Biylǧy qys asau mınez tanyta qoiǧan joq. Änşeiınde köktemnıŋ ortasyna deiın erımei jatatyn qardyŋ köbesı būl jyly tym erte sögıldı. Säuır tumastan jerdıŋ toŋy jıbıp, qaladaǧy tırşılık türlenude. Tabiǧattyŋ osynau tosyn qūbylysyn sinoptikterden sūrap-bılmek bolyp «Qazgidromet» ortalyǧyna bas sūqqanbyz. Ärı-berıden soŋ, 23 nauryz – meteorologtardyŋ käsıbi meiramy emes pe?! Mekemege barǧanymyzda ondaǧy mamandardyŋ tynys-tırşılıgın de baqylap qaittyq.
Sinoptikterge salmaqtylyq tän
Bızdı «Qazgidromettıŋ» jetekşı injener-sinoptigı Läzzat Kerımova qarsy aldy. «Kezdesudı ädeiı keşkı uaqytqa ūiymdastyrdyq. Kündız mūnda qyzu qarbalas» dep jymidy ol dereu. Sözınıŋ jany bar. Öitkenı, ǧimarat täulık boiy jūmys ısteidı. Boljamdardyŋ däldıgı tüske deiıngı jinalysta talqylanyp, sol boiynşa är maman esep beredı. Odan soŋ öŋırlerdegı meteobeketterden kelıp tüsken mälımetter öŋdelıp, aldaǧy künnıŋ aua raiy qūrastyrylady.
– Astananyŋ aua raiyn bılu üşın bız Jerdıŋ soltüstık jarty şaryndaǧy jaǧdaidy zertteimız. Iаǧni, planetadaǧy jalpylama ahual kez kelgen mekennıŋ klimatyna äser etedı. Sondyqtan osydan 66 jyl būryn dünie jüzınıŋ barlyq sinoptikterı bırıgıp Bükılälemdık meteorologiialyq ūiym qūrdy. Bırıkken ūlttar ūiymynyŋ mūryndyq boluymen aşylǧan būl qauymdastyq bügınde memleketter arasyndaǧy meteorologiialyq aqparat almasu prosesın äldeqaida jaqsartty, – deidı Läzzat Kerımova.
Respublikamyzdyŋ tükpır-tükpırınde 327 «Qazgidromet» meteobeketı ornalasqan. Onyŋ 69-y avtomattandyrylǧan rejimge qosylǧan. Meteobeket qyzmetkerlerı 3 saǧat saiyn aua temperaturasyn, jeldıŋ jyldamdyǧyn, jauyn-şaşynnyŋ mölşerın ölşep, karta daiyndaidy. Ol kartalar sinoptikter tılınde barika dep atalady eken. Qazaqstanmen qatar, özge de memleketterdıŋ barikalary Bükılälemdık meteorologiialyq ūiymǧa joldanady. Jūmystary halyqaralyq deŋgeidegı tapsyrmalarmen bailanysty bolǧandyqtan, mūndaǧy mamandar aǧylşyn tılıne de jetık.
Meteorologiia salasy salqyndylyqty talap etedı. Şelektep jauatyn nöser, bet qaratpaityn būrqasyn, mi qainatar ystyqty aldyn ala sezıp, ainalasyn qūlaqtandyratyn mamandardyŋ sabyrly bolmaǧy zaŋdy da şyǧar. Äiteuır, olar eşteŋege taŋǧalmaidy, qorşaǧan ortanyŋ erke qylyqtaryna barynşa baisaldylyq tanytady.
Jūmsaq qysqa jahandyq jylynu kınälı
Şyny kerek, ortalyqqa kırer kezde taudai temır-tersektıŋ ortasyna tap bolarmyz dep oilaǧanbyz. Söitsek, ondai däuır kelmeske ketıptı. Sinoptikterdıŋ bärı zamanaui tehnikanyŋ kömegıne jügınedı. «Aua raiyn sputnikten tüsırılgen suretter, şeteldık saittar, reitingtık diagrammalar men sandyq model arqyly anyqtaimyz. Odan bölek, «Gismeteo» atty käsıbi baǧdarlamany qoldanamyz. Boljam jasalǧannan keiın ony biulleten türınde memlekettık ūiymdarǧa, Tötenşe jaǧdailar departamentıne, Işkı ıster organdaryna, temırjolşylarǧa jıberemız» deidı joǧarydaǧy keiıpkerımız. Eger qolaisyz aua raiy turaly boljam jasalsa, bailanys ortalyǧyna lezde habarlanady. Ol jūrtşylyqqa 112 nömırınen SMS retınde taratylady.
