HH ǧasyrdyŋ 80-jyldardyŋ aiaǧy men 90-jyldardyŋ basynda qoǧamda ekı ırı oqiǧa oryn alyp, qazaq halqy ūlt retınde oianyp, ruhani serpıldı. Bırınşı oqiǧa 1989 jyly 22 qyrküiekte «Tıl turaly» zaŋ qabyldanyp, onda qazaq tılı – memlekettık tıl dep taiǧa taŋba basqandai körsetıldı. Ekınşı oqiǧa 1990 jyly 25 qazanda Egemendık deklarasiiasy qabyldanyp, täuelsız memleket qalyptasuynyŋ alǧaşqy qadamy, bastau joly qalandy. Bız ekınşısınıŋ maŋyzyna keŋırek toqtalyp, sol kezdegı ahualdy söz etemız.
Sūltan Sartaevtyŋ jetekşılıgımen bılıktı zaŋgerler Zinaida Fedotova, Nikolai Akuev, Tıleuhan Qabdrahmanov Qazaq Sovettık Sosialistık Respublikasynyŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiiasyn daiyndauǧa atsalysty. «Respublika – egemendı memleket. Qazaq SSR-ı Odaqtan erkın şyǧu pravosyn özınde saqtap qalady» dep bastalatyn qūjat 17 baptan tūrady. Deklarasiia egemendık märtebesın jariialap, eldıŋ territoriialyq aumaǧy bölınbeitını, qol sūǧylmaityny körsetıldı. Al memlekettık bilık zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy jäne sot bilıgı bolyp bölındı. Sondai-aq qūjatta adam qūqyqtary men bostandyǧy tolyq qamtylyp, erkın tūlǧa qalyptastyru ideiasy körınıs tapty. Bastysy, ūlt retınde damu jolyn taŋdap, mädeni, dıni erekşelıktı saqtap, öz taǧdyryn özı şeşu qūqyǧy bekıtıldı».
Būl qūjattyŋ maŋyzdy sipaty Qazaqstan halqynyŋ bilıktılık oi-maqsatynyŋ engızıluı bolyp tabylady. Qazaq KSR Konstitusiiasy ökıldı organdar arqyly jäne Qazaq SSR özdıgınen jüzege asyratyn, däl Qazaqstan halqy, onyŋ azamattary (olardyŋ ūlttyq erekşelıgıne täuelsız) – Qazaq KSR memlekettık bilıgınıŋ egemendıgınıŋ qainar közı bolyp tabylady. Deklarasiia erekşelıgı – memlekettıŋ äleumettık negızın anyqtauda taptyq tıl tabysudan bas tartuynda boldy. Respublika territoriiasynda tūratyn azamattarǧa, olardyŋ ūlttyq jäne partiialyq aiyrmaşylyqtaryna, äleumettık jäne mülıktık jaǧdaiyna, dını men jynysyna, mekenjaiyna, käsıp türıne qaramastan, KSRO Konstitusiiasy men Qazaq KSR Konstitusiiasynda qarastyrylǧan barlyq qūqyqtar men erkındıkter kepıldendırıldı. Osy rette azamattyq jäne ūlttyq teŋdıkke qol sūǧuşylyq zaŋ būzuşylyq bolyp jariialandy. Qūjatta Qazaqstannyŋ halyqaralyq qūqyq subektılıgın jüzege asyru qajettılıgın bekıtetın jaǧdailar mazmūndaldy. Sol arqyly Qazaqstan, «Qazaq KSR-dyŋ memlekettık egemendıgı jaily deklarasiiaǧa» säikes, halyqaralyq qatynastardyŋ derbes subektısı retınde äreket etu, syrtqy saiasatty anyqtau jäne syrtqy ekonomikalyq ıskerlık sūraqtaryn özı şeşu qūqyǧyna ie boldy.
«Otandyq tarihymyzda alǧaş ret eldı damytu maqsatynda demokratiialyq qūqyqtyq memleket qūru jaiy aityldy, sol arqyly azamattyq qoǧam qūruǧa negız qalandy. Sosialistık respublikanyŋ normativtık zaŋ aktısınde alǧaş ret memleket negızderın anyqtauda taptyq täsıl bolmady jäne «jūmysşylar», «şarualar», «intelligensiia» ūǧymdary da kezdespedı.
