1937 jyldyŋ 26 qyrküiegınde solaqai saiasattyŋ qūrbanyna ainalǧan aqyn, änşı, kompozitor Taijan Qalmaǧambetov «üştıktıŋ» ükımımen atylyp kettı. Sodan 1958 jylǧa deiın, hruşevtıŋ «jylymyǧy» jetkenşe esımı eskerusız, önerı atausyz qaldy. Alaida sol kezeŋde ol turaly tam-tūmdap qana aityla bastady. Ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary ǧana önerpazdyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteu qolǧa alyndy. Būl ürdıs bügıngı künderge deiın jalǧasuda.
Sonyŋ jarqyn ülgısı Kongress-holda ötken «Ūlytaudan qanat qaqqan Taijan aqyn» atty konsert boldy. Astana qalasy memlekettık akademiialyq filarmoniiasynyŋ halyq änı bölımı ūiymdastyrǧan keşte körermenderdıŋ qatarynan aqynnyŋ ūrpaqtary da tabyldy.
Qazaqtyŋ sal-serılık dästürı saltanat qūrǧan däuır – HIH ǧasyrdyŋ aiaq şenınde düniege kelgen Taijan aqyn sol dästürdıŋ bar qadır-qasietın boiyna sıŋırıp östı. Tuǧan naǧaşysy Ükılı Ybyraidan bata alyp, keŋ saharamyzdy än men jyrǧa böledı. 1936 jyly Mäskeude ötken qazaq ädebietı men önerınıŋ onkündıgıne qatysqan önerpazdardyŋ bırı de – Taijan. Sol kezde onyŋ saiasi biuro müşesı Grigorii Ordjinikidzege aitqan arnauy «Dorogoi Sergo» atauymen orys tılıne audarylyp, odaqtyŋ ortalyq gazetterınde basyldy.
Taijannyŋ önerın akademikter Qanyş Sätbaev pen Ahmet Jūbanov, jazuşy Säbit Mūqanov joǧary baǧalady. Jetısu öŋırınen şyǧyp, onymen qatar üzeŋgı qaǧystyryp şapqan Kenen Äzerbaevtıŋ artynda «Taijan – aqyndar arasyndaǧy tamaşa talant iesı. Özıne sai dombyrasy, garmony men qobyzy da qosa söileitın. Änı men äuenı erekşe edı. Aǧyp aitatyn, tögıp söileitın» degen söz qalǧan. Syr boiynda ötken tamaşa önerpaz Nartai Bekejanov Taijandy ūstaz tūtty. Qazaq muzykasyn jinaqtauşy Aleksandr Zataevich kompozitordyŋ üş änın jazyp alyp, özı qūrastyrǧan «Qazaqtyŋ 1000 änı» jinaǧyna qosty.
Jezqazǧan qalasyndaǧy T.Qalmaǧambetov atyndaǧy filarmoniia änşısı, QR eŋbek sıŋırgen ärtısı Ǧalym Mūhamedin Taijan mūrasyn halyqqa tanytu ısınde ülken eŋbek sıŋırdı. Kezınde Taijannyŋ aǧasy Qūljannan taraǧan Şahbal apadan 8 ändı jazyp aldy. Keiınnen taǧy ızdene tüsıp, aitylmai jürgen bırneşe änın tapty. Qazır änşınıŋ repertuarynda Taijannyŋ on tört änı bar.
Ǧalym Mūhamedin – asqan änşı, keŋes zamanynda qazaqtyŋ talai tamaşa änderın öltırmei, ūrpaqqa tabystaǧan Jüsıpbek Elebekovtıŋ soŋǧy şäkırtterınıŋ bırı. Şäkırtı oquyn bıtırıp, elge jürer aldynda Jüsekeŋ: «Ǧalym, üş jüzdıŋ basyn qosqan Ūlytau elıne bara jatyrsyŋ. Ol – nebır düldülder şyqqan qasiettı jer. Sol elde Taijan aqyn ömır sürgen. Naqaqtan «halyq jauy» dep atyp öltırgen ony. Talai jerde bırge än salǧanbyz. Taijannyŋ änderı aitylmai kettı ǧoi, qairan dünie… Taijannyŋ mūrasyn barysymen qolǧa alşy» degen ülken amanat tapsyrdy. Ǧalym Mūhamedinnıŋ Taijan änderın ızdeuıne ūstazynyŋ osy bır auyz sözı türtkı bolypty. Änşı «Altyn kese» atty küitabaq şyǧaryp, oǧan Taijannyŋ 11 änın engızgen. «Jez kiık» atty diskıge de aqynnyŋ änderın qosty.
