Tarihi sanany jaŋǧyrtu joldary

Ūlttyq bıregeilıktı saqtau mäselesın bügıngı künnıŋ qajettılıgı tūrǧysynan qarastyratyn bolsaq, ony Qazaqstannyŋ örkenietaralyq jäne konfessiiaaralyq dialogqa qosqan ülesı konteksınde qarastyru özektı ärı maŋyzdy. Būl jaily Qazaqstan Prezidentı N.Nazarbaev özınıŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty maqalasynda tiianaqty oi-tūjyrymdar keltıredı.

Täuelsızdık tarihyna azdaǧan şegınıs jasasaq, qoǧamdyq sanadaǧy özgerısterge kuä bolamyz. Elbasynyŋ häm saiasi bilıktıŋ būqara halyqpen qarym-qatynasynda soŋǧy kezde bır jarasymdy dästür ömırge enıp kele jatyr. Būl, äsırese, eldıŋ ruhani ömırıne ülken yqpal etude. Mysaly, qazır dästürlı türde taǧdyrly, tūjyrymdamalyq mäseleler qarastyrylǧan belgılı bır maqala nemese arnaiy qūjat halyqtyŋ nazaryna ūsynyluda.
«Ūlttyq bıregeilıktı saqtau». Alǧaş ret būl söz tırkesı N.Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynda körınıs tapty. Onda bylai dep atap körsetılgen: «ūlttyq jaŋǧyru degen ūǧymnyŋ özı ūlttyq sananyŋ kemeldenuın bıldıredı. Onyŋ ekı qyry bar. Bırınşıden, ūlttyq sana-sezımnıŋ kökjiegın keŋeitu. Ekınşıden, ūlttyq bolmystyŋ özegın saqtai otyryp, onyŋ bırqatar sipattaryn özgertu». Bızdıŋ paiymdauymyzşa, bügıngı qoǧamnyŋ damuyndaǧy negızgı ideologiia­lyq dıŋgek däl osy qaǧidattyŋ negızınde qabyldanyp, örbıse, qoǧamdyq sanany jaŋǧyrtu maqsaty öz nätijesın bererı anyq.
Bügıngı künı resmi ainalymǧa «Ūlttyq bıregeilık» atalatyn jaŋa tüsınık (ūǧym, termin) kelıp qosyldy. N.Nazarbaevtyŋ qazaqstandyqtardyŋ sanasyn jaŋǧyrtudyŋ alty baǧytynyŋ ışınde üşınşısı etıp osy «ūlttyq bıregeilıktı saqtau» mäselesın alǧany, onyŋ salmaǧynyŋ qanşalyqty maŋyzdylyǧynan habar berse kerek. Negızgı mındet – ruhani bıregeilıktı, ūlttyq qūndylyqtarymyz ben ozyq dästürımızdı saqtap qalu jäne ony jaŋǧyrtu.
«Qazaqstandyq bıregeilık» tüsınıgı, äsırese, älemdık deŋgeide qazaq qoǧamynyŋ soŋǧy jyldary jetken jetıstıkterı, onyŋ Qazaqstannyŋ örkenietaralyq jäne konfessiiaaralyq dialog­qa qosqan ülesı tūrǧysynan qabyldanuyna qatysty mäselelerdı anyqtauǧa qoldanylyp keledı. Būl – oryndy da. Būǧan körnekı dälel: Qazaqstan halqy assambleia­sy jäne «Mädenietter men dınderdıŋ» halyqaralyq ortalyǧy mekemelerınıŋ qyzmetı.
Qazaqstan halqy assambleiasy özınıŋ 20 jyldan asa tarihynda derbes zaŋdy tūlǧa, äleumettık-saiasi institut bolyp qalyptasty. Ol – özınıŋ ışkı damu zaŋdylyqtary men erejelerıne säikes türlı etnos ökılderınıŋ dästürı men mädenietın qalypty damytularyna ülken mümkındık tudyryp otyrǧan qūrylym. Qazırgı qoǧamda assambleianyŋ ülgısımen özge de elderde osyǧan ūqsas ūlttar men etnostardyŋ basyn bırıktıretın ortalyqtandyrylǧan qūrylymdardyŋ aşyluy – onyŋ qoǧamda özındık orny bar äleumettık qajettılık ekenınıŋ aiǧaǧy. Mūnyŋ bastauynda, ärine, qazaqstandyq qoǧamnyŋ ūltaralyq qatynas­tardaǧy brendı – «qazaqstandyq bıregeilık» tūr.