Deklarasiiada Qazaq KSR memlekettık bilıgınıŋ bastauy jäne egemendıktıŋ jalǧyz iesı Qazaqstan halqy dep mälımdeldı. Al Qazaqstan halqyn respublikadaǧy barlyq ūlt azamattary qūrady.
Tarihi qūjatta respublikanyŋ barlyq azamattarynyŋ laiyqty jäne teŋ därejede ömır süruge talpynysy körınıs tapqan, ekologiialyq qauıp közderı bolatyn nysandar qyzmetı men jūmysyna tyiym salatyn ekologiialyq qauıpsızdık qaǧidattary da engızılgen.
Deklarasiiada Qazaq KSR-nıŋ eŋ maŋyzdy mındetterınıŋ bırı – ūlttyq memlekettılıktı nyǧaitu jäne qorǧau, saqtau, qazaq halqy men Qazaqstanda tūratyn özge de ūlttardyŋ ūlttyq qūndylyqtaryn nyǧaitu jäne özındık mädenietı men dästürın, tılın jaŋǧyrtu jäne damytu dep bekıtıldı.
Şyn mänınde, egemendıkke bastaityn qasiettı joldy halqymyz ūzaq jyldar boiy jürıp öttı. El aǧalary jäne ziialylar ūlttyŋ sanasyn saqtau üşın qolynan kelgennıŋ bärın jasady. Eldıŋ ruhyn köteretın astarly körkem şyǧarmalar jaryq kördı. Ūltymyzdyŋ azattyqqa degen ūmtylysy Jeltoqsan oqiǧasy kezınde aiqyn körındı. «Egemendık Deklarasiiasyn» halyqtyŋ jan-jaqty jäne ūzaq jylǧy küresınıŋ nätijesı deuge bolady
Qazaq KSR aumaǧy bölınbeidı, oǧan qol sūǧylmaidy jäne eldıŋ kelısımınsız ony eşkım de paidalana almaidy dep körsetıldı». Atalmyş deklarasiiada alǧaş ret memlekettık bilıktıŋ ūlyqtylyǧy, onyŋ derbestıgı men respublika ışınde tolyqtyǧy, sonymen qatar syrtqy qatynastarda respublikanyŋ egemendık qūqyǧyn būzatyn KSR Odaǧy joǧary organdary aktı qimyldaryn öz aumaǧynda toqtatuǧa qūqyly ekendıgı bekıtıldı. Memlekettık bilıktı zaŋ, oryndauşy jäne sot dep bölu qaǧidattary jariialandy. Qazaq KSR Prezidentı Respublika basşysy bolady jäne joǧary ökılettı atqaruşy bilıkke ie boldy. Zaŋ bilıgın Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı jüzege asyrdy, al sot bilıgı Qazaq KSR Joǧarǧy sotyna tiesılı boldy. «Būl qūjat boiynşa Qazaqstan elı halyqaralyq qatynastarda derbes tolyqqandy obekt retınde syrtqy saiasatta özınıŋ müddelerın aiqyndap, halyqaralyq ūiymdardyŋ qyzmetıne qatysuǧa mümkındık aldy. Respublikanyŋ saiasi, ekonomikalyq, äleumettık, ūlttyq-mädeni qūrylysyna, onyŋ äkımşılık-aumaqtyq qūrylysyna bailanysty mäseleler eşkımnıŋ aralasuynsyz derbes şeşıletını jariialandy.
