Elordamyzdyŋ ırgetasy patşalyq Resei tūsynda, dälırek aitsaq, Ekaterina II patşaiym zamanynda Aqmola atauymen 1830 jyly qalanǧany, 1862 jyly qala märtebesı berılgenı – keşegı tarih. Sol zamanda jaŋa qalaǧa berer jaŋa at tappady ma eken? Nege Aqmola esımı taŋdaldy? Būǧan būltartpas dälel – kommunisterdıŋ mysyn basqan babalar ruhy bolar. Aqmola atauy būdan 2000 jyl aldynda däl osy öŋırde ǧūn babalarymyz tūrǧyzǧan qamalǧa berılgen at ekenın bügınderı bıletınderden bılmeitınder köp. Naqty aitsaq, ǧūndar däuırınde bükıl Deştı Qypşaqtyŋ ūlan-ǧaiyr dalasyn babalarymyz darhan dalanyŋ däl kındıgındegı Taitöbe belıne salynǧan Aqmola qamalynan baqylaǧanyn tarih däleldeidı.
Aqmola» atauynyŋ tüp törkını köne ǧūn zamanyndaǧy köne türkı tılındegı «Aq» – batys, «mola» – qamal» ūǧymyn bıldıretının bügıngı ūrpaqtyŋ qūlaǧyna qūiuşy – jazuşy, publisist Aldan Smailov. Ol sonau baǧzy zamandaǧy Vizantiia tarihyn jazǧan Prokopii Kesariskiiden bastap, Marko Polo, (1271-1295 j.) Rubruk Villem, İ.Şangin, (1816 j.) A.İ.Levşin (1832 j.) syndy zertteuşıler men bügıngı zamanǧy ǧalymymyz Qairat Ǧabithanūlynyŋ eŋbekterıne deiıngı keşegı Aqmola qamaly jaily köneden jetken zertteu maǧlūmattardy onan-mūnan ızdetpei ärı baiytyp jetkızdı. Bastysy, ǧūndar qorǧan tūrǧyzǧan Taitöbe, Qaraötkel, Qorǧaljyn ainalasynda Bozoq, Tataǧai (Bytyǧai) syndy qala bolmasa da qamal, qorǧandar sonau ǧūn däuırınen berı jalǧasqanyn, 1694 jyly Nūra özenı boiynda Äz Täuke hannyŋ orda tıgıp otyrǧanyn bıldık.
«Däuırınde aibyny asyp, quaty tasyp tūrǧan ǧūn kösemderı Saryarqanyŋ tösınde tört qūbylany toǧystyrǧan jer ortasynda Nūra men Esıl özenderı arasynda jatqan Taitöbe belınıŋ üstıne qamal salypty, keŋdıgınen bas ainalatyn, qaraǧanda köz sürınbeitın ūlan dalany sol qamal kündız-tünı qalt etkızbei qarauyldaǧan» dep jazady.
Söitıp, köregen Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev kezındegı Astana qalasynyŋ ornyn Arqa tösınıŋ däl osy tūsynan taŋdaǧany bekerden-beker emestıgın köbımız bıle bermeimız. Al köpşılık tegıs bılıp, el astanasynyŋ tarihyn asqaqtatu üşın ne ısteuımız kerek?
Qasiettı qūran kıtabyndai Memlekettıŋ qaǧidattar jinaǧy – «Jetı jarǧyny» jazǧan Äz Täuke babamyzdyŋ bügıngı elordanyŋ ırgesındegı jazǧy ordasy ornynan tarihi keşen tūrǧyzu, qalanyŋ ortasynan Taitöbege tura aparatyn daŋǧyl salu, köne «Aqmola» qamaly tūrǧan orynǧa arhitekturalyq zertteu jürgızıp, eskı qamal pışınınde keşendı monument ornatu siiaqty şaralar qolǧa alynuǧa uaqytyn tapqan sūranyp tūrǧan iılıktı ıs.
Elordamyzdyŋ eskı jūrty baǧzy babalardan qalǧan «Aqmola» tas qamalynan bastalsa, osy zamanǧy Aqmola qalasynyŋ ırgetasy qalanǧanyna keler jyly 190 jyl tolǧaly otyr. Taitöbe belındegı «Aqmola» qamalynyŋ tarihy «menmūndalap» özıne tartyp tūrar bolsa, Nūrsūltan qalasynyŋ ırgetasyn kemınde 2000 jyldyŋ aldynda ǧūn babalarymyz qalaǧanyn ūrpaqtyŋ bılerı, syrt közdıŋ syr tüierı anyq. Jatjūrttyqtar bızdıŋ örkeniet bastauymyz ärıde jatqan «Ūly dala» elı ekenımızdı moiyndary haq.
