Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Ädılettı memleket. Bırtūtas ūlt. Berekelı qoǧam» taqyrybyndaǧy Qazaqstan halqyna Joldauynda su mäselesıne toqtalyp, sudyŋ jetıspeuı ūlttyq qauıpsızdık mäselesıne ainalǧanyn airyqşa atap öttı.
– El ekonomikasyn tūraqty damytuǧa su tapşylyǧy qatty kedergı bolyp otyr. Qazır būl ūlttyq qauıpsızdık mäselesıne ainaldy. Syrttan keletın su azaiyp barady. Sol sudyŋ özın tiımsız paidalanu jaǧdaidy odan ärı uşyqtyruda. Sudyŋ 40 paiyzy qūmǧa sıŋıp jatyr. Būl salada basqa da tüitkılder az emes. Atap aitqanda, infraqūrylym äbden tozǧan. Sondai-aq avtomattandyru jäne sifrlandyru deŋgeiı tömen. Ǧylymi negızdeme joq, mamandar tapşy. Būl mäselelerdı şeşu üşın Ükımet janyndaǧy Su keŋesınıŋ jūmysyn jandandyru qajet, bılımdı sarapşylardy jūmysqa tartu kerek. Qajettı mamandardy daiarlau üşın būl saladaǧy ırgelı ärı myqty joǧary oqu ornyn anyqtaǧan jön. Su salasyn damytudyŋ üş jyldyq jobasyn äzırleu kerek, – dedı Memleket basşysy öz Joldauynda.
Sondai-aq 2040 jyldarǧa qarai Qazaqstandaǧy su tapşylyǧy 12-15 milliard tekşe metrge jetuı mümkın ekenın eske salǧan Prezident «Bız transşekaralyq su közderıne täueldı elmız. Euraziia qūrlyǧyndaǧy özender men kanaldar – barşamyzǧa ortaq tabiǧat bailyǧy. Osy su közderı bızdıŋ halyqtarymyzdy, ekonomikamyzdy jaqyndastyrady. Sondyqtan körşıles ärı dostas eldermen būl mäsele boiynşa ärdaiym özara tüsınıstıkke jäne kelısımge kelu kerek. Jan-jaqty oilastyrylǧan su saiasatyn jürgızu, transşekaralyq sulardy paidalanu mäselelerın şeşu – Ükımettıŋ aldynda tūrǧan asa maŋyzdy mındetter» dep atap öttı.
Sudyŋ köbı syrttan keledı
Qazaqstan – jerı keŋ, jan sany az memleket bolǧanmen, su bailyǧy tapşy eldıŋ bırı. Derekterge süiensek, elımızdegı tūşy sudyŋ qory 539 mlrd tekşe metrdı qūraidy. Mūnyŋ 101 mlrd tekşe metrı özenderge tiesılı. Al ol özenderdıŋ 19 paiyzy Qytaidan kelse, qalǧany Resei, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan elderıne tiesılı. Bylaişa aitqanda, Qazaqstandaǧy tūşy sudyŋ 45 paiyzyn basqa elderden keletın özender qūraidy. Būl – bükıl suymyzdyŋ teŋ jartysyna juyǧy şetelden keledı degen söz. Onyŋ üstıne soŋǧy kezderı Qytai elı Ertıstı būryp, Ilenı bögep alǧaly eldegı su mäselesı de ūlǧaia tüstı.
Elımızdegı tūşy sudyŋ qory 539 mlrd tekşe metrdı qūraidy. Mūnyŋ 101 mlrd tekşe metrı özenderge tiesılı. Qazaqstandaǧy tūşy sudyŋ 45 paiyzyn basqa elderden keletın özender qūraidy
Özbekstan, Qyrǧyzstan, Resei elderı de är jyly sudy qysyp berıp, tömengı aǧarda otyrǧan bızdıŋ eldıŋ diqandary ūdaiy ziian tartyp kele jatqany da jasyryn emes. Demek, «su tapşylyǧynyŋ artuy – Ortalyq Aziia memleketterıne ortaq mäsele. Sudy ünemdep paidalanu energetika nemese kölık salasy siiaqty aimaqtaǧy yntymaqtastyqtyŋ taǧy bır jaŋa baǧytyna ainalmaq» dep Memleket basşysy aitqandai, su mäselesı qazırgı uaqyttyŋ özınde özektı taqyryp bolyp otyr. Būǧan elımızdıŋ bas qalasy – Astanany sumen qamtamasyz etudıŋ de jyldan-jylǧa qiyndap bara jatqanyn qossaq, su mäselesı elımızdegı ūlttyq qauıpsızdıkke saiatyn eŋ negızgı mäsele ekenı aiqyndala tüsedı.
Ünemdemesek – ūtylamyz
Ortalyq Aziia – älemdegı su tapşylyǧyn tartyp otyrǧan aimaqtyŋ bırı. Soǧan qaramastan, Ortalyq Aziia elderı sudy ysyrap etu jaǧynan älemnıŋ aldyŋǧy ornynda tūr.
BŪŪ azyq-tülık jäne auyl şaruaşylyǧy ūiymynyŋ (FAO) mälımetı boiynşa Ortalyq Aziia elderınde jan basyna şaqqanda jyldyq su qory jetkılıktı. Iаǧni mäsele sudyŋ jetıspeuşılıgınde emes, su resurstaryn ūtymdy paidalanbau, sudy beibereket ysyrap etumen qatysty bolyp otyr.
FAO esebıne säikes, Ortalyq Aziia elderı sudy sarp qylu jaǧynan (jan basyna şaqqanda) älemdegı alǧaşqy ondyqqa kıredı: Türıkmenstan – jylyna 5319 tekşe metr, Qazaqstan – jylyna 2345 tekşe metr, Özbekstan – jylyna 2295 tekşe metr, Qyrǧyzstan – jylyna 1989 tekşe metr, Täjıkstan 1895 tekşe metr su sarp qylady eken. Onyŋ üstıne Ortalyq Aziia elderınde är gektar jerge ıstetetın su mölşerı de damyǧan elderden 2,5-3 ese artyq.
Jaqynda Qytai zertteuşılerı Ortalyq Aziia elderınıŋ auyl şaruaşylyǧynda su jäne jer resurstaryn qanşalyqty tiımdı paidalanatynyna zertteu jürgızıp kördı. Zertteuşıler Ortalyq Aziia elderı sudy jūmsauǧa kelgende ysyrapşyl, beibereket, öte köp jūmsaidy degen qorytyndy jasaǧan. Zertteuge qaraǧanda, Täjıkstan balapan (köşet) ösıru üşın 61 ese köp su jūmsaidy, al Türıkmenstan maqta ösıru üşın 42 ese artyq su qūrtady. Ortalyq Aziia elderınıŋ bidai ösıru üşın sudy ysyrap etetını – bölek äŋgıme.
«Ortalyq Aziia elderı su resurstarynyŋ 90 paiyzyn sudy köp qajet etetın dändı daqyldardy suaruǧa paidalanady. Būl ekojüienıŋ degradasiiasyna äkep soqtyrady, jergılıktı su qauıpsızdıgı men bioaluantürlılıkke qater töndıredı. Ortalyq Aziia elderınıŋ auylşaruaşylyq jerlerı Qytai aumaǧynyŋ 57 paiyzyna, al halqy Qytai halqynyŋ nebärı 5 paiyzyna teŋ» degen däiektı alǧa tartqan Qytai zertteuşılerı Qytaimen salystyrǧanda Ortalyq Aziia elderınıŋ astyq tüsımı de öte tömen, Ortalyq Aziia elderı su resurstarynyŋ jartysyn ysyrap qylyp otyr degen qorytyndy şyǧarǧan.
Bar suymyz da sarqylyp barady
Qazaqstannyŋ su resurstary öŋırler boiynşa ärkelkı ornalasqan. Mäselen, Şyǧys Qazaqstan oblysynda su mol bolsa, Maŋǧystauda su tapşy. Onyŋ üstıne el territoriiasynyŋ üşten ekısın şöl jäne şöleittı aimaqtar qūraidy. Ökınıştısı, betıne sory şyqqan qūmdauyt jerlerdıŋ kölemı jyl ötken saiyn ūlǧaiuda. Onyŋ basty sebebı, bırınşıden, tabiǧi faktor bolsa (ǧalamdyq jylynu), ekınşıden, adam faktorynan su qainary sualyp, qūnarly jer kölemı barǧan saiyn kemude. Mäselen, Atyrau oblysy Jylyoi audanyndaǧy Jem özenı joiylyp ketudıŋ aldynda tūr. Kezınde arnasynan asyp jatqan özen suy soŋǧy 3 jylda tartylyp qalǧan. Elımızde Jem siiaqty tartylyp ketken özender az emes, ärine.
Elorda da suy tapşy qalalardyŋ bırı ekenın esten şyǧarmauymyz kerek. Biyl köktemde «Astana su arnasy» käsıporny şahar tūrǧyndaryna «Sudy ünemdeu kerek, auyzsu tapşy!» dep dabyl qaqqan edı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev 11 şılde künı Astana qalasyn damytu mäselelerı jönındegı keŋeste bas şahardaǧy su tapşylyǧy mäselesıne toqtaldy
Keibır derekterde «Qazaqstan aumaǧynda ırılı-ūsaqty 85 myŋ özen bar, olardyŋ ışınde 7 özennıŋ (Ertıs, Tobyl, Esıl, Jaiyq, Syrdariia, Ile, Şu) ūzyndyǧy 1000 km-den asady, elımızdegı ülkendı-kışılı kölderdıŋ sany da 40 myŋnan asady» degen mälımet bar. Osydan 4 jyl būryn Ükımet müşelerı «bügınde audany bır şarşy kilometrden asatyn 2328 köl bar, sondai-aq 2552 özen jaily aqparat bar» degen mälımet taratqan edı. Odan berı de būl kölderdıŋ qanşauynyŋ suy azaiyp, qanşa özen tartylyp qaldy? Būl jönınde naqty aqparat joq. Meilı, qalai aitsaq ta, elımızdıŋ qai öŋırınde bolsyn su tapşylyǧy mäselesı barǧan saiyn kürdelenıp, sudyŋ tartylyp bara jatqany şyndyq. Būl jait soŋǧy kezderı Arqa alqabynda da aiqyndala tüstı.
Qazaqstan men Resei ǧalymdarynyŋ däleldeuınşe, Arqa tösındegı özen-kölderdıŋ tartyluy ötken ǧasyrdaǧy tyŋ igeru mezgılınen bastau alady. 1954-1960 jyldar aralyǧynda jürgızılgen nauqan kezınde Keŋes Odaǧy boiynşa jalpy 41,8 mln ga jer jyrtylsa, sonyŋ 25,5 mln gektary qazaq jerı boldy. Tusyrap jatqan sary dalada būlaişa auqymdy jer aşu aumaqta ekologiialyq tepe-teŋdıktı būzyp, jerdıŋ su qabaty tömendep, topyraqtyŋ ylǧaldyǧy azaidy. Beibereket jer jyrtu köptegen būlaq közınıŋ bıtelıp, özenderdıŋ tartyluyna mūryndyq boldy. Osynyŋ äserınen kögıldır kölder kebırge ainaldy. Arqa tösındegı tırşılık närınıŋ tartyluy osylai bastaldy.
Erterekte jazylǧan keibır ädebi kıtaptarda Kökşe öŋırındegı kölderdıŋ bır-bırımen jalǧasyp, tūtasyp, bırınıŋ suy bırıne qūiylyp jatqany aitylady. Bıraq qazır mūndai ekologiialyq bailanys müldem üzılıp, ärbır köl jetım suǧa ainalǧan. Ol da jaŋbyr men qardyŋ azaiuy, būlaq közderınıŋ bıteluı siiaqty sebepterden jyl saiyn tartylyp tarady. Der kezınde eskerılıp, qorǧau jūmysy jedel jürgızılmese, būl kölderdıŋ sualuy tūtas Arqa tösıne alapat apat äkeluı äbden mümkın.
Ūtymdy joly qandai?
Qazaqstanda su ünemdeuge jäne sudan önımdı paidalanuǧa den qoiatyn mezgıl keldı. Ol üşın şetelden keletın özenderdıŋ joǧarǧy aǧysyn azaitpau üşın Qytai, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Resei elderımen teŋ tūrǧydan önımdı kelıssözder jürgızudıŋ mänı zor. Öitkenı Ertıs, Ile, Syrdariia siiaqty özenderdıŋ aǧysy azaisa, onyŋ dertın erteŋgı ūrpaq tartady. Onyŋ üstıne ırgeŋe salǧan su qoimasynyŋ eldıŋ qauıpsızdıgıne de qater ekenın Özbekstannyŋ Sardoba su qoimasynyŋ aǧytylyp ketkenı anyq aŋǧartty. Demek, şekaralyq özenderdıŋ boiyna salynǧan bögeuler su tapşylyǧyna ǧana emes, halyqtyŋ bas amandyǧyna da qatysty ıs bolǧandyqtan, būl mäselege äste jeŋıl-jelpı qarauǧa bolmaidy.
Suarmaly jerlerdıŋ kölemın arttyru jäne osy zamanǧy su ünemdeu tehnikasynan önımdı paidalanu elımızdıŋ auyl şaruaşylyǧyn damytudaǧy jaŋa mümkındık ekenı belgılı. Suarmaly alqaptyŋ molaiuy, egın şaruaşylyǧymen qatar, mal şaruaşylyǧynyŋ damuyna da tyŋ serpın beredı. Egınnıŋ tüsımı artsa, bidai, nan baǧasynyŋ jyl saiyn qymbattauyn tejeidı. Sondyqtan auyl şaruaşylyǧyn damytu maqsatynda Qazaqstanda özen sularyn önımdı paidalanyp, su qoimalaryn salyp, su ünemdeu tehnikalaryn jappai qoldanysqa engızu kerek. Būl rette qūmdy-şöldı jerdı jasyl alqapqa ainaldyrǧan İzrail elınıŋ tamşylatyp suaru tehnikasyn engızudıŋ tiımdılıgı orasan. Sondai-aq Qytaimen Ertıs, Ile töŋıregınde kelıssöz ötkızumen bırge olardyŋ da su ünemdeu, egıs alqaptaryn suarmaly atyzǧa ainaldyru barysyn, ädısın zerttegen dūrys. Irı qalalarda las sulardy tazartyp, qaita paidalanu mäselesıne de osy bastan kırısken abzal. Qūdyqty betaldy ärı taiaz qazyp, ösımdık suyn sarqyp paidalanu da jerdıŋ su qabatyn tömendete beretının erte eskergen jön. Öitkenı sudyŋ da sūrauy bar. XXI ǧasyrdyŋ eŋ qūndy tauary – su. Al susyz tırşılık tūl.
Elorda da suy tapşy qalalardyŋ bırı ekenın esten şyǧarmauymyz kerek. Biyl köktemde «Astana su arnasy» käsıporny şahar tūrǧyndaryna «Sudy ünemdeu kerek, auyzsu tapşy!» dep dabyl qaqqan edı. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev 11 şılde künı Astana qalasyn damytu mäselelerı jönındegı keŋeste bas şahardaǧy su tapşylyǧy mäselesıne toqtalyp, «Qazır elorda Astana su qoimasyna tolyq täueldı bolyp otyr. Su alatyn basqa jer joq. Būl öte qauıptı. Kez kelgen sätte oqys oqiǧa bolsa, bükıl qalaǧa qauıp tönuı mümkın. Tūrǧyndar sany köbeiıp, jaŋa nysandar paidalanuǧa berılıp jatyr. Sondyqtan su qoimasynyŋ quaty aldaǧy bır-ekı jylda sarqylyp bıtetını anyq» dep basa aitqan bolatyn. Demek, bas qalany sumen qamtamasyz etudıŋ jaŋa ärı tyŋ joldaryn qazırden bastap qarastyrmasa, elordanyŋ elı de erte me, keş pe, sudan taryǧady. Sondyqtan tūrǧyndardyŋ su ünemdeu mädenietın joǧarylatumen qatar, su baǧasyn qymbattatu jaǧyn da oilasqan dūrys. Zertteu nätijesıne süiensek, qalanyŋ bır tūrǧyny jylyna 20 myŋ litr sudy ysyrap qylady eken. Endı eseptei berıŋız, bır millionnan astam tūrǧyny bar bas qalada jylyna qanşa su ysyrap bolady?! Oilanatyn mäsele. Sondyqtan bükıl el halqyna su ünemdeu jönındegı ügıt-nasihatty da osy bastan küşeitken abzal. Öitkenı su tamşydan qūralady.
