Qyrymbek KÖŞERBAEV, Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık hatşysy
Otyz jylǧa juyq uaqyt boiy aita-aita, jaza-jaza kelıp, osy ūǧymnyŋ aiasyn taryltyp, mänın qarapaiymdatyp ta bara jatqandai körınemız keide. Jer şaryndaǧy qūrlyqtyŋ altydan bır bölıgın alyp jatqan Keŋestık Sosialistık Respublikalar Odaǧy atty alyp memleket ydyraǧanda el qatarly egemendık alǧan edık qoi, aiaq astynan täuelsız memleket atanǧan edık qoi dep topşylai salatyndar da tabylady älı künge. Sondyqtan söz basynda azdaǧan lirikalyq emes şegınıs jasap alǧandy artyq körmei otyrǧan jaiymyz bar. Mäsele ūǧymdar jaiynda.
Adamzattyŋ ömır süruınıŋ san türlı salalarynda täuelsızdıktıŋ aluan-aluan anyqtamasy bar. Özımız institutta oqyǧan joǧary matematikada algebralyq täuelsızdık örısterdıŋ keŋeiu teoriiasyn bıldıredı, jelılık täuelsızdık jelılık keŋıstık elementterınıŋ jiyntyǧy tolyǧuyn tanytady. Ainalyp kelgende olardyŋ da tüpkı maǧynasy – keŋeiu, tolyǧu. Qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasynyŋ aspiranturasynda jürıp, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty därejesın aluǧa dissertasiia jazu barysynda täuelsızdık ūǧymynyŋ sonşalyqty san qyrlylyǧyna qaita-qaita nazar audaruǧa tura kelgen edı. Halyqaralyq qūqyq tūrǧysynan qaraǧanda memlekettıŋ täuelsızdıgı ony basqa memleketterdıŋ täuelsız dep tanuyn ǧana bıldıredı. Mäselenıŋ saiasi astary äldeqaida tereŋ. Saiasi derbestık, baǧynyşty bolmauşylyq, egemendık dep aitylatyn täuelsızdık öz elıŋnıŋ maqsatyn, mındetın, olarǧa qol jetkızudıŋ ädıs-täsılderın özıŋ aiqyndauyŋnan, özıŋnıŋ mäselelerıŋdı özıŋ şeşe aluyŋnan tanylady. Al būl aituǧa ǧana oŋai. Eŋ damyǧan degen elderdıŋ özı osyǧan azattyq jolyndaǧy soǧystar arqyly jetkenı barşaǧa belgılı. Basqalardy bylai qoiǧanda, qazırgı älemnıŋ eŋ quatty memleketı Amerika Qūrama Ştattarynyŋ özı kezınde Ūlybritaniianyŋ otary bolǧanyn, 1775-1783 jyldardaǧy täuelsızdık üşın soǧystyŋ arqasynda bostandyq alǧanyn aitu da jetkılıktı şyǧar. Qanşa jyl qyrqyssa da, sonşa jyl soǧyssa da azattyq ala almaǧandar az ba? Az emes. Ūzyn sany bırneşe jüzden asyp jyǧylatyn ırılı-ūsaqty halyqtardyŋ öz aldyna memleket qūra alǧandary onşa köp emes – Bırıkken Ūlttar Ūiymyna müşe memleketter sany 193 qana. Sany jaǧynan bızdıŋ qazaqty san orap ketetın halyqtardyŋ arasynda da älı künge bır japyraq tuyn tıgetın alaqandai töbe taba almai, jany jaraly, qany qaraly küide jürgenderı jetıp jatyr. Aty ǧana täuelsız, al zaty täueldı, iaǧni özınıŋ syrtqy saiasatyn da, ışkı saiasatyn da özı belgılei almai otyrǧan elder de tabylady. Aǧylşynnyŋ ataqty qairatkerı Bendjamin Dizraelidıŋ «Täuelsızdık ala sala otar boludan qala salmaisyŋ» degen zıldı sözı sondyqtan aitylǧan. Bostandyqtyŋ baǧasy solai. Solai bolǧandyqtan da bız osyndai mereilı künımızde abyz Äbıştıŋ – kemeŋger Kekılbaevtyŋ «Täuelsızdık – täu eter jalǧyz kieŋ» degen sözın taǧy bır eske almai tūra almaimyz.
Būl künnıŋ mänı de, maŋyzy men maǧynasy da airyqşa. Azattyq üşın arpalysqan ata-babalarymyzdyŋ armany 1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda Täuelsızdık künı retınde arailandy. Sol künı älem kögınde «Qazaqstan Respublikasy» atalatyn jaŋa tūrpatty memlekettıŋ tuy köterıldı.
Täuelsızdıktı alu, ärine, oŋai bolǧan joq. Al Täuelsızdıktı ornyqtyru odan da ülken küşke tüstı. Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ orasan küş-jıgerı, tereŋ aqyl-parasaty, syndarly da salmaqty saiasaty jäne qazaqstandyqtardyŋ bırlıgı arqyly bız osy künge jettık.
Tūŋǧyş ret öz Prezidentın sailaǧannan keiın Qazaqstan älem aldynda öz Täuelsızdıgın jariialady. Būl – qazaq degen halyqtyŋ san ǧasyrǧa jalǧasqan asyl armany edı. 300 jyldan astam bodandyqta bolǧan halyqtyŋ baiyrqaly bostandyqqa, egemen eldıkke, azat ruhqa degen arpalysynyŋ naqty jemısı. Täuelsızdıktıŋ är künı bız üşın maǧynaly jäne maŋyzdy.
Täuelsızdık – halyqtyŋ taŋdauy. Täuelsızdık – bızdıŋ ūlttyq ideiamyz!
Qazaqstan Respublikasyn qūrudyŋ basty qaǧidattaryn ornyqtyru jolyndaǧy jasampaz ıstıŋ bärı altyn ärıppen jazylady.
Bügıngı baqytty ūrpaq täuelsız memlekette, beibıtşılık pen kelısımde, özara senımde ömır sürıp jatyr. Öz taǧdyrymyzdy özımız aiqyndap aldyq. Endı jarqyn bolaşaǧymyzdy öz qolymyzben jasaudamyz.
Kün tärtıbıne Täuelsızdıktı ūstap tūru, saqtau jäne damytu şyqty. Būl bızdı būrynǧydan da bır boluǧa, myqty boluǧa, jıgerlı boluǧa şaqyrady. Elbasy retınde Nūrsūltan Nazarbaev Täuelsızdıgımızdı teŋseltpei, Egemendıgımızdı eŋkeitpei, Azattyǧymyzdy alasartpai 30 jyl el basqardy.
Bızdıŋ bırtūtas halqymyz bar. Bızdı qasiettı jerımızdegı ortaq qūndylyqtar bırıktıredı: beibıtşılık, igılık, örkendeu, ädıldık jäne barşaǧa ortaq teŋ mümkındıkter. Mūnyŋ bärı – Tūŋǧyş Prezident N.Ä. Nazarbaevtyŋ basşylyǧymen täuelsızdık jyldary qol jetkızgen baǧa jetpes qūndylyqtarymyz.
Bızdıŋ ūly tarihi jolymyz bar. Bız bügınde quatty, egemen, erkın elde ömır sürıp jatyrmyz. Saqtaityn, ardaqtaityn düniemız bar. Täuelsızdık degen eŋ qymbat qūndylyǧymyz bar. Sondyqtan bız qaşanda alǧa, baiandy bolaşaqqa nyq senımmen qaraimyz.
Täuelsızdık bızge ūlttyq, aimaqtyq jäne jahandyq ölşemde şeksız jauapkerşılık jügın artty. Bız taǧdyr taŋdauyn qabyl aldyq. Berekelı bırlıgımız ben eselı eŋbegımız arqyly tarih synaǧynan sürınbei ötıp kelemız.
Täuelsızdıktıŋ myzǧymas tūǧyry bekıtıldı. Mäŋgılık El boluǧa bet būrdyq. Täuelsızdık künı – barşamyz üşın, küllı qazaqstandyqtar üşın ūly mereke.
1991 jyldyŋ 17 jeltoqsanynda Almatydaǧy Ortalyq alaŋda Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı jariialanuyna jäne 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasynyŋ bes jyldyǧyna arnalǧan miting boldy. Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev sonda söilegen sözınde: «Täuelsızdıktıŋ bızdıŋ bärımızge artar mındetı mol. Endı eŋselı el boludyŋ jolyna şyndap tüsuımız kerek. Äuletımızdıŋ asuy da, däuletımızdıŋ tasuy da – öz qolymyzda. Keŋ-baitaq jerımızdıŋ bailyǧy osy dalanyŋ tüpkılıktı halqyna da, taǧdyr qosyp bırge ömır sürıp jatqan özge ūlt ökılderıne de molynan jetedı. Ne ıstesek te aqylmen ısteiık, arzan ūranǧa ermeiık, ūşpa sezımge erık bermeiık degım keledı. Äsırese jastar salqynqandylyqtan, ülkendı syilaudan, sözge toqtaudan ainymasa, qaşanda dostyqqa adal bolsa, bauyrmaşyl, keŋpeiıl bolsa, halyqtyŋ atyna söz keltıretın ūstamsyzdyq ataulydan aulaq jürse dep tıleiık. Tarih köşı ūzaq. Asyqsaq ta aptyqpaiyq. Qazaqstannyŋ köp ūltty halqynyŋ jūldyzy joǧary bolatynyna, tuǧan elımızde däulettı de säulettı ömır ornaitynyna kämıl senemın» dedı.
Halqymyz öz memlekettıgın, şynaiy tarihy men mädenietın qaita tületuge erekşe jıger, ülken qūlşynyspen kırıstı.
Eldıŋ ışkı jäne syrtqy saiasatyn, özımız būryn ömır sürgen qoǧamnan tübırınen özgeşe jaŋa, demokratiialyq qoǧam qūru prinsipterın derbes aiqyndady.
İä, qysqa merzım ışınde Keŋes imperiiasynan mūra bolyp qalǧan köptegen ötkır de özektı mäselenıŋ tüiını tarqatyldy. Saiasi, ekonomikalyq jäne äleumettık-mädeni salalarǧa qajettı reformalar jürgızıldı.
1991 jyldyŋ 29 tamyzynda Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev Semei poligonyn jabu turaly Jarlyq şyǧardy. Osylaişa qazaq elı atom bombasynan tübegeilı bas tartyp, älemge beibıtsüigış el ekenın jariialady.
Bügınde tap sol bır şeşuşı sätte Nūrsūltan Äbışūlynyŋ ärı tapqyr, ärı ūtqyr şeşım qabyldai bılgenın älem moiyndap otyr.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tıkelei bastamasymen Täuelsız Memleketter Dostastyǧy qūryldy.
1991 jyly jeltoqsanda Almatyda TMD-ny qūru turaly Kelısım hattamasyna qol qoiyldy. Būl kelısım TMD qūramyna kıretın barlyq memlekettıŋ tarihynda «Almaty deklarasiiasy» degen atpen qaldy.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy künderınen bastap respublikanyŋ saiasi basşylyǧy azamattardyŋ qūqyqtaryn saqtaudy qamtamasyz etuge airyqşa nazar audardy.
Elımızde Prezident qyzmetınıŋ engızıluı qoǧamdyq-saiasi ömırde tereŋ reformalar jürgızuge mümkındık berdı. «Basşymyz – bıreu, qalǧanymyz tıreu» degen qazaqy qaǧidattyŋ paidasy zor boldy.
Qazaqstanda 1996 jyldyŋ 30 qaŋtarynan bastap ekı palataly parlament jūmys jasap keledı.
El azamattary ekonomikalyq erkındıktıŋ arqasynda menşık ielerıne ainaldy.
1993 jyly 15 qaraşada Ūlttyq valiuta – teŋge ainalymǧa şyqty. Sol sätten bastap halyqtyŋ jaŋa tiımdı tūrmysyn qalyptastyru jolyndaǧy kürdelı reformalar öte sättı jüzege asyryldy.
Mūndai orasan özgerıs oŋaişylyqpen kelgen joq.
Jetpıs jyldan astam qalyptasqan sanany, dünietanymdy özgertu de oŋaiǧa soqpady.
Jekeşelendıru ısı ekonomikalyq qaita qūru jolyndaǧy alǧaşqy batyl qadam boldy. Syrtqy saudany odan ärı yryqtandyruǧa jäne eldı düniejüzılık şaruaşylyq jüiesıne engızuge baǧyttalǧan syrtqy ekonomikalyq qyzmet reformasy tabysty jürgızıldı.
Sonyŋ arqasynda Täuelsızdık jyldary elımızge 300 milliard dollar kölemınde tıkelei investisiia tartyldy. Rezervtık aktiv 86 milliard dollar deŋgeiıne jettı. Būl – mümkın bolatyn ekonomikalyq syn-qater men syrtqy keleŋsız qūbylystardy tömendetudıŋ naqty kepılı.
Elımızde kedeişılık deŋgeiı 10 ese tömendedı. 12,5 myŋ kilometr avto-magistral men 2,5 myŋ kilometr temır jol salyndy.
Ekonomikanyŋ salalyq qūrylymdaryn ärtaraptandyru ürdısı jürıp jatyr. Soŋǧy 10 jylda elımızdıŋ industriialyq-innovasiialyq damu baǧdarlamasy boiynşa 1250 jaŋa käsıporyn qūrylyp, 300 myŋ jūmys orny aşyldy. Qazaqstan eksportynyŋ auqymy 100 eldı qamtidy. Üşınşı besjyldyq şeŋberınde bäsekege qabılettı bırneşe tehnologiialyq sala qalyptasady.
Bızdıŋ maqtanyşymyz jäne memlekettıgımızdıŋ simvoly sanalatyn Nūr-Sūltan qalasy halyqaralyq bastamalar men investisiialyq belsendılık ortalyǧyna ainaldy.
Qazaq memleketı örkendeude özınıŋ örıstı jolyn tapty. Älemdık örkenietke öz ülesın qosa bastady.
Quatty saiasi, ekonomikalyq, äleumettık jäne demokratiialyq qaita qūrular öz jemısın berdı.
Bız saiasi tūraqtylyqty saqtap qana qoimai, sonymen bırge ony nyǧaita tüsuge jäne özımızdıŋ qazaqstandyq ūltaralyq kelısım ülgısın jasauǧa qol jetkızdık.
Ärbır azamat Qazaqstan menıŋ Otanym, menıŋ elım degen ūǧymnyŋ maŋaiyna toptasuy kerek.
Bolaşaqta elımız älemdegı bäsekege barynşa qabılettı 30 memlekettıŋ qatarynan oryn alatynyna barlyq qazaqstandyqtar kümänsız senedı.
Osyndai sekırıs jasau üşın barlyq qoǧamdyq resurstardy toptastyru men jūmyldyruǧa tura keledı.
Qazaqstan TMD memleketterı arasynda bırınşı bolyp ūzaq merzımge arnalǧan strategiialyq damu josparyn taŋdap alǧan eldıŋ bırı boldy.
Memlekettıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın eŋ aldymen körşıles eldermen ekı aradaǧy şekarany däiektılıkpen bekıttı. Bırtūtas Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık şekarasy belgılendı.
Elımızde industriialyq-innovasiialyq damu baǧdarlamasy qarqyndy türde jüzege asyrylyp jatyr.
Tabysty jürgızılgen syrtqy saiasattaǧy jetıstıkterdıŋ arqasynda Qazaqstan Respublikasy BŪŪ, IýNESKO, EQYŪ, İKŪ sekıldı bedeldı halyqaralyq ūiymdardyŋ salmaqty müşesıne ainaldy.
2010 jyly Qazaqstan Europadaǧy Qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymyna tabysty töraǧalyq jasady. Ūiymnyŋ on jylǧa juyq uaqyttan berı şaqyrylmai jürgen sammitın ötkızıp berdı.
56 memlekettıŋ basşysy elordamyzda bas qosyp, Astana deklarasiiasyn bırauyzdan qabyldady. Mūndai tarihi maŋyzy zor oqiǧa – qazaq diplomatiiasynyŋ syrtqy saiasattaǧy tabysty eŋbegınıŋ nätijesı.
Älemge tarydai şaşyraǧan qazaq halqynyŋ basyn bır şaŋyraq astyna toqailastyryp, bır arnaǧa toǧystyruda Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ orny erekşe.
Qazaq elı Täuelsızdıgın alǧan alǧaşqy künnen bastap, şettegı qandastardy tarihi otanyna şaqyryp, qūşaǧyn aiqara aşty.
