Tas jürektı tılımmen tılımdedım… Būl – ekınşı baqytyn ana tılınen tapqan Mūqaǧali Maqataevtyŋ öleŋ joldary. Ol ömır sürgen zamanda, oǧan deiıngı ǧasyrlarda da ot auyzdy, oraq tıldı bi-şeşenderdıŋ däurenı jürıp tūrdy. Sebebı söz ūǧar pende bar edı. Al qazır täuelsız elmız. Tılımız de täuelsız. Alaida öz elımızde özımızdıŋ tılımızdı ögeisıtıp jürmız. Sottyŋ da, qūjattyŋ da, qyl aiaǧy jarnamanyŋ da tılı qazaqşa emes.
Älemde orta eseppen 6500 tıl bar eken. Sonyŋ ışınde söileuşıler sany 10 millionnan asatyn 40 tıl bar. Qyryqtyŋ bırı – qazaq tılı. Bauyrjan Momyşūly: «Keibır ūl-qyzdarymyzdyŋ ana tılımızdı bılmeuı, ne şala bıluı menı qatty qynjyltady. Būǧan eŋ aldymen ata-ana kınälı» degen edı. Aulada asyr salyp oinaǧan balalardyŋ qazaqşa söilemeitını, özge tılde şüldırlep jüretının estıp jürmız. Balapan ūiada ne körse, ūşqanda sony ıledı. Belgılı orys jazuşysy K.Paustovskii: «Tuǧan tılıne jany aşymaǧan adam – jändık» deptı. Demek tuǧan tılın saqtau, böten sözben söz arasyn bylǧamau jalpaq jūrtqa ortaq.
Jinalys pen jurnalist
Käsıbımız bilık pen halyqtyŋ arasyn jalǧau bolǧandyqtan da respublikalyq, qalalyq jiyndardyŋ basy-qasynda jürıp aqparat taratamyz. Sondaǧy baiqaǧanymyz, üiınde qazaqşa söileitın şeneunık esıkten kıre orysşa baiandama jasaidy. «Qaiyrly kün, qūrmettı qonaqtar!» dep bastap, «Tyŋdaǧandaryŋyzǧa raqmetpen» aiaqtalatyn ekı auyz sözdı ǧana memlekettık tılde aitady. Al negızgı aqparattyŋ barlyǧy eŋ bırınşı orys tılınde baiandalady. Sondyqtan da şyǧar, orys redaksiiasynyŋ qyzmetkerlerı jaŋalyqty jyldam taratyp jatsa, qazaq tıldı jurnalister mätındı qazaqşaǧa qatesız audaryp ekı ese maşaqatqa tüsedı. Bügınde ana tılın mensınbeitın atqamınerler köp. Bırde jiynǧa qatysqandardyŋ bärı özımızdıŋ qazaqtar bolsa da, mınbedegı basşy otyrysty basynan aiaǧyna deiın orys tılınde ötkızıp şyqty. Memlekettık tılde qoiylǧan jurnalistıŋ sūraǧyna: «Barlyǧyŋyzǧa tüsınıktı tılde jauap bereiın. V obşem delo kasaetsia…» dep pysqyryp ta qaraǧan joq. Osyndaida, qazaqşa tolyq bılmese de «Bır bala jaqsy, bır bala ökınışke orai» dep jürgen būrynǧy deputat Güljan Qaraǧūsovanyŋ talabyna riza bolmai qaitesıŋ.
Qazaq tılı qiyn ba?
Jūrtqa jaǧynǧysy kelıp, süikımdı körınudıŋ täsılın tappai tasyrqaǧandar «qazaq tılı qoryn» aşyp jatyr. Qorǧau kerek dep baibalam salady. Bıraq tüitkıldıŋ tüiının tarqatudyŋ täsılın ūsynǧandar kemde-kem. Ūlty kärıs Vladislav Ten qazaq tılı turaly qazaqqa därıs oqyp jür. Memlekettık tıldı üiretetın ortalyq aşqan. Özbekstannan kelıp qazaq tılın älıppeden bastap üirengen. Bırneşe jylda özgenı oqytardai meŋgerıp alypty.
