Tūlǧatanu salasyna üles qosa otyryp, İmanjüsıp jaiynda syr aqtarǧan abzaldarymyz Säken Seifullin, Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan, Säbit Mūqanov, Jüsıpbek Elebekov, Mūhtar Äuezov, Ahmet Jūbanov, Aleksandr Zataevich, Äbdılda Täjıbaev, Evgenii Brusilovskii, Äuelbek Qoŋyratbaev, Äbış Kekılbaev, Mūhtar Maǧauin, Qasym Amanjolov, Ǧabdol Slanov, Qalijan Bekhojin, Oralhan Bökeev, Mūzafar Älımbaev, Şerhan Mūrtaza, Tölen Äbdıkov, İlia Jaqanov, Zeitın Aqyşev, Orazbek Särsenbaev, Keŋşılık Myrzabekov, Aqseleu Seidımbekov, Qalihan Ysqaq jäne taǧy basqalary. Qazırgı qazaq poeziiasynyŋ köşın bastap kele jatqan Qasymhan Begmanov, Ǧalym Jailybai, Serık Tūrǧynbekovterdıŋ öleŋ örnegıne, sony taqyrybyna ainalǧan tūlǧanyŋ bıregeiı osy – İmanjüsıp.
Tar zamannyŋ nar tūlǧasy İ.Qūtpanūlynyŋ ömırtarihy, zamany men şyǧarmaşylyǧyna qatysty zertteu eŋbekterı, körkem tuyndylary, zertteu maqalalary 3 kezeŋge bölıp qarastyrylady. Būl kezeŋdı qamtityn uaqyt tömendegıdei:
bırınşı kezeŋ HH ǧasyrdyŋ basynan bastap, 60-jyldarǧa deiıngı uaqytty qamtidy.
ekınşı kezeŋ – 1960 jyldardan keiıngı uaqyt.
üşınşı kezeŋ elımız täuelsızdık alǧannan keiıngı uaqytty qamtidy. İ.Qūtpanūly 1990 jyldyŋ mausym aiynda tolyq aqtaldy.
İmanjüsıp Qūtpanūly turaly arhiv derekterı de, estelık materialdar da edäuır. Mäselen, Qazaq SSR Ortalyq Memlekettık arhivınde Omby dala gubernatorlyǧynyŋ ıs qaǧazdary ışınde İmanjüsıpke qatysty bıraz dokumentter (276 bet) jatyr. Qazaq SSR Ǧylym Akademiiasynyŋ sirek kezdesetın qoljazbalar qorynda İmanjüsıptıŋ öleŋderı saqtalǧan.
Batyrdyŋ ömırtarihy men şyǧarmaşylyǧyn zertteudegı bırınşı kezeŋ ötken ǧasyrdyŋ basynan bastap 30-jyldarǧa deiıngı uaqytty qamtidy. Oǧan Ä.Qoŋyratbaevtyŋ, M.Äuezovtıŋ, A.Zataevichtıŋ, A.Jūbanovtyŋ jazǧandary aiǧaq bolyp tabylady. Būl qatarǧa akademik Qanyş İmantaiūly Sätbaevtyŋ esımın de ataǧanymyz läzım.
Folklorist-ǧalym Äuelbek Qoŋyratbaev «Şielınıŋ halyq aqyndary» atty zertteu maqalasynda, «Keruen» degen atpen jaryq körgen derektı äŋgımeler men estelıkter kıtabynda İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ änşılık, serılık, aqyndyq qasietterın aşa otyryp, äŋgıme jelısıne ainaldyrady. Al Q.Sätbaevtyŋ İmanjüsıpke qatysty qūndy pıkırlerı «İmanjüsıp» (qūrastyrǧan – Rauşan Köşenova) atty kıtapqa engen. Atalǧan kıtapta aqtaŋdaq tūlǧanyŋ qily taǧdyry, batyrdyŋ közın körgen köneköz qariialardyŋ aitqan estelıkterı, syrly da ör ündı änderı jinaqtalǧan. Būl eŋbektıŋ qūndylyǧy, onyŋ avtory jaily Baǧdat Iliiasova bylai dep ıltipat bıldıredı: «Aqyndar, qolbasşylar men batyrlardyŋ, danalar, ǧalymdar, jer jinauşylar men qazaq memlekettıgın qūrǧandardyŋ ūly esımderı oraluda. Halaiyqty jinap, olardyŋ Otanǧa degen ruhy men süiıspenşılıgın nyǧaitqandar turaly dalanyŋ ärbır şöbınıŋ sabaǧy estıdı, bız üşın tym qasterlı ata-baba esımderınıŋ saqtalǧany da sondyqtan, al bızderge, olardyŋ ūrpaqtaryna jeldıŋ ne turaly än salǧanyna, şöptıŋ ne jaiynda sybdyrlaǧanyna qūlaq türıp, uaqyt pen keŋıstıktıŋ aŋyzyn buyndap, tüiırlep jinau ǧana kerek. Mūndai eŋbek kez kelgenge des bermeidı, būl adami erlıktı jasauǧa kez kelgennıŋ küşı jetpeidı, bıraq jıger, qairat tabylsa, qoldan keledı, oǧan söz joq».
