Tarihi ataular tasada qalmasyn

Bügıngı taŋda özektı bolyp otyrǧan mäselelerdıŋ bırı – ūmytyla bastaǧan geografiialyq tarihi köne ataular. Elbasy «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda «Tuǧan jer» baǧdarlamasyn qolǧa aludy ūsynǧan bolatyn. Baǧdarlama aiasynda auqymdy ölketanu jūmystaryn jürgızudı, jergılıktı deŋgeidegı tarihi eskertkışter men mädeni nysandardy qalpyna keltıru közdelgen. Olai bolsa, ūltymyzdyŋ ötkenınen syr şertetın jer-su ataulary da tarihi eskertkış retınde ǧasyrlyq mūra ekenın eskeruımız kerek.

Geografiialyq ataular ta­rihi eskertkış bolyp tabylatyndyqtan, topo­nim­derdı zertteu etni­kalyq, saiasi, patriot­tyq sipattaǧy mäselelerdı şeşude, halyqtyŋ ūlttyq sana-sezımın nyǧaituda maŋyzdy röl atqarmaq. Osy oraida jer-su ataularynyŋ tabiǧatyn qazaqtyŋ tarihymen, ūlttyq sanasymen, dünietanymymen, ömır sürgen tabiǧi ortasymen, ǧasyrlar boiy qalyptasqan şaruaşylyǧymen bailanystyra qarastyruǧa ülken mümkındık tuyp otyr. Qazaq jerınıŋ ärbır tau-tasy men özen-kölı halqymyzdyŋ köşı-qonynan, salt-dästürı men tılı-dınınen habar berıp qana qoimai, olarda ärtürlı däuırdıŋ tarihi oqiǧalary, körnektı tūlǧalardyŋ, batyrlardyŋ esımderı, ha­lyq­tyŋ mädeni jäne ruhani qūndylyqtary beinelengen.
Qazaq toponimiiasy ǧa­syrlar boiy basynan tür­lı tarih talqysyn öt­ker­dı. Qazırgı taŋda eldı mekenderımızde kezdesetın slavian tektı ataular patşaly Resei men keŋestık däuırdıŋ tarihymyzǧa salǧan taŋbasy ıspettı. Belgılı ǧalym Mekemtas Myrzahmetov Resei patşalyǧy otarlau saiasatynyŋ qa­zaq toponimderındegı kö­rınısın üş topqa böledı. Bırınşısı – 1731-1822 jyldar aralyǧynda patşa ökımetı qazaq handyqtaryn syrttan bilep, protektorat esebınde ūstanǧan kezınde jer ataularyn özgertudı öte saqtyqpen, qazaq dalasynyŋ qas-qabaǧyna qarai jürgızdı. Ekınşısı – 1822-1867 jyldar aralyǧynda handyq bilık joiylyp, aǧa sūltandyq el bileu jüiesı engen soŋ, qazaq jerın «bölşekte de, bilei ber» deitın otarşyldyq prinsip negızınde köptegen äkımşılık territoriialarǧa jıktedı. Būl tūsta da rubasylaryn bır-bırıne qarsy qoiyp, otarşyldyq saiasatyn oŋai jolmen jüzege asyru kezeŋınde jer ataularyn özgertu äreketı jiılei tüstı. Üşınşısı – 1868 jylǧy «Jaŋa nizam» erejesı men 1917 jyl aralyǧynda otar­lanǧan qazaq jerı memleket menşıgı retınde resmi türde jariialanǧan soŋ, otar­şyldyq mazmūndaǧy geografiialyq jer ataulary mülde köbeie tüstı. Qazaqtardyŋ ūlan-ǧaiyr ölkesındegı ǧasyrlar boiy qalyptasqan tarihi ataularyn otarşyl ökımet sanaly türde özgertudı şyndap qolǧa aldy.
Ǧalymnyŋ būl pıkırınen elımızdegı orystanǧan geo­gra­fiialyq ataulardyŋ qalyp­tasu kezeŋderı men sebepterın aiqyn aŋǧaruǧa bolady.