«Qazgidrometke» kelıp tüsken qoŋyraulardy ortalyqtyŋ dispetcherı Gülaiym Manap qabyldaidy. Onyŋ aituynşa, qysqy mezgılde mektepterdegı sabaqtyŋ bolu-bolmauyn naqtylau maqsatynda telefon şalatyn ata-analar köp. Biyl tek ekı ret qana sabaq tolyqtai toqtatyldy. Byltyr mūndai jaǧdai bırneşe ret qaitalanǧan.
Meşın jylyndaǧy qystan qysylmai şyqqanymyz ras. Aq tütek boranǧa boilary üirengen arqalyqtar aua temperaturasynyŋ kürt artyp ketuın tüsınbei älektendı. Jahandyq jylynudyŋ yqpaly bolar dep te topşyladyq. Mamannyŋ aldyna kelıp tūryp, osy kümänımızdı bügıp qalǧanymyz jönsız bolar edı. Bızdıŋ saualymyzǧa «Qazgidromettıŋ» Aua raiyn qysqa merzımge boljau basqarmasy basşysy Ardaq Kälmenova jauap qatty. «Uaqyt ötken saiyn jahandyq jylynu klimatty kädımgıdei özgerıske ūşyratuda. Mäselen, byltyr elordadaǧy eŋ tömengı temperatura – 30 gradusqa jetse, biylǧy körsetkış būdan 3-4 şkala joǧary. Jalpy, soŋǧy jyldary ailyq normadan 1-2 gradus artyǧyraq tendensiia baiqalady. Mūnymen qatar, osy jyly siklon men antisiklon bırın-bırı almastyryp, sonyŋ kesırınen aua raiy qūbyldy» deidı bılıktı maman.
Halyqtyq boljamdar aldamaidy
Sinoptikterdıŋ jūmysyn psihologiialyq tūrǧydan auyr mamandyqtardyŋ tızımıne jatqyzuǧa bolady. Sebebı, boljamyŋnyŋ qanşalyqty däl şyǧatynyna är kez alaŋdaulysyŋ. «Üige qaitqannan keiın de terezege qaraǧyştap, aspannyŋ qabaǧyn baǧyp otyramyz» dep aǧynan aqtaryldy ortalyqtaǧylar. Bır künge nemese bır aptaǧa jasalatyn boljamdar 99 paiyzǧa oryndalady. Al ailyq nemese mausymdyq boljamdardyŋ döp kelu yqtimaldyǧy – 96 paiyz.
Ädette jurnalisterdıŋ auzynan estıgen aua raiy boljamyna būqaranyŋ köŋılı tolmai, sinoptikterge qatysty renışterın bıldırıp jatady ǧoi. Osy oraida «Qazgidromet» mamandary keibır BAQ ökılderıne bazynasyn jetkızdı. «Tek sanauly telearnalar ǧana bızdıŋ boljamymyzdy paidalanady. Bıraq halyq barşa tılşılerdı bızden maǧlūmat alady dep oilaidy. Dispetcherlık ortalyqqa telefon soǧyp, nazyn aitatyndar barşylyq. Adamdardyŋ osyndai syŋarjaq tüsınıkten ada bolǧanyn qalaimyz» deidı olar mūŋyn şaǧyp.
Bır qyzyǧy, sinoptikter aua raiy jaily ejelgı yrymdarǧa qūlaq asady eken. Künnıŋ suytyp, jerdıŋ qaraiyp, aiazdyŋ synatyn kezeŋıne ata-babalarymyzdyŋ ärtürlı ūǧym taŋyp ketkenı belgılı. Mysaly, qazır damylsyz soǧyp tūrǧan tentek jel besqonaq dep atalady. Soltüstıkte nauryzdyŋ aiaǧynan, oŋtüstıkte säuırdıŋ ortasynan bastap ūiytqityn dauyl bes künge sozylady.
Sonymen, sinoptikterdıŋ kökek aiyna bergen boljamy mynadai: būl mezgılde Astanada jauyn-şaşyn qalypty mölşerden azyraq jauady. Alǧaşqy aptadaǧy aua raiy qystaǧyǧa ūqsas. Köktaiǧaq bolyp, aiaz küşeiedı. Aua temperaturasy – 20 gradusqa deiın tömendeidı. Al aidyŋ orta tūsy nöserlı. Üşınşı dekadaǧa qarai kün jylynyp, yǧyr qylǧan suyq basylady. Qysqasy, «säuır bolmai, täuır bolmas».
Botagöz MARATQYZY