İmanjüsıptanu mäselesınıŋ alǧaşqy kezeŋınde än, öner zertteuşılerınıŋ orny erekşe. Eŋ äuelı A.V. Zataevich İmanjüsıptıŋ közı tırısınde «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» (1925, 1963 j.) eŋbegıne onyŋ 5 änın (№117, 196, 217, 758, 840) kırgızdı. Qazaq tılın bılmegen zertteuşı būl änderdıŋ notasyn jazǧan da, än mätının keltırmegen. İmanjüsıp änderın oryndauşylardyŋ ışınde eŋ ataqtylary Q.Baijanov, İ.Baizaqov, Q.Baiseiıtov boldy. Qazaq radiosynyŋ «Altyn qorynan» İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ 13 änı tabylǧan. Oryndauşylar: Ramazan Baimaǧanbetov, Ǧalymbek Nūrǧazinov, Qairat Baibosynov, Jüsıpbek Elebekov, Meiırgül Nūrmaǧanbetova, Jappas Qalambaev, Ämina Nūǧymanova, Smatai Ümbetbaev, Aitbek Nyǧyzbaev, Erbol Aitbaev.
Kezınde Ä.Täjıbaev İmanjüsıp pen Qajymūqannyŋ dostyǧy jaiynda jazǧan bolsa, Aqseleu Seidımbek 1986 jyly atam turasynda tyŋ derekterdı jariialady. Qazaqtyŋ bırtuar aqyny Qasym Amanjolov öz ömırınde İmanjüsıp pen Qūrmanǧazyny pır tūtyp ötken
İmanjüsıptıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteudıŋ ekınşı kezeŋı 1960 jyldardan keiıngı uaqytty qamtidy. Batyrdy atu jazasyna būiyrǧanda oǧan tört türlı aiyp taǧylady. Olar: banda-şaikasynyŋ basşylarynyŋ bırı, köterılıske jan-jaqty mälımetter jinaqtaǧan, şaiqastarǧa qatysqan jäne banda-şaikaǧa myltyǧyn satty degen aiyptar. Eşqandai kınäsı däleldenbegen aqyn osy aiyptar boiynşa atylǧan. Arada jiyrma toǧyz jyl ötken soŋ, 1960 jylǧy 25-aqpanda Jambyl oblystyq sotynyŋ şeşımımen İmanjüsıp aqtalǧan. Bıraq onyŋ ısımen tanysuǧa otyz jyldan keiın ǧana rūqsat berılgen. İmanjüsıptıŋ aty-jönın, artyna qaldyrǧan änderın aitu osy uaqyttan keiın bastalady.
Jūmabai Ormanbaev İmanjüsıptıŋ közın körgen, dämdes-tūzdas bolǧan. Qalamgerdıŋ «Jūldyz» jurnalynda «Bır saparǧa şyqqanymda» dep atalatyn İmanjüsıp pen Säken Seifullinnıŋ dostyq qarym-qatynasy jaiynda maqalasy, 1972 jyly «Tūzaqtalǧan şortan» atty jinaqta «Ülken aǧa auzynan» degen atpen äŋgımelerı jaryq kördı. Keiın «Bır saparǧa şyqqanymda» degen äŋgımesı «Tūǧyry biık tūlǧa» kıtabynda «Aiauly aǧa şylauynda» degen atpen basylyp şyqty. Būl äŋgımelerde İmanjüsıptıŋ köpqyrlylyǧy, adami ızgı qasietterı suretteledı. Sonymen bırge, Jūmabai Ormanbaevtyŋ «Dala perzentterı» atty qūndy qoljazbasy tabyldy. Janry jaǧynan roman, kölemı – 500 bet. Romanǧa İmanjüsıptıŋ qily da qiyn taǧdyry özek bolǧan. Roman baspa betın körmegen, bolaşaqta jaryqqa şyǧady.