Prezident – Respublikanyŋ basşysy, eŋ joǧarǧy äkımşılık-atqaruşylyq bilıktıŋ iesı retınde tanyldy. Jer, onyŋ qoinauy, su, äue keŋıstıgı, ösımdıkter men haiuanattar düniesı, basqa da tabiǧi resurstar, halyqtyŋ mädeni jäne tarihi qazynalary, bükıl ekonomikalyq, ǧylymi-tehnikalyq äleuet Respublika egemendıgınıŋ negızın qūrai otyryp, onyŋ erekşe menşıgınde bolatyny körsetıldı. Deklarasiiada: «Qazaq KSR-ı Respublika ülesıne säikes jalpyodaqtyq mülıktegı, onyŋ ışınde almaz, valiuta qorlary men altyn qoryndaǧy öz ülesıne qūqyly, respublika aumaǧynda iadrolyq qarudyŋ synaluyna, jappai qyryp-joiatyn qarudyŋ özge türlerı üşın synaq poligondaryn saluǧa jäne olardyŋ jūmys ısteuıne tyiym salynady» dep jazyldy. Deklarasiia boiynşa Qazaq KSR-ıne öz ışkı äskerlerın, memlekettık qauıpsızdık jäne ışkı ıster organdaryn ūstauǧa qūqyq berıldı. Memlekettık egemendık turaly qūjat respublikanyŋ egemendıgın baiandy etken tūŋǧyş zaŋnamalyq akt boldy. Deklarasiiadaǧy baǧdarlama negızınde 1991 j. 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık Täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq Zaŋ qabyldandy.
Sonymen, Memlekettık Egemendık deklarasiiasy – egemendıktı bıldıretın qūr mälımdeme ǧana emes, şyn mänınde, zaŋdyq küşke ie maŋyzdy qūjat bolyp tabylady. 1991 j. 10 jeltoqsanda Respublika Joǧarǧy Keŋesınıŋ sessiiasynda «Qazaq Keŋestık Sosialistık Respublikasy» «Qazaqstan Respublikasy» dep özgertıldı. Al 16 jeltoqsanda 7-sessiiada «Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık täuelsızdıgı turaly» Zaŋ qabyldandy».
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev 2022 jylǧy aituly merekemen halyqqa joldaǧan qūttyqtau sözın kelesı sözdermen jalǧady: «Būl – qazaqtyŋ san ǧasyrlyq memlekettılık dästürı jaŋǧyrǧan kün. Būl – bostandyq üşın küresken babalar armany aqiqatqa ainalǧan kün. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyŋ egemendıgı turaly deklarasiia qabyldandy. Būl qūjat täuelsızdıgımızdıŋ saiasi-qūqyqtyq negızın qalyptastyrdy. Bır sözben aitsaq, deklarasiia – elımızdıŋ täuelsızdık aluyna jol aşqan aqjoltai qūjat.
«Qazaqta «Egemen bolmai, el bolmas» degen tereŋ maǧynaly söz bar. Keide «Azattyq Qazaqstanǧa kezdeisoq būiyrdy, elımız täuelsızdıgın eŋ soŋǧy bolyp jariialady» degen bırjaqty, üstırt tūjyrymdar aitylyp qalatyny jasyryn emes. Būl – sol kezdegı jaǧdaidy dūrys baǧamdai almaǧan adamdardyŋ sözı.
Şyn mänınde, egemendıkke bastaityn qasiettı joldy halqymyz ūzaq jyldar boiy jürıp öttı. El aǧalary jäne ziialylar ūlttyŋ sanasyn saqtau üşın qolynan kelgennıŋ bärın jasady. Eldıŋ ruhyn köteretın astarly körkem şyǧarmalar jaryq kördı. Ūltymyzdyŋ azattyqqa degen ūmtylysy Jeltoqsan oqiǧasy kezınde aiqyn körındı. «Egemendık deklarasiiasyn» halyqtyŋ jan-jaqty jäne ūzaq jylǧy küresınıŋ nätijesı deuge bolady. Ärine, mūndai qadamǧa baru oŋai bolǧan joq. Elımızdıŋ sol kezdegı saiasi-äleumettık jäne demografiialyq ahualy tūrǧysynan qarasaq, būl öte batyl äreket bolatyn. «Egemendık deklarasiiasy» – täuekel men diplomatiianyŋ, aqyl men sabyrdyŋ jemısı. Osy tarihi qūjattyŋ äserı köp ūzamai baiqala bastady. Bız qoǧamnyŋ ırgetasyn jaŋartyp, jaŋa belesterge ūmtyldyq. Qazaqstan qiyn ötkelden ötıp, ırgelı el boluǧa baǧyt ūstady» dedı Memleket basşysy.