Qazaq jerınde orys tılındegı toponimderdıŋ paida bola bas­tauy XVIII ǧ. I jartysynan bastalyp, XIX ǧ. aiaǧyna deiın orys şarualarynyŋ qazaq jerıne qonys audaruymen tıkelei bailanysty boldy. E.M.Murzaev slavian (orys jäne ukrain) geografiialyq atau­larynyŋ Orta Aziia jäne Qazaqstan toponimiiasynyŋ qū­ramyna enu joldaryn bylaişa körsetedı: 1) otar­şyldyq saiasattyŋ yqpa­lymen äkımşılık türde qoiyl­ǧan ataular, ondai ataular temırjol stansalaryna, qa­lalarǧa berılgen; 2) Resei jäne Ukraina jerlerınen şarualardyŋ köşıp keluıne bailanysty qoiylǧan atau­lar; 3) tabiǧat pen geo­gra­fiialyq obektılerdı zertteu kezınde qoiylǧan ataular.
Qazaq jerıne orys kelım­sekterınıŋ aǧyla keluı saldarynan jüzdegen, myŋdaǧan tarihi ūlttyq ataular jo­iylyp, olardyŋ oryndaryn orysşa ataular basyp aldy. Ärısı patşalyq Resei tarapynan, berısı keŋestık däuırde keŋınen etek alǧan būl ürdıs 1954 jylǧy tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru saiasatyna ūlasty. Būl kezeŋderde Resei jerınen köşıp kelgen milliondaǧan özge ūlt ökılderı özderı qonys­tanyp, mekendegen jerlerge jaŋadan at berıp, olardy özderı köşıp kelgen eldı mekender men qalalardyŋ attarymen nemese osy öŋırge alǧaş qonystanuşylar esım­derımen, familiiasymen atai bastady. Alysqa barmai-aq Aqmola oblysynyŋ kartasyna qaraityn bolsaq, Doneskoe, Astrahanka, Samarka nemese Pavlovka, Volgodonovka, Alekseevka, Nikolaevka atalatyn eldı mekenderdıŋ kezdesuı – osynyŋ aiǧaǧy. Sondai-aq, būryn özderı köşıp ketken qonys atauy aldyna «novo» sözın qosu arqyly Novokievka, Novodonesk, Novocherkasskoe atalsa, jer bederıne qarai Prirechnoe, Priozernoe, Stepnoe dep ataldy. Kelesı bır toptaǧy ataular selenieler ornalasqan öŋırdıŋ belgılı bır erekşelıgın beineleitın Kamyşenka, Sosnovka, Juravlevka, Şuche siiaqty atau­lar tobyn qūraidy. Otarlau saia­satyna säikes keibır jer-su ataularynyŋ kalkalau täsılı arqyly qoiyla bastauy da osy kezeŋnen baiqalady: Şöptıköl – Senakosnoe, Aqjar – Belyi iar, Qyzyljar – Krasnyi iar, t.b.
Slavian tektı ataular kelıp qana qoimai, tarihi ataularymyzdy yǧystyryp, resmi türde atala bastady. Al özınıŋ resmi märtebesınen aiyrylǧan toponimderımız, negızınen, halyqtyŋ auzynda ǧana saqtaldy. Ol turaly bıletın bıren-saran köneköz qariialar kün sanap aramyzdan azaiuda. Ataulardy jinau ısı arnaiy qolǧa alynyp, keşendı türde jürgızılmese, joǧaltatynymyz mūnan da köbeie tüserı anyq. Son­dyqtan keşe men bügınımızdıŋ arasyn jalǧastyryp tūrǧan ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūrpaǧymyzǧa ülgı etemız desek, elımızdegı özgertılgen nemese otarşylyq-tota­litarlyq sipattaǧy jer-su attaryn baiyrǧy tarihi ataularymen almas­tyru, transkrip­siiasy būr­malanǧan nemese qate ja­zylǧan geografiialyq ataulardy qaita qalpyna keltıru jūmystaryn qazırden qolǧa aluymyz kerek.

İrina BEKZATQYZY,

QR Ūlttyq muzeiı «Halyq qazynasy» ǧylymi-zert­teu institu­tynyŋ qyzmetkerı