Astanada ötken konsertke Ǧalym Mūhamedin arnaiy qonaq bolyp şaqyryldy. Taijannyŋ Qarsaqbai türmesınde jatyp şyǧarǧan «Ötırık küidım jalaǧa» atty soŋǧy öleŋımen keştı aşqan änşı aqynnyŋ jan küizelısın körermenge jetkıze bıldı.
Biyl qazaq dalasynda būrq ete qalǧan Ūlt-azattyq köterılıske 100 jyl tolyp otyr. Al Taijan tuǧan Ūlytau öŋırı köterılıs oşaqtarynyŋ bırı – Torǧai dalasymen şekaralasyp jatyr. Taijan da būl oqiǧaǧa ün qosyp, Amangeldı sarbazdaryn jyrlaǧan.
Jalpy aqyn şyǧarmaşylyǧy san aluan taqyryptardy qamtidy. Qazaq än önerınde «Bekejannyŋ külkısı» degen tırkes bar. «Qyz Jıbek» operasynda teatr önerınıŋ maitalmany Qūrmanbek Jandarbekov Bekejandy oinaǧanda salǧan būl külkı akterdıŋ tapqyrlyǧynan tuyndady. Osy külkımen ärtıs osydan 80 jyl būryn mäskeulık körermendı tabyndyrǧan edı. Taijannyŋ «Saq-saq» änınde de ǧajap külkı bar. Būl külkını Astanada ötken konsertte elordalyq filarmoniia änşılerı Nūrai Tanabaev pen Rahat Begasylov tamaşa saldy. Al bızdıŋ basymyzǧa: «Qūrmanbek Jandarbekov Bekejannyŋ külkısın Taijannyŋ «Saq-saǧynan» alǧan joq pa eken?!» degen oi keldı…
Keşte Taijan Qalmaǧambetovtıŋ onnan astam änı oryndaldy. Atap aitsaq, «Qyzyl alma» änın Telman Nūrtai, «Jıgıtterge» tuyndysyn Jaqsygeldı Maiasarov, «Taijannyŋ änın» Künsūlu Tūrlybekova, «Qarsaqbai» şyǧarmasyn Perizat Tūrarova, «Şalqyma» änın Jazgül Daŋylbaeva, «Nartaiǧa» arnauyn Daniiar Mūqan, «Jomart Taijan» öleŋın Äigerım Nartueeva şyrqady. Taijannyŋ basqa da änderıne körermen qūlaq qūryşyn qandyrdy. Konserttı filarmoniianyŋ «Saryarqa» ūlttyq aspaptar ansamblı ädemı muzykamen ärledı. Aqmola jerınde ötken halyq aqyny Köken Şäkeevtıŋ Taijanǧa arnauyn Baian Mūsaeva jaqsy alyp şyqty.
Konsertke arnaiy qatysqan Jezqazǧan qalasynyŋ Mädeniet jäne tılderdı damytu bölımınıŋ basşysy Saltanat Nūrlybaeva astanalyq filarmoniiaǧa jerlesterınıŋ atynan alǧysyn jetkızıp, syi-syiapat jasady.
Taijan Qalmaǧambetovtıŋ mūrasynyŋ elge tanyluyna, änderınıŋ halyq arasynda nasihattaluyna belgılı aqyn, marqūm Käkımbek Salyqov az eŋbek sıŋırmedı. Aqynnyŋ qūrastyruymen Taijannyŋ «Saq-saq külsın syrnaiym» jinaǧy jaryq körıp, «Aqyn Taijan» atty poemasy jeke kıtap bolyp şyqty. Osyny aitqan Taijannyŋ nemeresı Jälel Qalmaǧambetov ūrpaqtarynyŋ atynan konsert ūiymdastyruşylaryna rahmetın aitty. Keştıŋ ötuıne Astana qalasy memlekettık akademiialyq filarmoniiasynyŋ halyq änı bölımınıŋ körkemdık jetekşısı Seken Syzdyq mūryndyq boldy. Filarmoniia direktory Säken Äbdırahmanovtıŋ qoldauymen būl konsert jüzege asyp, Taijan ömırı men şyǧarmaşylyǧynyŋ jaŋǧyruyna ülken ülesın qosty.
Amanǧali QALJANOV