– Qazaq tılı qiyn degen bos söz, syltau, – dep bastady sözın Vladislav. – Maǧan adamdar tıl bılmeitındıgıne qinalyp keledı. Bız solarǧa jaǧdai jasap, jüie qalyptastyruymyz kerek. Elbasy «Ruhani jaŋǧyru» kerek dedı. Bızde qazır ekı ruh tūr. Sebebı ekı tıl halyqty ekıge bölgen. Bız bır tılge köşkende ǧana bır otbasy bolyp, naǧyz «ruhani jaŋǧyru» bastalady. Qazaq tılın üirenuge köbıne qazaqtar keledı. Öitkenı qazaq tılı basqa ūltqa emes, eŋ bırınşı qazaqtarǧa kerek. Özge ūlttardyŋ qazaq tılın üirenuge degen qyzyǧuşylyǧy az. Bırınşı kezekte qazaqtar öz ana tılın üirengısı keledı. Qoǧamdaǧy «Qazaqtar ana tılın mensınbeidı» degen stereotippen kelıspeimın. Öz tılın üirengısı keletın qanşama adam maǧan ökınışterın aityp jylap keledı. Bıraq olardy kınälai almaisyŋ. Olardyŋ milarynda bırınşı tıl orys tılı retınde qalyptasqan. Sebebı ata-analary olarmen sol tılde söilestı. Al tıl mäselesı özge ūlttar qazaqşa söilemei jatqandyqtan bolyp jatqan joq. Qazaqpen qazaq qazaqşa söilese almaǧandyqtan, osyndai jaǧdaiǧa tap boldyq. Bızde orys tıldıler qazaq tılın mensınbeidı, al qazaq tıldıler orys tıldılerdı tüsıngısı kelmeidı. Özbekstanda tıl mäselesı joq. Öitkenı bükıl özbek eŋ bırınşı özbekşe söileidı, – dedı tıl mamany.
Ükımet tarapynan memlekettık tıldı oqytuǧa arnalǧan 90-ǧa juyq ortalyq aşylyp, arnaiy baǧdarlamalar tüzılgen. Adamnyŋ qalauy qaltada emes, jürekte.
Tılı şyqty şüldırlep
Älemdegı eŋ bai tıl arab tılı eken. 12 mln 300 myŋ söz bar. Ekınşı, aǧylşyn tılı 750 myŋ söz bar. Üşınşı – 650 myŋ söz bar qazaq tılı. Ana tılımızdegı sözdıŋ maǧynasyna üŋılsek, aldyŋǧy ekeuınıŋ jolda qalary anyq. «Bala tılı bola almasa ana tıl, ana tılı bola almaidy eşqaşan» deidı aqyn Mūhtar Şahanov. Bıraq köpşılık balasyn qazaq tılındegı balabaqşa men mektepke bersem ıs bıttı deidı. Al qalǧan tärbienı smartfon men sondaǧy tıl sabaqtaidy.
Japoniiada bala 12-ge kelgenşe tek ana tılınde söileidı. Odan keiın qanşa tıl üirense de öz erkınde.
Bızde bärı kerısınşe. Balamyzdyŋ tılı şüldırlep körşımızdıŋ tılınde şyǧady. Odan keiın orysşa oilap, orysşa quanyp, orysşa jylaityn, orysşa tüs köretın buyn qalyptaspai qaitsın?! Tärbie – tereŋ dünie. «Balanyŋ tılı qai tılde şyqsa, sol ūltqa qyzmet etedı. Qazır otbasy qazaqşa söilese de, tılı orysşa şyǧatyn balalar köp. Oǧan smartfondardyŋ damuy, ondaǧy kontentterdıŋ basym bölıgınıŋ orysşa boluy da äser etıp jatyr. Qazır balamyz jylap jatsa, aldau üşın kämpit bermeimız. Auzyn japsyn dep gadjet ūstatamyz. Bala osylaişa köp uaqytyn telefonda ötkızedı. Säikesınşe bala alaqandai temırdegınıŋ ışındegı orysşa multfilmder men ärtürlı şoulardy körıp orysşa oilai bastaidy. Odan keiın aulaǧa şyǧyp orysşa söileudı üirenedı. Balabaqşaǧa barsa da osy jalǧasady. Jap-jaqsy balany orysqa tärbielep berıp jürgen özımız. Atam söilegen, anam söilegen tılımnıŋ eldegı mäselesı menı alaŋdatqany sonşa, köşede kezdesken jūrtqa osylai aitam dep süikımımdı ketırıp jürmın» deidı qoǧam belsendısı Perizat Toibekova.
Soŋǧy kezde ata-analardyŋ köpşılıgı balasyn orys synyptaryna berıp jatyr. Bır ǧana elordanyŋ özınde 49 aralas mektep bar. Qazaq mektebınıŋ sany – 34. Sebebın sūrasaŋ: «Balam jaqsy oqysyn dep, orysşaǧa berdım!» deidı jūrt. Qazaqtyŋ ölgen jerı, balasynan aiyrylǧan jerı osydan bastalaryn kım bılsın? Qazaq mektebın bıtırıp, 4-5 tıldı meŋgerıp, Amerika-Angliia oqu oryndarynda bılım jetıldırgen balalar köp. Endeşe özge tıldıŋ bılımın ana tılınen artyq köru adasqannyŋ belgısı emes pe?
Parazit sözder paidasyz
Tılge tüsken taǧy bır qiqymdai qauıp, kündelıktı chattardaǧy kemtar sözdıŋ älegı. Ǧabit Müsırepov «Tıl salaq söilegennen būzylady» deidı.
– Uje, pohodu, daje, toje, davai, kak raz… Qazırgı qazaqtyŋ auyzekı tılıne kırıp ketken osyndai orysşa «parazit» sözder köp. Tıptı kündelıktı uatsap, feisbuk jelısınde söileskende de keibır qazaqşa sözderdı «Nestep, qalai, otqan» dep qysqartamyz dep qadırın qaşyryp qoldanyp jürmız.
Kündelıktı ömırde tıl mädenietın būzatyn būl böten sözder – bır qyrynan qazaqtyŋ qūldyq psihologiiasyn körsetetın belgılerdıŋ bırı.
Elden erekşe, özınşe bolyp, qazaqşa aitqanda, täkapparlana söileuge tyrysudan şyǧatyn jaman ädet, – dedı tıl mamany Aina Ǧizat.
«Tılım, tılım» dep ūrandatuǧa barmyz. Al kündelıktı ömırde taŋdauǧa joqpyz. Sız qalasaŋyz, tüzelseŋız temır de qazaq tılınde söileidı. Bıraq bankomattyŋ aldyna kelgende ana tılıŋdı aqşaŋdy alyp keter alaiaqtai köretınımız ras. Sodan bankterdıŋ saraptama qyzmetıne «tūtynuşylar qazaq tılın qoldanbaidy» degen esep tüsedı. Al bank tūtynuşylar qai tıldı jiı taŋdasa, aqparattar legın de sol tılde taratady. Būl jerde bırınşı özımızge ökpeleuımız kerek. Qarapaiym halyq jappai qazaq tıldı qyzmettı qoldansa, tıldıŋ qarjy instituttaryndaǧy ahualy äldeqaşan oŋalar edı.
Terminderde tärtıp joq
Basqa salalarda da qazaq tılınıŋ ahualyn jaqsy dei almaimyz. Medisina salasyna bar ǧūmyryn arnap, keiın saladaǧy terminderdı qazaqşalap talai tom sözdık jazǧan Mūhambediia Ahmet-Töre älı bırızdılık joq deidı. «Ǧalymdar arasyndaǧy keibır äsıreūltşyl, äsırepatriottarymyz termin sözderdı tügel qazaqşalaiyq, oidan şyǧaryp jaŋa söz qosyp, tılımızdı baiytaiyq dep qiia tartady. Qazaqi neologizmderdı qoldanysqa engızu tıldı baiytudyŋ, älbette, bır täsılı ekenıne dau joq. Bızdıŋ medisina salasynda älemdık sanaǧa sıŋıp, ämbege tüsınıktı bolyp ketken terminder bar. Solardyŋ bärın bır künde qazaqşalaǧan bolyp lap etkızsek, onsyz da bır-bırın qazaqşa tüsınuden qalyp bara jatqan qazaqtar tılı tügılı, miy şatasyp, neirolingvistika men psiholingvistikanyŋ mamandary zertteuge alatyn, eksperimenttık ūltqa ainalyp ketpesıne kım kepıl?! Mysaly, düniejüzılık ortaq termin «operasiia» degen sözdı aldy da, bır bılgışter «ota» dedı. Qazaq otap tastau, şauyp tastaudy «ota» deidı. Aǧaşty şauyp, būtaqty otaimyz. Hirurgiiada tek amputasiiany «otau, kesu» dep audaramyz. Operasiiany emes» deidı terminolog.
İä, medisinada qate audarylǧan terminder örıp jür. Jaqynda ǧana memlekettık resmi sait «Emosionalnoe vygoranie» sözın «Emosionaldy küiıp qalu» dep jariialady. Ol ol ma, adilet.kz-tegı zaŋdardy qanşa jerden qazaqşa oilaityn adam bolsaŋyz da bır oqyǧannan tüsıne almaisyz. Sondyqtan da jūrt eŋ bırınşı tüsınıktı dep orys tılındegı aqparatqa jügıredı.