«Mädenietter men dınderdıŋ» halyqaralyq ortalyǧy özınıŋ 10 jyldyq qyzmetınde älemdık dınder men konfessiialardyŋ syilasymdylyqta, bır keŋıstıkte, körşılık qarym-qatynas jaǧdaiynda ömır süre alatynyn ıs jüzınde däleldep keledı. Būǧan qosa, atalmyş ortalyq bükıl älemde būryn-soŋdy bolmaǧan qūbylys – Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ sezın Qazaqstanda ötkızudı dästürge ainaldyryp otyr. Sezd alaŋynda bükıl älem halyqtary üşın taǧdyrly dep tanylǧan mäseleler talqyǧa salynyp, olardy şeşu joldary qarastyrylady. Dınder men mädenietterdıŋ beibıtsüigış äleuetın adamnyŋ müddesıne baǧyttaudyŋ älemde joq ülgılerı Qazaq elınıŋ topyraǧynda düniege kelude. Oǧan qatysuşylar Qazaqstan qoǧamyndaǧy dıni ūiymdar jäne etnostar men konfessiialardyŋ ortaq müddege, beibıtşılık pen jasampazdyqqa baǧyttalǧan tırlıgıne qyzyǧatyndaryn, osy elge erekşe yqylas tanytatyndaryn moiyndap otyr.
Qazaqstan Prezidentı N.Nazarbaevtyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty maqalasynda «ūlttyq bıregeilıktı saqtau» mäselesı özınıŋ täjıribelık tūs­tarymen körınıs tabady. Maqalanyŋ negızgı leitmotivı – ūlt ruhaniiaty jetıstıkterımen maqtanu, ony därıpteu jäne eselep arttyru desek, avtordyŋ maqsaty da sol – Ūly dalanyŋ ūlylyǧyn körsetu, ony maqtan etu.
Ūly dalanyŋ bügıngı mūragerı Qazaq elı ekendıgın bükıl älem moiyndap otyr. Ūly dalada bügıngı örkeniettıŋ talai ülgılerı alǧaş ret paida bolyp, keiınnen osy jerden barlyq özge elder men qūrylyqtarǧa tarady. XVI ǧasyrdyŋ ortasyna deiın türkı tıldes halyqtardyŋ ortaq tılı
bolyp kelgen qypşaq (köne türık) tılınıŋ qara şaŋyraǧyn qazaq tılı iemdenıp qaldy.
Tarihi sanany jaŋǧyrtudyŋ eŋ ūtymdy joldarynyŋ bırı – qazaq tılın meŋgeru. Qazaqstan qoǧamyn jete tanuda, onyŋ arǧy-bergı tarihyn bılude, ūlt tamyrynyŋ tereŋıne boilap, odan när alu jäne ony bügıngı ömırıne azyq etude qazaq tılın üirenudıŋ maŋyzy zor. Būl qaǧida «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynda «ūlttyq kod» tüsınıgı arqyly negızgı şarttardyŋ bırı bolyp qarastyrylǧan. Onyŋ şeŋberınde «namys», «ūlttyq sana», «ūltjandylyq», «ar­ojdan» siiaqty tüsınıkterdı igeru, olardy tärbienıŋ negızı etıp alu mäselelerıne nazar audarǧan jön.
Tarihi sanany jaŋǧyrtudyŋ jäne bır joly – tarihty qas­terleu, ondaǧy ūly tūlǧalardy maqtan etu häm olardy därıpteu. Mūndai tūlǧalar bızdıŋ arǧy-bergı tarihymyzda da, bügıngı ortamyzda jürgen zamandastarymyz arasynda da jetkılıktı. Olar özderınıŋ bılımı men eŋbegınıŋ arqasynda örkeniet tarihyn kezınde dür sılkındırgen, älemdık deŋgeide tarihi sanany jaŋǧyrtqan tūlǧalar, älemdık örkeniet tarihynda oiyp tūryp oryn alǧan otandastarymyz.