Būl künde qanatyn keŋge jaiǧan elorda ırgesındegı Qaraötkel, Küigenjar, Köktal, Jıbek joly siiaqty eldı mekender qala aumaǧyna kırıp kettı. Öitse, bügıngı elordanyŋ ırgetasy ejelgı «Aqmola» qamaly tūrǧan Taitöbe odan da berı jatqan Qosşy auyly nege elordanyŋ, Nūrsūltan qalasynyŋ qūramyna enbei oqşau qaluǧa tiıs? Tarihi sabaqtastyq, ruhani jaŋǧyru ideiasy elordadan qol sozym jerde tūrǧan Bytyǧaidan, ırgesı astanaǧa tiıp tūrǧan Taitöbeden, odan da jaqyn Selinograd – Qorǧaljyn tas jolyn salu kezınde būzyp tastaǧan Bozoq keruen saraiy ornyn qaita tarihi oryn retınde jaŋǧyrtudan bastaluy kerek. 1694 jyly Reseiden Äz Täuke hanǧa kelgen elşıler F.Skibin, M.Troşinder Bytyǧai qalasyn hannyŋ erekşe kütıp otyrǧanyn taŋdana jazǧan eken. Bızge sol ürdıstı jaŋǧyrtu läzım. Uaqyt bızben aiaqtalmaidy, Nūr-Sūltan qalasyna aldaǧy jüzdegen, tıptı, myŋdaǧan jyldardan keiın kelgen şeteldıkter bızge de osylai taŋdanuy, tamsanuy kerek.
Keşe ǧana Nūr-Sūltan qalasynyŋ äkımı Baqyt Sūltanovtyŋ auzynan elordany örkendetudıŋ 5 jyldyq josparyna säikes biudjetten şetkı aimaqtardy damytuǧa üş jyldyq merzımge 7,5 milliard teŋge bölıngenın, būl qomaqty qarjyǧa «Köktal-2», «İlinka», «Öndırıs», «Jeleznodorojnyi» tūrǧyn alaptaryna infraqūrylymdyq qūrylystar saluǧa jūmsaitynyn estıdık. Osyndai igılıktı şaralardyŋ şarapaty qasiettı oryn Taitöbege de tise dep oilaimyz.
Taitöbe auylyn Nūr-Sūltanǧa qosu, alyp monument ornatu ideiasynyŋ jüzege asuynyŋ bastamasy – qazır aiaqtaluǧa jaqyn tūrǧan elordanyŋ soltüstık batysyn köktei ötıp, Taitöbe bauyrymen Qosşy ırgesındegı Qabanbai daŋǧylyna qosylatyn tas jol qūrylysy. Būl tas jol Taitöbenı Nūr-Sūltanǧa odan saiyn jaqyndata tüserı anyq.
Retı kelgende aita keteiın, älemdegı eŋ kedei elderdıŋ bırı sanalatyn Moŋǧoliia ata-babalary Şyŋǧyshan aruaǧyn Ūlan-Batyr qalasynyŋ ırgesınde (Ginnes tızımıne kırgen) kösemnıŋ atüstındegı tūlǧasymen asqaqtatty. Taitöbenı ūlyqtauǧa qatysty oiymyzdy Moŋǧoliiadaǧy taǧy bır keşendı monumentpen sabaqtaiyq. Ūlan-Batyr qalasynyŋ oŋtüstık ırgesınde tūrǧan «Zaisan tolgai» («Jaisaŋ töbe») atty töbenıŋ basyna 1945 jylǧy japondarmen şaiqasta erlık körsetken moŋǧol-sovet jauyngerlerı qūrmetıne arnalǧan tank eskertkışıne şyqqan adam ekı el dostyǧynan görı Ūlan-Batyr qalasynyŋ sūlulyǧyna täntı bolady. 500 baspaldaqpen töbe basyna köterılıp, Zaisan tolgai biıgındegı eskertkışke taǧzym etuşılerdıŋ köz aldynda Ūlan-Batyr qalasy jerdegı jūldyzdai qūjynap jatyr. Sol siiaqty Taitöbe basyndaǧy baǧzy Ǧūn babalarymyz tūrǧyzǧan qamal biıgınen bügıngı qazaq ūrpaqtary tūrǧyzǧan säulettı Nūr-Sūltan qalasyna köz tastaǧan ärbır adamnyŋ ruhy da nūrǧa malynar edı. Būl sonşalyqty bır qol jetpes qiial emes. Alyp EKSPO şaryn, «Han şatyr» ǧimaratyn zaŋǧardan asqaqtatqan Qazaq elıne Taitöbege «Aqmola» qamalynyŋ monumentın tūrǧyzu söz be, täiırı! Tek niet bolsa…
Bodauhan TOQANŪLY,
jurnalist