Jarymjan jarnama
Tıl turaly zaŋnyŋ 21-babynda jarnama aldymen memlekettık tılde, sodan keiın orys tılınde jazylady dep taiǧa taŋba basqandai körsetılgen. Al köşede ılıngen köp jarnamalar qazaq tılınde jazylmaidy. Jazylsa da maǧynasy maiysqan mätınnıŋ ne bır ärpı, ne bır buyny tüsıp qalǧandary köp. Osyndai jarnama taqtalaryn jazarda eŋ bırınşı qazaq tılın bıletın bıreuge körsetıp alsa bolar edı ǧoi. Joq, «äi deitın äje, qoi deitın qoja» bolmaǧan soŋ käsıpkerler de oiyna kelgenın ıstep jür. Būl – käsıp ielerıne ǧana emes, sol käsıpterın tıl turaly zaŋǧa baǧynyp bastauǧa rūqsatyn beretın Käsıpkerlık jäne önerkäsıp basqarmasynyŋ, Tılderdı damytu basqarmasynyŋ atyna syn. Ekijaqty enjarlyqtan tuǧan qateliktiŋ qaşan jöndelerin kim bilsin?! «Keide tılımız qaida ketıp bara jatyr dep oilaimyn. Jarnamalardyŋ keibırı – orysşa, keibırı – aǧylşynşa. Sonyŋ ışınde qazaqşa sauatty jazylǧany az. Qatelerı köp. Käsıpkerler oiyna ne keledı, sony jaza beredı. Osyndai bassyzdyqty retteitın temırdei tärtıp kerek» deidı qala tūrǧyny Elubai Hamitov.
Damyǧan elderde «Saudanyŋ tili ǧana sol eldiŋ tili bola alady» degen pikir qalyptasqan. Būl älemdik täjiribede däleldengen. Al bizdiŋ saudanyŋ tili qai tilde jüredi? Tüptep aitqanda, qaptaǧan qate qaperge ılıkpei-aq tūr.
Qazaqşa kinodan nege qaşady?
Jasyratyny joq, otandyq kino naryǧyna şyqqan şeteldık tuyndylardyŋ memlekettık tılde tärjımalanuy syn kötermeidı. «Jaqynda otbasymyzben köptıŋ auzynda jürgen «Venom 2» filmın köru üşın kinoteatrǧa bardyq. Kino orysşa dubliajdalsa da, astynda qazaqşa titr körsetılgen. Sonda bır baiqaǧanym, qazaqşa audarmanyŋ sapasy tömen. Tüsınıksız. Gugl jüiesıne salyp audara salǧandai. Sözder bır-bırımen bailanyspaidy. Maǧynasy joq. Arasyna ūiatsyz sözder de ketıp qalǧan» dedı joǧary oqu ornynyŋ oqytuşysy Gülǧaişa Talap.
Soŋǧy jyldary dubliaj salasynda da aitarlyqtai özgerıster bolyp jatyr. «Bolaşaq» qauymdastyǧynyŋ qoldauymen älemge tanymal qanşama tuynda qazaqşa sapaly dybystalyp, naryqqa jol tartty. Bıraq tıl dep küiıngender kinoteatrǧa barǧanda sol qazaqşa dybystalǧan filmderdı praim-taimnan taba almai bıraz şulady. Qazaqşa audarylǧanmen, filmder şyqqan şyǧyndy aqtamai jatyr dep kompaniia basşylary da qarsy jauap qaitarǧan edı. Aqtamai qaitsın, qazaqşa seans el barmaityn taŋǧy jäne tüskı uaqyttarǧa qoiylsa. «Elımızde dubliaj jaqsy damyp keledı, bıraq bäseke joq. «Kokonyŋ qūpiiasyn» alsaq ta, «Ralfty» alsaq ta, audarylǧan 30-ǧa juyq filmge halyq tarapynan qoldau az. Bır kinony dybystauǧa bır ai ketedı. Būl – bäsekelestıktıŋ joqtyǧynan. Reseide şyqqan kino sol sätte-aq audarylyp, dybystalyp jatady. Onda qanşama seh pen studiia bar. Al bızdıŋ elde bır ǧana seh. Men «Arystan patşanyŋ» orysşasyna da, qazaqşasyna da qaitalap, bırneşe ret tamaşaladym. Sonda bızdıŋ dubliaj artyq bolmasa, kem emes. Bıraq körermen qazaqşa kinony köruge barmaidy. Kassada otyrǧan qazaqtyŋ qaragöz qyzdary da eş jarnama jasamaidy, nasihattamaidy. Dubliaj jaqsy damyp keledı. Tek halyqtan qoldau kerek» deidı akter Oljas Jaqypbek.
Tıl saiasatyn ıske asyrudyŋ memlekettık baǧdarlamasyna sai memlekettık tıldı meŋgergen halyqtyŋ ülesı 2021 jyly 91 paiyz dep körsetılgen. Eger şynymen de tūrǧyndardyŋ basym bölıgı qazaq tılınde erkın söilese, tıl turaly mäsele tuyndamas edı ǧoi. Tek dūrys tüsıneiık, ana tılımızdıŋ märtebesın köteru – basqa tılderdıŋ jolyn kesıp, baǧyn bailau emes. Ūltymyzdyŋ ruhyn köteru.