Älemdık örkeniette öşpeitın ız qaldyrǧan tūlǧalarymyzdy maqtan tūtudyŋ özı ūlttyq sanany tärbieleudıŋ, ūlttyq bıregeilıktı saqtaudyŋ özındık joly ekendıgın tüsınu maŋyzdy.
Būl tarapta akademik, tehnika salasynyŋ ǧalymy Aqjan Maşanovtyŋ örkeniet tarihyna qosqan ülesı eske tüsedı. Ol Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ ömırı men qyzmetıne kezınde ülken qyzyǧuşylyq tanytty. Äl-­Farabidıŋ Farab (qazırgı Otyrar) qalasynda düniege kelıp, ömır sürıp, ǧylymdy damytyp, artynda bai ǧylymi kıtaphana qaldyryp, qalaişa Mysyr elınde jerlengenın jäne de ol qai etnikalyq qūrylymnan şyqqanyn, qalaişa Orta Aziia halyqtarynyŋ köpşılıgı ony özınıŋ ūltyna telitındıgın zerttedı. Nätijesınde äl-Farabidıŋ şyqqan tegındegı taipa-rulardyŋ XV ǧasyrda qazaq etnonimın qūrap, qazırgı qazaq ūltynyŋ qūramyna engenın däleldep şyqqan. Osylaişa dauly mäsele şeşıldı, qoǧamdyq sana jaŋǧyrdy. Qazır Qazaqstandaǧy baiyrǧy bedeldı joǧary oqu orny – Qazaq ūlttyq universitetıne Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ aty berılgen.
Aita ketetın mäsele, akademik A.Maşanovqa 50 jastan as­qan şaǧynda Mäskeude bırneşe jyl arnaiy arab tılın üirenuıne, odan Ūlybritaniia, Kair kıtaphanalary men mūraǧattarynda bırneşe jyl zertteumen ainalysuyna tiıstı qoldau körsetıp, jaǧdai jasaǧan jäne ony özı tıkelei baqylauda ūstaǧan Dınmūhamet Ahmetūly Qonaev bolatyn. Talanttardy qoldaudyŋ osyndai tamaşa ülgılerın qazır de bız därıpteuımız, keŋınen nasihattauymyz kerek.
Tarihi sananyŋ damuy men jaŋǧyruyn qarqyndy jürgızudıŋ joly – jekelegen talanttar men bılıktı mamandardy, ziialy qauym ökılderın memleket tarapynan jüielı türde äleumettık-qarjylyq qoldau jäne yntalandyru.
Bılımdı därıpteudıŋ tarihi sanany jaŋǧyrtudaǧy rölıne N.Nazarbaev ülken män beredı. Osyǧan bailanysty joǧaryda jazylǧan belgılı mejelerge jetudıŋ tiımdı amaldarynyŋ bırı retınde mynadai ūsynys aituǧa bolady. Bızdıŋ eldıŋ jaǧdaiynda bılım jüiesınıŋ aǧymdaǧy tärtıbıne tübegeilı özgerıs engızu qajettılıgı tuyndaidy jäne ony basty nazarda ūstaǧan tiımdı bolmaq. Naqtyraq ait­qanda, ǧylym men bılım salasyn qarjylyq qamtamasyz etudıŋ qosymşa joldaryn qarastyru qajet. Tarihi sanany jaŋǧyr­tudyŋ negızgı sebepkerlerı ǧalymdarǧa, ǧylymi-pedagogikalyq qyzmettegı mamandarǧa, öner salasy qyzmetkerlerıne, ǧylymi-zertteu salasyna, tarih jäne basqa gumanitarlyq ǧylymdar baǧytyndaǧy qyzmetkerlerge eŋbekaqylaryn köteru, olarǧa türlı qosymşa materialdyq qoldau körsetu mehanizmderın ıske asyru maŋyzdy.

Qamajan JŪMAQASOVA,
«Ūlaǧat» mädeniet jäne
damu qorynyŋ atqaruşy direktory