«Men Ūlytauda ötken alqaly jiynda Respublika künıne ūlttyq mereke märtebesın qaitarudy ūsyndym. Ony Qazaqstannyŋ basty meiramy retınde atap ötu turaly bastama köterdım. Būl bastama halyqtyŋ keŋ qoldauyna ie bolyp, tiıstı zaŋǧa özgerıs engızıldı. Byltyrdan bastap Respublika künı – ūlttyq mereke. Endı būl meiramdy küllı el bolyp jaŋa mazmūnda atap ötetın bolamyz. Qaita jaŋǧyrǧan Respublika künı – būl halqymyzdyŋ ruhyn köterıp, eldıgımızdı nyǧaita tüsetın asa maŋyzdy tarihi qadam. Sondyqtan, osy mereilı kün azamattarymyzdyŋ özara tüsınıstıgın, tūtas ūltymyzdyŋ erkın ömırge jäne derbes damuǧa ūmtylysyn paş etetın mereke bolmaq.
«Respublika» sözı latyn tılınde «ortaq ıs» degen maǧyna beretını barşamyzǧa belgılı. Bır sözben aitqanda, respublika öz ısıne jauapty azamattardyŋ ortaq ıs-äreketınıŋ arqasynda qūrylady. Öitkenı azamattar – memlekettıŋ arqauy. Azamattary bolmasa, memleket te bolmaidy» dep tüiındedı Qasym-Jomart Toqaev.
1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda – «QR Memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq zaŋ qabyldandy. Osy sätten bastap, respublika öz aumaǧynda barlyq bilıktı jürgızetın, ışkı jäne syrtqy saiasatyn özı anyqtap, özı jürgızetın täuelsız, demokratiialyq jäne qūqyqtyq memleket qūzıretın zaŋdy tūrǧyda räsımdedı. Būl zaŋdy köpūltty bükıl Qazaqstan halqy kütken edı. Būl san jyldar boiy täuelsızdık üşın küresıp kelgen jüzdegen ūrpaqtyŋ arman-müddesınıŋ oryndaluy edı. Osy täuelsızdıktıŋ nätijesınde bızdıŋ respublika BŪŪ-ǧa müşelıkke ötuge, öz erkımen halyqaralyq arenaǧa şyǧuǧa, basqanyŋ nūsqauy boiynşa emes, öz erkımen örkeniettı türde bolaşaqqa qadam jasauǧa qūqyly boldy. Ärbır qazaqstandyq öz önerı men qabıletın tuǧan respublikasyna beruı kerek, halyqtyŋ ömır süru deŋgeiı köteretın naryqtyq ekonomikaǧa tezırek ötuge yqpalyn tigızuı kerek. Täuelsızdık, egemendık statusty respublika halyqtaryna jaŋa Konstitusiiany jasaumen bailanysty sūraqtarǧa, azamattyq jäne migrasiialyq prosesterdıŋ mäselelerıne jaŋaşa közqarastyŋ ornyǧuyna mümkındık berdı. Qazaq halqy täuelsızdıkke deiın ūzaq ta qiyn joldan öttı. 1986 jyly jeltoqsan aiynda totalitarlyq jüienıŋ ortalyǧyna qarsy narazylyq bıldıruge şyqqan jastardyŋ armany da osy bolatyn. Osylai respublikanyŋ täuelsız el boluyna eldegı demokratiialyq baǧyt sebep boldy. Al deklarativtı internasionalizmmen emes, aqiqattyǧymen ereşelenetın mūndai memlekette qazaq halqy özınıŋ ūlttyq tılın, mädenietın, dästürın saqtap qala alady».
1990 jylǧy 25 qazandaǧy «Qazaq KSR memlekettık egemendıgı turaly» deklarasiia 1991 jylǧy 16 jeltoqsandaǧy «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq zaŋymen teŋdei jaŋa täuelsız memlekettıŋ konstitusiialyq-qūqyqtyq ırgetasyn qalady jäne Qazaqstannyŋ memlekettık täuelsızdıgın räsımdeu jolyndaǧy negız bolatyn zaŋ aktısı boldy».
Sonymen, egemendık turaly deklarasiiasyn ūlttyq qūndylyqtardy aiqyndauda, qajettı zaŋdar jiyntyǧyn anyqtap aluda maŋyzdy röl atqaryp, täuelsızdık jolyndaǧy tarihi qadam boldy dep qorytyndylauǧa bolady.
Tılegen SADYQOV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU professory