Ile-şala jazuşy Zeitın Aqyşevtıŋ İmanjüsıptıŋ ömırı men önerı jaily jazylǧan romany oqyrmandarǧa jol tartuǧa tiıstı edı, bıraq saiasattyŋ kedergısınen 1987 jyly ǧana baspadan şyǧady. Būǧan M.Älımbaev, R.Berdıbaev, O.Särsenbaev syndy qalamgerlerdıŋ igı yqpaly tidı. Kezınde Ä.Täjıbaev İmanjüsıp pen Qajymūqannyŋ dostyǧy jaiynda jazǧan bolsa, Aqseleu Seidımbek 1986 jyly atam turasynda tyŋ derekterdı jariialady. Qazaqtyŋ bırtuar aqyny Qasym Amanjolov öz ömırınde İmanjüsıp pen Qūrmanǧazyny pır tūtyp ötken. 1988 jyly «Parasat» jurnalynda osy jaiynda Orazbek Särsenbaev kölemdı maqalasyn jariialady. İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ öleŋderı eŋ bırınşı ret «Bes ǧasyr jyrlaidy» atty qazaq poeziiasynyŋ antologiiasyna endı. Osynda belgılı jurnalist Kerımbai Boranbaevtyŋ da sıŋırgen eŋbegın ait ketu läzım. Mıne, osydan bastap İmanjüsıptı zertteu bastaldy dep aituǧa tolyq negız bar.
Önerdegı İmanjüsıp beinesı men ömırdegı İmanjüsıp ömırın sabaqtastyra beineleuge den qoiylǧan maqalalar köptep düniege keldı. Jalpy alǧanda, būl maqalalarda İmanjüsıptıŋ daralyq kelbetın naqty taldau basşylyqqa alynǧan. Keiıpkerdıŋ tür-pışının, adami ızgı qasietterı men talantyn sipattau türlı ülgıde berıledı. Keide maqala avtorlary İmanjüsıptıŋ syrt keskın-kelbetın, mınez erekşelıkterın tolyq keltıredı, endı bır tūsta onyŋ boiyndaǧy qasietterdı ekınşı bır adamnyŋ közımen baǧalatu – jazuşy şeberlıgınıŋ bır qyry. İmanjüsıpke qatysty jazylǧan poeziialyq körkem şyǧarmalarda batyr erlık pen bostandyqtyŋ nyşany, jazyqsyz japa şekken küresker tūlǧa, boiyndaǧy darynyn tuǧan elıne baǧyştaǧan serı retınde sipattalyp surettelse, maqalalarda el perzentı, kemeldengen jastaǧy asqaq tūlǧa, jüirık at, alǧyr tazy, qyran bürkıttı serık etken adam retınde baiandalady. Jurnalist J.Ormanbaevtyŋ «Ülken aǧa auzynan», «Aiauly aǧa şylauynda», Ä.Täjıbaevtyŋ «Paluan aǧa», Ǧ.Slanovtyŋ «Sezımı ören aqyn dos», Ä.Qoŋyratbaevtyŋ «İmanjüsıp» maqala, äŋgıme, estelıkterı İmanjüsıpke arnalady.
Jazuşy Jūmabai Ormanbaevtyŋ «Ülken aǧa auzynan» jäne «Aiauly aǧa şylauynda» atty maqalalarynda söz bolǧan mäsele – Säken Seifullin men İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ dostyq qarym-qatynasy. Oqiǧa 1927 jyly bolǧan. Respublika astanasy Qyzylorda qalasyna Ūly Oktiabrdıŋ on jyldyq merekesıne Säkendı ızdep İmanjüsıp keledı. Äŋgımelerdıŋ maqsaty – ruhy biık, el jadyndaǧy eleulı azamattardyŋ dostyǧy men syilastyǧyn körsetu. İmanjüsıptıŋ tür-tūlǧasy men mınez qyrlary avtorlyq baiandau arqyly berıledı. Osy tūsta onyŋ kelbetı daralana elesteidı: «İmanjüsıp zor, asqaq denelı kısı eken, sodan ǧoi dedım, şar tartqan naǧyz tūlǧasy kesek, juantyq emes sidalau, qapsaǧai körındı. Qolmen qoiǧandai iegıne ǧana bıtken seldırleu ūzynşa saqaly, jebelı mūrty kök buryl tartypty. Janary taimaǧan ülken közdı, säl şolaqtau qyr mūryndy, at jaqty aşaŋ qara sūr jüzdı baisaldy da oily tärızdı. Jyrta qarys salaly sausaqtary juan da süirık. Üstınde qara kök mautydan sūlu tıgılgen beşpent, şalbar, aiaǧynda ämırken kebıs-mäsı, basynda qara barqyt topy. Qoŋyr küreŋ jıbek barqyt şapany men baspa qūndyz börkı ılulı tūr. El auzynda aŋyz bolyp jüretın şejıre adamnyŋ alǧaşqy baiqauda közge tüsken syrt körınısı osy ıspettı edı». Sol jyly İmanjüsıp alpys jetı jasta eken. Būl uaqyttaǧy batyrdyŋ ermegı men ömır serıgı – än, dombyra, jaqsy at, jüirık it, qyran qūs. Osy saparynda olar jinalyp, «Telıköl saparyna» şyǧady. «Ülken aǧa auzynan» atty äŋgımede osy jait söz bolady. Ekı aǧanyŋ qasyna Mūqajan, Äşırbek, Jūmabai degen jıgıtter erıp şyǧady. Dumanǧa toly sapar bolady. Bıraq İmanjüsıp Qaraötkelden ketken soŋ öleŋdı de ör mınezdı de tastaǧanyn aitady:
– Ūmytylyp edı ǧoi būl qyzyq, köŋıl şırkın toqyrap, basylyp edı ǧoi, – dedı sürtınıp tūryp.
