(Soŋy. Basy gazetımızdıŋ №82 sanynda)
Şal maǧan qamşy sıltemek bolǧanda, men ony attan jūlyp alyp, boz üidıŋ üstıne atyp jıberıppın. Külgen jūrt zäresı ūşqan şaldy üiden tüsırıp alyp, qaita attandyryp jıberıptı. Yzaly qart sol betımen İmanjüsıpke barypty… Üidei kerı atynyŋ üstınde naizadai tıp-tık qadalǧan İmekeŋ maǧan şyn-aq aşuly siiaqty körındı. Sodan soŋ tepsıŋkırep kep qamşymen tartyp öttı. Tu syrtym sögılıp ketken şyǧar dep em, äiteuır aman ekem. Közım qarauytyp baryp äreŋ jyǧylmai qūladym. Äzıreiıl İmekeŋnıŋ qamşysynyŋ ūşynda desetın onda jūrt. Qaida ondai aǧalar, bölek jandar edı ǧoi olar». Ä.Täjıbaev qalamynan tuǧan «Paluan aǧa» äŋgımesı syrşyldyq, oişyldyǧymen, ottylyǧymen erekşelense, jazuşy Ǧabdol Slanovtyŋ «Sezımı ören aqyn dos» estelıgı tereŋ näzıktıgımen täntı etedı. Qasym Amanjolovtyŋ İmanjüsıp änderıne joǧary baǧa berıp, ūiyp tyŋdaityny – estelıkke arqau. «İmanjüsıptıŋ belgılı änı men Qūrmanǧazynyŋ «Aş börı» sekıldı sözderı ırı änın ūiyp tyŋdap, erekşe bır darqan şyqqan öleŋ şumaqtaryna kelgende mäz bolyp, qozǧalaqtap külımdep ketetın. Äsırese, İmanjüsıp pen Qūrmanǧazynyŋ ündestıgı Qasymdy meilınşe riza qylatyn. İmanjüsıp patşanyŋ aidauynda jürgende:
«Saryarqany jailauşy
em qazdai köşıp,
Sol bır künder otyr ǧoi
eske tüsıp.
Qypşaqtyŋ bar qatyny
ūl tusa da,
Barlyǧy bola bermes İmanjüsıp» deptı. Osyny estıgen Qasym Qūrmanǧazynyŋ «Aş börı» änınde aitylatyn:
«Bastan öttı jan şoşyr
talai maidan,
Şyqqan joq atqan serkem
tereŋ saidan.
Özımmen ūly dauǧa bır
tüsetın,
Ūl tuar mendei jıgıt qatyn qaida!» degen bır sözderın eŋ alǧaş bılgende, aǧasy bazardan kelgen baladan artyq quanyp, mäz bolǧanyn közımmen körgem» deidı jazuşy Ǧ.Slanov.
Qazaq tarihy men önerınıŋ bastau qainarynda tūrǧan sal-serılerdıŋ, ırı talant ielerınıŋ bärıne ortaq qasiet – köp qyrlylyq. Baluan Şolaq, Aqan serı, Jaiau Mūsa, Ükılı Ybyrai syndy ör mınezdı öner saŋlaqtarynyŋ İmanjüsıp ömırı men önerınde sabaqtastyq, ündestık baiqalady. Osy tūlǧalarǧa qatysty jazylǧan şyǧarmalar sonyŋ aiǧaǧy
Al Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ «İmanjüsıp» atty estelıgınde Syr ölkesınde bolǧan toi arqau etılgen. M.Bekejanovtyŋ «İmanjüsıpke hat» dastany negızınde jazylǧan. İmanjüsıptıŋ Ereimennen Syrdaǧy tuǧandaryna kelıp qosylǧan toiy. Būl tarihi oqiǧany «Dara tūlǧa» atty maqalasynda Aiǧali Amanjolūly bylai beredı: «Negızı İmanjüsıptıŋ Syr elıne 1914 jyldyŋ köktemınde kelgen. Onyŋ aty Syr elıne ǧaiyptan tuǧan er, el qysylǧanda körıngen bır küştı bary bolyp tanylady. Qobylandy qystaǧynda otyrǧan ony el aqsaqaldary Syr ölkesımen tanystyru üşın sol jylǧy mamyr aiynda ūzaq seiılge alyp şyǧady. Mūny sol kezdegı el «Batyrdyŋ aǧaiynymen körısuı» dep te ataǧan. Şielıden Aqmeşıtke deiın barǧan būl tanysu tört aiǧa sozylyp, özınşe bır toi-topyrǧa ainalǧan. Būl toiǧa bükıl Syr öŋırı şaqyrylyp, myŋdaǧan adam qatysqan. Söitıp elı ataqty batyry İmanjüsıppen solai tanysqan». İmanjüsıptıŋ ömırtarihyna qatysty osy derek körkemdık sipatqa ie bolyp, airyqşa suretteledı. «İmanjüsıp» äŋgımesınde «sūŋǧaq boiy ekı kezdei, keikı maŋdai, ūzyn sausaqty» batyrdyŋ «…alystap ketıp, qaita saǧyna qosylǧan özınıŋ ösken tauy, ūşqan ūiasyna qanat jaiyp şüiılgen sūŋqar beinesı erıksız elesteidı». «Toi üstınde qalyŋ eldı taŋyrqatqan jai – İmanjüsıp jaiy boldy. Ol jönındegı türlı aŋyzdar, onyŋ erekşe tūlǧasy, Aqmola abaqtysynan qaşuy, sonda salǧan saǧynyşty sazy, atasy Tūrǧanbai men äjesı Malbike jaiyndaǧy äŋgımeler aŋyzdai örbıdı». Mänsür jyraudyŋ şejırege toly «İmanjüsıpke hat» dastany da oqylady. İmanjüsıptanudyŋ ekınşı kezeŋı osyndai oqiǧalarmen aişyqtaldy.
İmanjüsıptanudyŋ üşınşı kezeŋı elımız täuelsızdıgın alǧannan keiıngı uaqytty qamtidy. İ.Qūtpanūly 1992 jyldyŋ mausym aiynda zaŋdy jolmen aqtaldy. Batyrdyŋ atylyp ketuınıŋ eşqandai sebepsız ekenı de anyqtaldy. Elbasymyz N.Ä. Nazarbaev Ereimentauǧa kelgende İmanjüsıptıŋ öleŋın jatqa oqyp tūryp, bır änın basqalardyŋ bılmeitınıne renış bıldırgen eken. Ony jazǧan Altaidyŋ mūzbalaǧy O.Bökei edı. Qalai aitsaŋyz da, «altyn pyşaq qap tübınde jatpaidy». Tarihi qūndylyqtyŋ ülken ülesı bızder älı qazyp, qopara almaǧan uaqyttyŋ enşısınde jatyr. El men jerge degen ūly mahabbattyŋ ülgısı bola bılgen «Feniks» qūs sekıldı ūlylardyŋ ruhy bızdı ärdaiym jebei beretını sözsız.
Dara tūlǧa jaily, ömırı men şyǧarmaşylyq joly turaly tyŋ zertteu maqalalar men ǧylymi eŋbekter tarihşylar, ädebietşıler, öner zertteuşılerı tarapynan jazyldy. Aqyndar öz öleŋ joldaryn, jazuşylar taŋdauly şyǧarmalaryn, rejisserler kinofilmderın, fototılşıler albomdary men almanahtaryn arnasa, ǧalymdar ǧylymi eŋbekterdı qosty. 1992 jyldan keiın türlı därejedegı ǧylymi-praktikalyq konferensiialarda, ädebi keşterde baiandamalar jasaldy, zertteu eŋbekterı İmanjüsıpke arnalyp jatty.
«İmanjüsıp önerı, İmanjüsıp mūrasy, İmanjüsıp dünietanymy men kökjiegı zertteudı, tereŋ taldaudy qajet etedı» degen tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Qaidar Aldajūmanovtyŋ pıkırıne süiener bolsaq, el-jūrtynyŋ azattyǧy men täuelsızdıgı üşın ömırın qiǧan «naǧyz dala kökjaly» (Äbış Kekılbaev) İmanjüsıp Qūtpanūlyna qatysty telegei-teŋız mäselenı zerttep, igeru, jas buyn ökılderıne nasihattau – aldaǧy künnıŋ enşısınde.
İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ qazaq ädebietınde somdalǧan körkemdık beinesı men bolmysy, qazaq tarihyndaǧy qoǧamdyq, saiasi-äleumettık orny qandai boldy degen sūraqtarǧa jauapty İmanjüsıptıŋ ömırtarihy men zamanyna qatysty jazylǧan öleŋ, poema, äŋgıme, estelık, romandardan ızdegenımız abzal. Tarihi tūlǧa obrazyn jasauda är uaqyttyŋ aqyn-jazuşysy men zertteuşısı mūraǧat derekterıne, el auzynda saqtalǧan aŋyz-äŋgımelerdıŋ jelısıne süiene otyryp, şoqtyǧy biık körkem tuyndylardy, qūndy ädebi şyǧarmalardy düniege äkeldı. Solai belgılı tūlǧanyŋ ömır şejıresın körkem tuyndy retınde jinaqtady. Ör mınezdı, küresker aqyn, nar tūlǧaly İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ tarihi tūlǧasy, körkemdık jäne küreskerlık beinesın somdauda aqiyq aqyndar, qara söz şeberlerı, körnektı jazuşylar obraz töŋıregındegı uaqiǧalar, zaman şyndyǧy men şyrǧalaŋyn öz şyǧarmalaryna, körkem tuyndylaryna arqau ettı.
İmanjüsıptıŋ esımı – erlıktıŋ, bostandyqtyŋ, batyrlyqtyŋ simvoly. Ol bar bıtım-bolmysymen, boiyna bıtken tabiǧi darynymen küllı qazaq dalasyna ortaq bolatyn. Uaqyt öte kele nar tūlǧa özın moiyndatty. Qazaq elıne daŋqy jaiylǧan ataqty batyr, paluan, aqyn, änşı-sazger, serı İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ tarihtaǧy orny, qazaq elınıŋ bostandyq alu jolyndaǧy kürestegı daralyǧy, artyna qaldyrǧan än-öleŋderınıŋ män-maŋyzyn baǧamdai otyryp, töl ädebietımızdıŋ körnektı aqyn-jazuşylarynyŋ mūraǧat derekterınıŋ, batyrdyŋ közın körgen köneköz qariialardyŋ auzynda saqtalǧan aŋyz-äŋgımelerdıŋ jelısımen İmanjüsıptıŋ körkem ädebiettegı beinesı sözben somdaldy
Qazaq tarihy men önerınıŋ bastau qainarynda tūrǧan sal-serılerdıŋ, ırı talant ielerınıŋ bärıne ortaq qasiet – köp qyrlylyq. Baluan Şolaq, Aqan serı, Jaiau Mūsa, Ükılı Ybyrai syndy ör mınezdı öner saŋlaqtarynyŋ İmanjüsıp ömırı men önerınde sabaqtastyq, ündestık baiqalady. Osy tūlǧalarǧa qatysty jazylǧan şyǧarmalar sonyŋ aiǧaǧy.
Qazaq jerınde aty aŋyzǧa ainalǧan tūlǧa – İmanjüsıp Qūtpanūly. İmanjüsıpke qatysty tyŋ pıkır aitqan synşy-ǧalym Tūrsynbek Käkışev. Körnektı ǧalymnyŋ İmanjüsıpke qatysty aitylǧan qūndy pıkırın tolyq keltırudı jön sanadyq: «Tarihta baǧy janǧan, baǧy janbaǧan tūlǧalar bar. Solardyŋ bırı – İmanjüsıp. İmanjüsıp siiaqty azamattar jalǧyz ǧana patşa ükımetıne qarsy şyqqandyqtan emes, jalpy, el azamaty, qazaqtyŋ bırtuar batyr erjürek ūly. Oǧan qosa, ataqty änşı, sazger, serı. İmanjüsıptıŋ änderın aitpaityn, jadynda saqtamaǧan qazaq bolmaǧan. Ol änderınıŋ ar jaǧynda tuatyn sūraqtar: qalai, qai kezde aitylǧanyna, kımge arnalǧanyna, qai küide şyǧarǧanyna, osyndai änderdı jazǧan adam qandai bolǧanyna jauap ızdemeu – būl bızdıŋ eldıgımızdıŋ, mädenietımızdıŋ, dästürımızdıŋ dūrystap qalyptaspaǧanynyŋ bır körınısı dep oilaimyn. İmanjüsıp siiaqty adamnyŋ qazaq ädebietınıŋ, önerınıŋ tarihynda rölın jarqyratyp körsetu – bızdıŋ paryzymyz. Baiaǧyda Säken Seifullin 1927 jyly arnaiy ızdeu salyp, İmanjüsıptı tauyp, kezdesıp, asa qūrmetteptı. Al eger Säken Seifullin ızdep jatsa, keiıngı bızder qolymyzǧa şam alyp ızdep jüruge tiıspız ǧoi».
İmanjüsıp küreskerlık ör ünın änderınde tanytady. Erkın jaryq dünienı köruge zar bolǧan İmanjüsıp sonda:
«Künım qaida baiaǧy
taŋdai atqan,
Qaraötkeldıŋ köşesın
dabyrlatqan.
Bidaiyqtai ıluşı
em aqqu, qazdy,
Jarqanat bolǧanym ba būǧyp jatqan?» dep öleŋdetedı. İmanjüsıptıŋ daŋqy, änderı qazaq dalasyna keŋınen tarai bastaidy. Qalyŋ köpşılık ony ädılettı ısı üşın küresker jeke batyr retınde baǧalaidy. Sūrapyl qairat iesı İmanjüsıp zorlyqşylardyŋ özıne küş körsetuden taiynbaǧan. Mūraǧat derekterınde ony jönge saluǧa kelgenderdıŋ talaiy oŋbai taiaq jep, jaraqattanǧany aitylady. Ony noian serınıŋ özı de jasyrmaidy.
«Tumai jatyp öş
boldy maǧan bolys,
Audaryldy sol üşın
talai qonys.
Satyrlatyp sabauşy
em, şetterınen,
Mynau oiaz demeuşı
em, mynau bolys!…».
Osyndai ömır keşken İmanjüsıp taǧdyry köptegen körkem şyǧarmalarǧa arqau boldy. Qazaq radiosynan İmanjüsıp Qūtpanūlyna arnalǧan «Dauylpaz aqyn: erlık pen namys jyrşysy» atty radio-baǧdarlamada batyr turaly: «İmanjüsıp – tarih betterınen öşıruge mümkın emes qazaq halqynyŋ alpauyty. Ol bızdıŋ keşegı, bügıngı jäne keleşektegı ruhymyz ıspettı. Ärine, keŋes ükımetı saiasatyna qabyspaityn aqyn jürektı azamattyŋ aluan türlı äreketı boldy. Dala perzentı qūitūrqy zamandy qabyldaǧan joq. Aqiqatynda, ämbe qazaqtyŋ tabiǧaty solai edı. Köz körgen jäne köp bıletın igı qazaqtyŋ keşegı jaqsylary İmanjüsıp esımınen imandai ūiydy» degendei, İmanjüsıptıŋ esımı – erlıktıŋ, bostandyqtyŋ, batyrlyqtyŋ simvoly. Ol bar bıtım-bolmysymen, boiyna bıtken tabiǧi darynymen küllı qazaq dalasyna ortaq bolatyn. Uaqyt öte kele nar tūlǧa özın moiyndatty. Qazaq elıne daŋqy jaiylǧan ataqty batyr, paluan, aqyn, änşı-sazger, serı İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ tarihtaǧy orny, qazaq elınıŋ bostandyq alu jolyndaǧy kürestegı daralyǧy, artyna qaldyrǧan än-öleŋderınıŋ män-maŋyzyn baǧamdai otyryp, töl ädebietımızdıŋ körnektı aqyn-jazuşylarynyŋ mūraǧat derekterınıŋ, batyrdyŋ közın körgen köneköz qariialardyŋ auzynda saqtalǧan aŋyz-äŋgımelerdıŋ jelısımen İmanjüsıptıŋ körkem ädebiettegı beinesı sözben somdaldy.
Otarşyldyq ezgıge qarsy küresıp ötken İmanjüsıp – talantyn tuǧan elge baǧyştaǧan nar tūlǧa. Tarihta bolǧan jäne tarihi oqiǧalarǧa qatysyp, bel ortasynda jürgen batyr taǧdyryn qarymdy qalamgerler, aqyndar öz körkem tuyndylaryna arqau ettı. İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy, onyŋ özı ömır sürgen zamanymen astastyra surettegen şyǧarmalardyŋ qai-qaisysyn alyp qarasaq ta, el-jūrtynyŋ bolaşaǧyna alaŋdaǧan qaisar erdıŋ erlıgı men azamattyǧyn tanytady.
Rauşan İmanjüsıp,
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory
