Adam ädette jaqsydan da, jamannan da ǧibrat alady. Keide kısınıŋ būl ömırdegı däm-tūzy tausylǧan topyraqty ölımı de belgılı bır därejede özgege önege bolyp jatady. «Tırıler bızdıŋ közımızdı jabady, ölıler bızdıŋ közımızdı aşady» degen qanatty söz de osyndaida aitylsa kerek.
Germaniiany 1982-1998 jyldar aralyǧynda tura 16 jyl basqarǧan eldıŋ būrynǧy kanslerı Gelmut Koldıŋ jaqynda 87 jasqa tolǧan kezınde oryn alǧan qazasy da solai jūrtqa taǧylymdy sabaq berıp ketetındei sipattar sanatynan boldy. Rasynda da ömırı özgeşe örnektelgen örşıl tūlǧanyŋ ölımınıŋ özınen aluǧa bolatyn önege az emes edı.
Bız Gelmut Kol turaly būdan tura 16 jyl būryn, «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ 2001 jylǧy 30 tamyzdaǧy nömırınde nemıs elıne sapar nätijesınde «16 jyl jäne 16 kün» degen maqala jariialaǧan ekenbız. Onda bilık şylbyryn ūstaǧan qairatkerdıŋ ūzaq jyldar boiy eŋısten salsa töske ozyp, öz elın talai asulardan alyp ötkenı jazylypty. Eks-kanslerdıŋ tūsynda būrynǧy Batys Germaniia älemdegı önerkäsıbı örkendegen jetı memlekettıŋ bırı boldy. Bütın älem sanasatyn elge ainaldy. Jalpy ışkı önım öndıru jönınen AQŞ pen Japoniiadan keiıngı üşınşı orynǧa şyqty. Osy 16 jyldyŋ ışınde nemıs otbasylarynyŋ tabysy üş ese östı. Aitsa aitqandai-aq, Koldıŋ osy jyldarda jūrtyn alǧa süireude de, qūrlyqtyŋ yntymaǧyn qalyptastyruda da jasaǧan qyzmetı men sıŋırgen eŋbegı az emes-tın. Onyŋ bilıktegı eŋ ǧalamat tabysy sol – ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ qorytyndysy boiynşa ekıge jarylyp qalǧan german memleketınıŋ ırgesın qaita qosyp, tūtastyqty qalpyna keltırıp berdı. Būdan ärı Europa odaǧynyŋ qūryluy jolynda da orasan zor jūmystar atqardy.
Kärı qūrlyq pen öz otany aldynda osyndai eresen eŋbegı bar tolymdy tūlǧany jer qoinyna beruge artynda qalǧan alqaly jūrty da alaböten asyqpady. Onyŋ soŋǧy demı üzılgen 16 mausym men mäŋgılıkke damyl tabuǧa jatqan 1 şılde arasynda ekı apta uaqyt ötıp kettı. Tarihta mäiıttı tap būlai ūzaq ūstau deregı būrynǧy ötken zamandarda patşalar men şahtardyŋ tynym tapqan tırşılıkterıne qatysty bolǧan şyǧar, bıraq bergı zamanda el bilegen qairatkerler arasynda mūndai oqiǧalar kezdese qoiǧan joq. Al marqūmmen qoştasu räsımı 27 mausym künı bastaldy. Būl künı taŋerteŋ ertemen bundestag deputattary GFR-dıŋ būrynǧy kanslerımen qoştasu üşın Berlindegı Äulie Iаdviga soboryna jinaldy. Elde būdan özge jeke, memlekettık qaraly jiyn ötkızılmedı. Sebebı Gelmut Koldıŋ öler aldyndaǧy soŋǧy qalauy, amanaty osyndai boldy. Aqyrǧy negızgı şara fransuzdyŋ Strasburg qalasynda Europa deŋgeiındegı memlekettık akt türınde öttı. Söitıp, tarihta tūŋǧyş ret bır memlekettıŋ ülken qairatkerın küllı qūrlyq bolyp aqtyq saparǧa şyǧaryp saldy.
Sol künı tüs aua arnaiy tıkūşaq Gelmut Koldıŋ denesı salynǧan tabytty onyŋ nemıs jerındegı tuǧan qalasy – Liudvigshafenge jetkızdı. Būdan keiın qala köşelerınde şerumen jürıp ötkesın, äskeri kemege tielıp, Rein özenı jaǧasyndaǧy Şpaier qalasyna aparyldy. Osyndaǧy soborda katolikter salty boiynşa janaza şyǧaryldy.
Sobordyŋ kriptınde ony saldyrǧan tarihi tūlǧalar – būdan myŋ jyl būryn alǧaşqy bırtūtas nemıs memleketınıŋ negızın qalaǧan Qasiettı Rim imperiiasy Sali äuletınıŋ imperatorlary mäŋgılıkke damyldap jatyr. Marqūm Gelmut Koldıŋ denesı būl qorymǧa äkelınuı de tegın emes edı. Közı tırısınde mūnda jiı kelıp, jergılıktı episkoppen dostyq räuışte aralasyp tūrǧan ol 2001 jyly bırınşı äielı Hannelore özıne-özı qol salyp, qaitys bolǧannan keiın osy soborda janazasyn yqtiiattatty. Al qaitys bolar aldyndaǧy ösietınde eks-kansler özın osynda jerleudı ötıngen syŋaily. Sırä, kıleŋ patşalar jatqan jerden özıne de oryn tietınıne eş kümändana qoimasa kerek.
Söitıp, Germaniianyŋ tarihynda XX ǧasyrdaǧy eŋ körnektı saiasatker retınde qalǧan Gelmut Kol özınıŋ äke-şeşesı, bauyrlary, bırınşı äielı jatqan äulettık Liudvigshafen ziratynan emes, Şpaier soborynyŋ pogostynan mäŋgılık mekenın tapty. Būǧan onyŋ moraldyq jaǧynan da qūqy bar edı. Ol – özınıŋ qolynda bolǧan mümkındıktı ıs jüzınde tolyq jüzege asyra bılgen bıregei adam. Sondyqtan onymen būlaişa qoştasu, imperatorlar jatqan jerden oryn sailanuy Germaniia üşın de, tıptı bükıl Europa üşın de ädıldık bolyp tabylady.
Myna jaryq jalǧandaǧy aqyrǧy saparyna osynşalyqty köŋıl bölınıp jatqan Gelmut Kol şyn mänınde qandai adam, qairatker edı? Onyŋ ölımınıŋ önege alar tūsy nede? Endı osyǧan keleiık. Bügınde Germaniia men Europada onyŋ ekı Germaniianyŋ qosyluy men kontinent integrasiiasyn jasaudaǧy ırgelı ısterıne eşkım kümänmen qarai almaidy. Bıraq «german bırlıgınıŋ kanslerı» atanǧan asa körnektı saiasi qairatker ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda onyŋ köŋılıne qaiau tüsıretın oqiǧalar da az bolǧan joq. Sondai bır ülken janjal Koldıŋ mektep jasynda müşelıgıne qabyldanyp, keiın şirek ǧasyrdan astam uaqyt boiy tızgının özı ūstaǧan Hristian-demokratiialyq partiiasynyŋ (HDS) astyrtyn jolmen qarjylandyryluy saldarynan şyqty. Alaida Gelmut qasarysyp tūryp alǧan joq, jeke özınıŋ esımı qūpiia ūstalǧan bır mesenattan partiianyŋ ısı üşın aqşa qabyldap alǧanyn bırden moiyndady. Osy janjal men onyŋ osyǧan bailanysty aitqan adal sözı köp adamnyŋ köŋılınen şyqqanymen, būrynǧy kanslerdıŋ özı ösırgen kadrlarynyŋ bırı – Angela Merkel bastaǧan jaqtastary tarapynan qatty synǧa ūşyrady. Kol mūny satqyndyq dep qabyldap, olarmen at qūiryǧyn üzıstı. Jalpy, būrynǧy kanslerde jartykeş ıs, jartylai dünie degen bolmauşy edı. «Onyŋ ūǧymynda ne jaqsy, ne jaman, ne dos, ne qas qana, ekınıŋ bırı bolatyn, – dep jazdy Süddeutsche Zeitung. – Ol özımen bailanysy üzılgenderdı tek «satqyn» dep qana sanaityn. Soŋǧy jyldary onyŋ ışkı saiasi älemınde būl kategoriiaǧa jatatyndar qatary aitarlyqtai köbeiıp kettı».
Qazır köp adam Kol özınıŋ qaraly jiyny men janazasynyŋ Germaniiada jasaluyn qalamady degendı aityp jür. Sonyŋ ışınde özıne saiasi opponent sanalyp qalǧan nemıs qairatkerlerınıŋ özı jaiynda söz aitularyna qarsy bolǧan siiaqty. Būlardyŋ arasynda özı jastaiynan baulyǧan, qyzyndai bolǧan Germaniianyŋ qazırgı kanslerı Angela Merkel men tırşılık tırnegınde ata jauy dep eseptegen federaldy prezident Frank-Valter Ştainmaierge qarsy bolǧan körınedı. Būǧan sebep, Kol 1998 jylǧy sailauda Gerhard Şrioderden jeŋılıp qalǧannan keiın federaldy kansler vedomstvosynyŋ basşysy bolǧan Ştainmaier oǧan ükımet arhivındegı bırqatar qūjattardy qasaqana joiyp kettı degen kınä taǧypty. Özın biık moral men adaldyqtyŋ adamy sanaityn Kol būl aiyptaudy öte auyr qabyldap, ony ömır boiy keşırmei öttı. Aitqandai, qūjattardyŋ şyn joǧalǧanyn keiın eşkım däleldep te bere almady. Kol sondai-aq Merkeldı HDS «qara kassasyna» orai tuyndaǧan janjal kezınde qarsy şyqqanynan bölek, özın Eurokomissiianyŋ būrynǧy basşysy Joze Manuel Barrozu Nobel syilyǧyna ūsynǧan kezde qoldau körsete qoimaǧany üşın de keşe almady.
Ūzaq jyldar boiy lauazymdy qyzmet atqarǧanymen, elı üşın şöp basyn syndyrmaǧan, ne tyndyryp ketkenı belgısız tūlǧalar az ba? Ūrpaǧym da, tarih ta bıledı ornymdy dep, batyl kesıp aita alatyn, Kol siiaqty amanat qaldyryp, talap qoiatyn saiasatkerler köp pe myna zamanda? Ülken qyzmette otyryp, ürkerdei tırlıkke tın salyp berıp kete almaǧandar qanşa! Bız tıptı sol ömırden ötıp ketken tolymdy tūlǧalarymyzdy baǧalauǧa kelgende aluan türlı ala-qūlalyq pen ädıletsızdıkterge, jüiesızdıkke, köŋıljyqpastyqqa ūrynyp jürgen joqpyz ba?
Saiasi arenadaǧy ömırı osylai alas-qapas arnada ötken Gelmut Koldıŋ jeke ömırınde de jandy jaralaityn jaittar az bolǧan joq. Aldymen jastaiynan qosylǧan qosaǧy, tırşılıktegı tıregı Hannelora ömırden öttı. Onyŋ qazasynan keiın arada 7 jyl ötken soŋ, 2008 jyly Gelmut özınen 34 jas kışı, 1964 jyly tuǧan qazırgı äielı Maike Kol-Rihtermen köŋıl qosty. Derek közderı būlardyŋ bır-bırımen ükımette bırge jūmys ıstegen kezderden jaqsy tanys ekenın jetkızedı. Qalai degende de, Gelmuttyŋ bırınşı äielınen tuǧan ūldary men nemerelerı janazaǧa kelgen joq. Jūrt būlai boluyna ögei şeşenıŋ qatysy bar degendı aitady.
Bıraq ömırınde osyndai qaişylyqtar men kereǧarlyqtar köp bolyp, däiım özıne tän bırbetkeilık baiqatyp kelgenıne qaramastan, jūrtşylyq Gelmut Koldy aqtyq saparyna abyroimen attandyryp, aq arulap jerledı. Būl eŋ aldymen onyŋ otan men halyq aldynda sıŋırgen esepsız eŋbegıne berılgen baǧa edı. Qanşa jerden joldy jauyp, marqūm amanatynda tiianaqtap baqsa da, Germaniia qazırgı basşylary özge bırqatar elderdıŋ liderlerı qatarly Strasburgke kelıp, marqūmǧa şynaiy qoşemetterın bıldırdı. «Eger Kol bolmasa, men osynda tūrmas edım, ol köp adamdardyŋ taǧdyryn özgerttı» dedı A.Merkel. Mūnyŋ bärı Europa jūrtynyŋ azamattyŋ asqaq tūlǧasyna laiyqty qūrmet körsetıp, qūndylyqtardy baǧalau degenge kelgende, joǧary mädeniettıŋ ülgısın üilestıre alatynyn tanytty.
Būl jait bızdıŋ de oiymyzǧa talai närselerdı salyp kettı. Tūŋǧyş ret bükıl Europa bırlesıp jer qoinyna tapsyrǧan, barşa Europany bırıktıruşı dep baǧa bergen Gelmut Koldıŋ aqyrǧy amanaty bilık basyndaǧylardy ärqaşan oilandyruy tiıs. Nege? Sebebı 16 jyl Germaniiany basqarǧannan keiın 20 jyl boiy saiasat sahnasynda körınbei, jarqyldap jüruge saiasi jäne jeke ömırı mümkındık bere qoimaǧan tūlǧanyŋ soŋǧy amanatynda özınıŋ el aldyndaǧy, tarih aldyndaǧy ornyn aiqyndai aluy dep aitar edık. Äitpese, köp elde būrynǧy basşynyŋ öluı, keiıngı ūrpaqtyŋ kömuı bıledı degendei ürdıs bar ekenın jasyra almaimyz. Ūzaq jyldar boiy lauazymdy qyzmet atqarǧanymen, elı üşın şöp basyn syndyrmaǧan, ne tyndyryp ketkenı belgısız tūlǧalar az ba? Ūrpaǧym da, tarih ta bıledı ornymdy dep, batyl kesıp aita alatyn, Kol siiaqty amanat qaldyryp, talap qoiatyn saiasatkerler köp pe myna zamanda? Ülken qyzmette otyryp, ürkerdei tırlıkke tın salyp berıp kete almaǧandar qanşa!
Bız tıptı sol ömırden ötıp ketken tolymdy tūlǧalarymyzdy baǧalauǧa kelgende, aluan türlı ala-qūlalyq pen ädıletsızdıkterge, jüiesızdıkke, köŋıljyqpastyqqa ūrynyp jürgen joqpyz ba? Basqasyn aitpaǧanda, keşegı keŋes kezeŋınde qarapaiym halyqqa titımdei de paidasy bolmaǧan lauazymdylar men sol jüiege qarsy şyǧyp, jūrty üşın janyn bergen qaharmandarymyzdyŋ bügıngı künderı ärtürlı eldı mekenderde, ırı qalalarda köşelerı qatarlasa «sap tüzesıp» tūrǧany qalai? Sonda osy uaqytqa deiın täuelsızdıktıŋ şirek ǧasyrynda kımnıŋ kım ekenın tolyq ajyratyp bolmadyq pa? Älde «ötkennıŋ bärı – äulie» dep, salauat aityp, bärın qaz-qatar qoiyp otyra beremız be? Tarih ertelı-keş aqiqatty su betıne şyǧarady, sol kezde ūrpaq aldynda ūiatqa qalmaiyq. Bır ǧana mysal, «Astana aqşamy» gazetı üstımızdegı jylǧy 30 mamyrda jazǧanyndai, ötken ǧasyrdyŋ sonau 20-30-şy jyldary qazaq halqy Torǧai öŋırınde, batysta qoldan naqaq jasalǧan aştyq saldarynan qynadai qyrylyp jatqanda, tıptı, tuǧan auyldaryna kömek qolyn sozbaǧan Qazaqstannyŋ sol kezdegı basşylary Seitqali Meŋdeşev pen Älıbi Jangeldinnıŋ esımderı ataldy.
Tek qazaq halqy ǧana emes, küllı türkı älemınıŋ tūtastyǧyn, Ortalyq Aziiadaǧy türkı jūrtynyŋ bostandyǧy men bırlıgın köksep, sol jolda aqtyq demı şyqqanşa küresıp ötken, bükıl türkı düniesı moiyndaǧan Mūstafa Şoqaiǧa tuǧan jerı – Şielı kentınde qoiylǧan közge qoraştau eskertkışten basqa eşteŋe joq. Keŋes kösemderı qūrly baǧasy bolmady. Al sol tolymdy tūlǧanyŋ, özge de keşegı Alaş arystarynyŋ asqaq beinesı Qazaqstannyŋ kez kelgen qalasynan maŋdaiy jarqyrap şyǧa kelse, ūrpaqqa sabaq bolar edı ǧoi. Mūndai qarama-qaişylyqqa toly mysaldar bızde bügınde jüz-jüzdep tabylady.
Mäselen, Astanada köpşılık bıle bermeitın keŋes zamanyndaǧy änşı apamyz esımı ūzyndyǧy bes şaqyrymnan asatyn daŋǧylǧa berılgen, al Alaş arystarynyŋ keibırı 500 metrden artyq qūrmetke ie bola almai otyr. Būl ürdısten millionǧa juyq tūrǧyny bar Şymkent te qalyspapty. Mūnda Özbekälı Jänıbekov köşesınıŋ ūzyndyǧy 1 şaqyrymǧa jetpeidı, al keŋes zamanynda audan basqaryp, keiın ıstı bolǧan kısıge jaŋa äkımşılık ortalyqtyŋ bas daŋǧyly būiyryp, 7-8 şaqyrymǧa deiın sozylyp jatyr.
Osy oraida taiauda qaitys bolǧan özındık aişyqty qoltaŋbasy, öz ünı men pıkırı bar orystyŋ bıregei jazuşysy Daniil Graninnıŋ är qoǧamda kezdesıp tūratyn tarihty būrmalauşylyq jaiyna qatysty aitqan bır tūjyrymy oiǧa oralyp otyr. Ol jaqynda ǧana «Komsomolskaia pravda» gazetınıŋ tılşısımen jürgızgen äŋgımesı barysynda: «Tarih – tez būzylatyn önım. Ol şıridı. Ol tıptı qoldy bolady. Bıraq aqyr soŋynda bärıbır saltanat qūrady» degen edı. Būl paiymda şyndyq bar.
Osyǧan ūqsas ūstanymdy taiauda ǧana «Rossiia 24» telearnasyna bergen sūhbatynda Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev ta bıldırdı. Elbasy köne zamandaǧy Rim imperatory, filosof Mark Avreliidıŋ halyq özınen: «Nege senıŋ eskertkışıŋ joq?» dep sūraǧanda, mūndai saualdyŋ keiın eldıŋ özınen şyqqanyn qalaitynyn aityp jauap bergenın jetkıze kelıp, özıne qoiylǧan naqtyly sūraqqa bailanysty: «Būl menıŋ bastamam emes. Men ondaiǧa qarsymyn. Däl osy mäsele aldymnan qaita-qaita şyǧady. Adamdar atqarylyp jatqan jūmysty körıp, menı baǧalaityn şyǧar, ol üşın quanamyn. Degenmen är saiasatker, är memleket basşysy öz ısımen el esınde saqtaluy tiıs» degen oi oramyn keltırgen edı.
Ötken ǧasyrdyŋ 1933-1938 jyldary Goloşekinnen keiın Mäskeuden arnaiy jıberılgen Levon Mirzoian Qazaqstandy basqardy. Elımızde qoldan jasalǧan aşarşylyq saldarynan halyqtyŋ äbden tūralaǧan kezınde kelıp, aştyqqa ūşyrap bosyp ketken eldıŋ jaǧdaiyn tüzep, eŋsesın köteru jolynda bıraz körnektı tırlıkter atqarǧanyn körgen jergılıktı halyq Levon İsaevichtı sol üşın bırden janyna jaqyn tūtyp, «Myrzajan» dep atap kettı. Būǧan, bälkım, būl saiasi tūlǧa ata-tegınıŋ osyǧan üilesıp kelıp tūrǧany da äser etse kerek. Esı şyqqan jūrt mūnymen de toqtamady, 1936 jyly Äulieata atanyp tūrǧan qazırgı Taraz qalasyna tıptı Mirzoian esımın berıp te jıberdı. Aqtöbe, Jambyl oblysynda audandar da sol kısınıŋ esımımen ataldy. Būl qūrmettıŋ qolpaşy 1938 jyly ol ūstalyp ketkenge deiın sozyldy. Ne degende de, aqkökırek, aŋǧal qazaq jūrty būdan keiın de Myrzajannyŋ özıne sonşa adal bolǧanyna köp jyldar boiy imandai sendı, sondyqtan 1958 jyly ol aqtalǧanda da, özınıŋ attary elge qaitqan aituly arystary qatarynda oǧan da airyqşa quandy. Mirzoian esımı qaitadan respublikadaǧy qalalar men auyldardaǧy ärtürlı mädeni-köpşılık nysandary men köşe attaryn aldy. Sol qūrmet pen qoşemettıŋ sybaǧasy būdan 7 jyl būryn, Levon Mirzoiannyŋ Qazaqstandy basqarǧan jyldardaǧy şyn bet-beinesın aiǧaqtap beretın tarihi qūjat tabylǧanǧa deiın jalǧasty. Al būl qūjatta – Mirzoiannyŋ 1937 jylǧy 1 jeltoqsanda Stalinge jazǧan «qūpiia» degen grifı bar hatynda ol mūrtty kösemnen qazaq intelligensiiasynyŋ 3 myŋǧa juyq ökılın repressiiaǧa ūşyratyp, atuǧa kesu jönınde rūqsat sūraǧan eken.
Mirzoiannyŋ qoly qoiylǧan hat soŋynda: «Bızge bırınşı kategoriia boiynşa 8 myŋ, ekınşı kategoriia boiynşa 8 myŋ antisovettık elementterdı repressiialauǧa qūqyq berıldı. Būl limit tolyq paidalanylyp, 1600 adamǧa asyra oryndaldy. Qalǧanyn tolyq joiu üşın ekı kategoriia boiynşa taǧy da 1600 adamdy repressiialauǧa rūqsat etuıŋızdı sūraimyz» delıngen. Mūnyŋ deregı bızdıŋ tarihşylarǧa tek 2010 jyly ǧana belgılı boldy. Onyŋ mätını 2012 jyly äleumettık jelıge şyqqannan keiın ǧana halyqqa jettı. Osylaişa keŋes kezeŋınde paida bolyp, qalyptasyp qalǧan, jetpıs jyldan astam uaqyt halyqpen bırge jasasyp kelgen bır miftıŋ külı kökke ūşty. Būl aqiqatyn tarihtyŋ qalaida aitatynyn taǧy da bır märte körsetıp berdı. «Şaŋ basqan arhivterden tabylarmyz» dep ūly aqyn beker tebırenbegen. Şaŋ basqan bır paraq qaǧaz bükıl közqaras pen sanany özgertıp jıbere alady.
Bız būl äŋgımemızdı bekerden-beker Gelmut Kolge qatysty örbıtken joqpyz. Şyn mänınde elı üşın eren eŋbek sıŋırgen jäne özınıŋ qadırı men baǧasyn közı tırısınde-aq boljaǧan onyŋ talaily taǧdyry talai saiasatkerge sabaq. Onyŋ ömırınıŋ soŋǧy jiyrma jylynda oryn alǧan saiasi, tūrmystyq ūsaq-tüiek jäitter jarqyn beinesıne köleŋke tüsıre alǧan joq. Ol özıne eskertkış qoiǧyzǧan joq, ızgı ıster, nätije, estelıkter qaldyrdy. Al erteŋgı ūrpaqtyŋ elde nege onyŋ eskertkışı joq dep sūraityny eş kümän tudyrmaidy…
Erkın QYDYR