– Säkenjan, sol köŋıldı sen köterdıŋ, basqa mände köterdıŋ, semırdım, köŋılım toldy saǧan, şarşaudy ūmyttym. Deneme tyŋ küş, sezım kırgen tärızdı.
– Jürgen-tūrǧandai emes, men de quanyp qaldym, – dep Säken de sergi söiledı.
İmanjüsıp ömırınde kezdesken jandardyŋ ışınde ūnaǧany da – Säken. «İmanjüsıpke Säken de ūnady. Jasym ülken, ötkendıgım bar, el-jūrt bıledını būl qarttan estıp baiqamaisyz. Köne qazaq İmekeŋnıŋ osy mınezderın Säken de qymbat baǧalady. Būl da özıne tän osy qasietterımen Säkenge ūşyrasqan bır ǧana kekse qazaq». Osy sapardan keiıngı kezdesu, toi-dumandarda Säken men İmanjüsıp kezdesıp tūrady. İmanjüsıp köp keşıkpei dünie salady. «Būdan soŋ da Säken İmanjüsıppen bolǧan jerlerden, ony bıletın adamdardan, arhivten İmekeŋ jönınde köp materialdar jinaǧan edı. Bıraq näsıp bolmady. Säken İmanjüsıp jönınde jazbaq ülken eŋbegın jaryq körsete almai kettı». 1927 jyly S.Seifullin İ.Qūtpanūlyn Qyzylorda qalasynda ötetın keŋes ükımetınıŋ on jyldyq mereitoiyna şaqyrǧany – tarihta bar oqiǧa.
Osy zamanǧy qazaq poeziiasynyŋ asa körnektı şeberı, ırı dramaturg jäne belgılı ädebiet zertteuşısı Äbdılda Täjıbaev «Paluan aǧa» estelıgınde Qajymūqan men İmanjüsıp jaiyn söz etedı. Ä.Täjıbaev ūzaq şyǧarmaşylyq ǧūmyrynda tynymsyz ızdenıp, üzdıksız eŋbektenıp, tūtas bır däuır şyndyǧyn jan-jaqty, joǧary körkemdıkpen beinelegen öte mol mūra qaldyrdy. «Paluan aǧa» äŋgımesı 1977 jyly «Jūldyz» jurnalynyŋ 12-sanynda jariialanǧan bolatyn. Äŋgımede Qajymūqannyŋ İmanjüsıptı joǧary baǧalap, qūrmet tūtqany turaly aitylady. Avtor batyrǧa bylai dep baǧa beredı: «Mädidı aitamyz batyr dep, İmanjüsıptı de sol sapqa qosamyz. «Ekı metr boiy bar, at şydamaidy eken astyna. Qyryq kısımen jalǧyz özı qamşymen ǧana töbelesıptı» desemız. Bıraq būlar da eŋ aldymen aqyndyq, änşılıkpen tarihqa kırgen kemeŋger jandar. Barlyq mahabbatyn, otty jüregın, aq tılegın, alyp qairatyn tuǧan halqyna arnaǧan jandar».
«Qalyŋ bet, bura tüstı,
qara nardai,
Jūp-jūmyr juan
dıŋgek, boişaŋ nardai.
Özge jūrt ergejeilı
ol kelgende,
Aibyndy jolbarysqa bolar pardai» dep Säken Seifullin baǧa bergen Qajymūqan «İmekeŋnıŋ qamşysyn da jegen». Äŋgımede ol oqiǧa bylai suretteledı: «Qoiandynyŋ bazary qyzyp jatqanda bır kesır şalǧa tılım tiıp ketıptı.
Rauşan İMANJÜSIP,
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory
