joldaryn, auyl mysaly retınde körsetsem degen oi.
Bırınşı, tüsken qar ol yrzyq, vegitasiiaǧa qajet ylǧaldyŋ basy, bıregeiı. Tüsken qardy soqqan jel, syrǧytyp sai-salaǧa, jol boiyna quyp ketpes üşın ony toqtatu jūmystaryn jürgızu qajet. Ony qalai atqaru tehnologiiasy belgılı, mamandar bar. Toqtalǧan qar qalyŋdylyǧy 40-70 sm deiın barady, köktemde erıgen kezde topyraqqa sıŋıp ketuı tez boluy üşın, qar toqtatatyn egın jai mındettı türde küzde tereŋ jartylai qoparyluy kerek nemese jaqsy daiyndalǧan jailarǧa jasaluy kerek.
Sol jailarda sudyŋ jerge sıŋuı tyŋ nemese köpjyldyq şöp ösıp tūrǧan jailardan 50-70%-ǧa köp bolady, aqpai jaqsy sıŋıp ketedı. Osy jūmys qazır öte tömen kölemde atqaryluda, sovhozdar bar kezde 3 ai qysta 1 şaruaşylyq 15-20 myŋ gektar egın jerge qar toqtatylatyn, keibır jaialarda ekı ret jürgızıletın. Osy jerlerde egın tüsımı 2-5 s/ga artylatyn. Al mal jaiylymy, basqa dala, sai-salaǧa, orman-toǧaiǧa qalyŋ tüsken qar kei jyldary tez erıp berekenı alatyn.
Sonyŋ kesırın azaitu üşın tabiǧi tereŋ sailardy, tau bökterın, būlaq arnalaryn paidalanyp su bögetterın ornalastyratyn, ol bögetterdıŋ jobasyn syzyp beretın instituttar men filialdar bolǧan jäne ol biudjet arqyly jasalatyn. Böget qūrylysyn şyǧymyna, baǧasyna qarap, auylşaruaşylyq mekeme özı jasaityn nemese audan, oblysaralyq mamandanǧan mekemege jükteletın. Şyǧyndy Ükımet moinyna alatyn. Är audanda aǧatyn özen arnasyn, tereŋ sai-salany, tau, töbe bökterlerıne bekıtılıp saluǧa jaraityn böget, ony baptap, baqylap otyratyn mekeme, audandyq auyl şaruaşylyq basqarmasy bolatyn. Osy ısterge bügıngı kün jaŋa tehnologiialardy, äsırese jasandy intellekt baǧdarlamasyn (10-15 tg) paidalanyp är audan, oblys kölemınde aerofotosuretterdı paidalanyp joba karta jasaluy qajet. Är oblysta auyl şaruaşylyq departamentınde osy jūmysqa ie bolyp, basqaratyn bölım qūrylu qajet. Solar jergılıktı bölımşelerınen ūsynys qabyldaulary kerek. Sosyn bärın jinap, toptap jasandy intellekt baǧdarlamasyna qossa, daiyn joba-baǧdarlama şyǧaryp beredı. Sony taldap, maŋyzdylyǧyna bailanysty oblys biudjetıne kırgızıp sala bastau kerek. Jylyna är audanda 1-2 böget tūrǧyzylsa, barlaryna baqylau jasap jöndep otyrsa, tap biylǧy jyldaǧydai qasıret bolmauşy edı.
Bızdıŋ elımız tüsken qardy qiynşylyqqa jorymai, bailyq, yrzyq dep qabyldap, soǧan jūmys ısteuımız kajet. Men kötergen mäselege ketetın şyǧyn, bügıngı tötenşe jaǧdai jariialap, jūmsap jatqan aqşadan 5-6 ese az bolatynyna senımdımın. Salynǧan su bögetterın mal suaruǧa, maŋaiyna suarmaly egınşılık ekse, odan tüsetın önım körşı egınnen 5-6 ese tüsımı, sapasy mol bolady. Tamşylap suaru täsılın kırgızu de kerek. Är oblys, audan osy ısterge jarysyp atqaruyna Ükımet qaulysymen materialdyq syilyq berıletının atap körsetse, tıptı jaqsy bolar edı.
Qazır el, oblys basşylary osy ıstı qoldasa, jergılıktı ırı, bai käsıpkerler ılıp äketse, tabiǧattyŋ bergen bailyǧyn paidamyzǧa būrar edık.
Beisembek ÄLKENOV,
agronom, Astana qalasynyŋ tūrǧyny