Dünie jüzı qazaqtarynyŋ qūryltailarynda şette jürgen 5 million qazaqtyŋ taǧdyry jaily söz boldy. Qaraşaŋyraqqa oralǧan bır millionnan astam qandastyŋ el qatarly ömır süruıne qatysty mäseleler talqyǧa tüstı. Osy qūryltai negızınde Dünie jüzı qazaqtarynyŋ qauymdastyǧy, «Otandastar» qory siiaqty ırgelı ūiymdar qūrylyp, alys-jaqyndaǧy aǧaiynnyŋ igılıgı üşın qyzmet etıp keledı.
Qazaqstan – prezidenttık basqaru jüiesındegı memleket. El ömırınde qos palataly parlamenttıŋ de alar orny erekşe. Keiıngı kezde Parlament palatalarynyŋ Ükımet qyzmetıne baqylau jasauşylyq rölı anaǧūrlym artyp keledı. Qūqyqtyq memlekettı ornyqtyra tüsu baǧytynda orasan jūmys atqaryldy.
2003 jyly 23-24 qyrküiek aralyǧynda Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ alǧaşqy sezı tıkelei Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamasymen Astana qalasynda öttı. Onyŋ jūmysyna islam, hristiandyq, iudaizm, sintoizm, induizm jäne buddizmnıŋ meilınşe bedeldı ökılderı qatysty.
Ädette bır-bırınıŋ meşıtı, pūthanasy, şırkeuıne bas sūqpaityn dın köşbasşylary Astanadaǧy beibıtşılık jäne kelısım saraiynda betpe-bet otyryp, älemdık dıni ahualdy talqylady. Älemdık jäne dästürlı dınder sezı halyqaralyq dialog alaŋyna ainaldy.
2003 jylǧy 16 nauryzdaǧy Joldauynda Nūrsūltan Nazarbaev elımızdıŋ eŋ basty qazynasy – mädeni mūralarymyzdy tügendeu maqsatynda «Mädeni mūra» baǧdarlamasyn jasaudy tapsyrdy. Būl 14 jyldan keiın ömırge kelgen «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ alǧyşarty bolatyn.
Bügınde bastauyn «Mädeni mūra» baǧdarlamasynan alǧan köptegen igı ıs Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru», «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty baǧdarlamalyq maqalalarynyŋ jelısımen jüzege asyp jatyr.
Nūrsūltan Nazarbaev Qazaq elınıŋ tızgının ūstaǧan 30 jylda qazaqty qanattandyrǧan, ruhyn oiatqan, jasampazdyqqa jıgerlendırgen osy qos baǧdarlama deuımızge äbden bolady. Öitkenı qazaq halqy – qaşanda ruhani qūndylyqty bärınen joǧary baǧalaǧan halyq. Elbasy ruhani jaŋǧyrusyz jetıstık atauly jartykeş şara bolyp qalatynyn tap basty.
Astana jäne Almaty qalalarynda qatar ötken Aziianyŋ aituly dodasy – elımızdıŋ tarihynda aitarlyqtai rölı bar oqiǧalar. VII Qysqy Aziadaǧa älemnıŋ 27 elınen myŋnan astam sportşy qatysty.
Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧy keŋ kölemde atap ötıldı.
Būl eldık ruhty köterıp, ötken tarihymyzǧa degen maqtanyş sezımın oiatty.
Osy mereitoi negızınde elımız boiynşa qyruar ıster atqarylyp, köptegen tarihi jädıger tügendeldı.
Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Qauıpsızdık keŋesın basqaru Qazaqstan tärızdı jas memlekettıŋ älem aldyndaǧy abyroiyn asqaqtatty. 2017 jyly Keŋeske tūraqty emes müşe bolyp tırkelgen Qazaqstan öz tarihynda alǧaş ret BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık keŋesın basqaruǧa mümkındık aldy. Būl mındettı abyroimen atqardy.
«Bızdıŋ elımızdıŋ bükılälemdık EKSPO-2017 körmesın Astanada ötkızu jönındegı küreste aiqyn basymdyqpen jeŋıske jetuı Qazaqstannyŋ ekonomikalyq quatyn jahandyq tanudyŋ körınısı». Būl – Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ öz sözı. Elbasy 2017 jyldyŋ eŋ basty oqiǧasyna ainalǧan EKSPO-2017 halyqaralyq körmesınıŋ bar kelbetın osyndai bır söilemmen tolyq aşyp berdı.
Ötıp bara jatqan 2019 jyl bızdıŋ ömırımızde öte maŋyzdy, özektı jyl retınde este qalady.
2019 jyly 19 nauryz künı Qazaqstan Respublikasynda bilık Konstitusiiaǧa säikes türde auysty. Būl 30 jyl jalǧasqan sarabdal saiasattyŋ tüiındı tūsy, tūrlauly sätı bolatyn. Ol sabaqtastyq, tūraqtylyq pen damu jaǧdaiynda bilık tranzitı jasaldy.
Bükılhalyqtyq sailau öttı, el Prezidentı bolyp Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev sailandy. Memleket basşysy sailaualdy baǧdarlamasynda, el halqyna Joldauynda Qazaqstannyŋ taiau jyldardaǧy damu baǧyttaryn belgılep, mındetterdı şeşudıŋ joldaryn körsetıp berdı.
Makroekonomikalyq damu dinamikasyndaǧy oŋ tendensiia saqtaluda.
Būiyrsa, biyl ışkı jalpy önımnıŋ ösuı 4,3 paiyz bolady. İnfliasiia deŋgeiı de 5,3 paiyz deŋgeiınde saqtalady dep kütılude. Halyqtyŋ naqty tabysy 6,7 paiyzǧa östı, al investisiianyŋ ösuı 9,7 paiyzdy qūrady.
Memleket basşysy Q.Toqaev «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasynyŋ maqsaty men mındetterın aiqyndap berdı.
Qoǧamdyq dialog formalarynyŋ qaǧidattary ıske qosyldy. Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesı qūryldy. Sonyŋ şeŋberınde elımızdegı saiasi jäne äleumettık-ekonomikalyq jaŋǧyrtulardyŋ keşendı şaralary aiqyndaluda.
Biylǧy jariialanǧan Jastar jyly būl taraptaǧy bastamalar men jobalardy jüzege asyruǧa jol aşty. Prezidenttık kadrlar rezervın qalyptastyrudamyz.
Ata Zaŋymyzda atap körsetılgen äleumettık baǧdarlanǧan memleket talaptary kündelıktı ömırden körınıs tauyp jatyr.
Köp balaly analardy äleumettık jaǧynan qoldau, tabysy tömen otbasylardyŋ nesie jüktemesın azaitu baǧytynda būryn-soŋdy bolmaǧan şaralar jasaldy.
Mūǧalımderdıŋ eŋbekaqysyn bırtındep ösıru kestesı belgılendı. Ūstaz märtebesı turaly Zaŋ qabyldanǧaly jatyr.
Eldegı tūrǧyn üi baǧdarlamasy eleulı türde keŋeitıldı.
Elımızdıŋ syrtqy saiasatynyŋ barlyq parametrı boiynşa sapalyq jaŋaru jūmystary jürgızıldı. Örkeniet ülgısı sanalatyn Europa elderınde jaŋadan 6 elşılık aşyldy.
Arys qalasyndaǧy apatty bükılhalyqtyq qaiǧy retınde qabyldap, qiyn şaqta bırlıktıŋ ülgısın körsettık. Qala qysqa merzım ışınde qalpyna keltırıldı.
Ūly Abaidyŋ «Qaiǧy kelse, qarsy tūr, qūlai berme» degen sözın ūstanyp, bır-bırımızdı qoltyqtan demedık, jyly sözben jebedık. Bır sözben aitqanda, ūlt bolyp ūiysudyŋ ülgısın körsete bıldık.
Az ǧana uaqyttan keiın bız 2020 jyldyŋ tabaldyryǧyn attaimyz.
Bızdı Memleket basşysynyŋ Qazaqstan halqyna Joldauy boiynşa Jalpyūlttyq jospar şaralaryn jüzege asyrudyŋ qat-qabat şarualary kütıp tūr.
Volonterler jyly şeŋberınde bızdıŋ qoǧamdaǧy osy bır maŋyzdy tırlıkke tolyqqandy serpın beru jüzege asyrylady.
Äleumettık-ekonomikalyq jüielerdıŋ jaŋa komponentterı – medisinalyq saqtandyru, joǧary oqu oryndaryn aksionerlendıru engızıledı.
Ūstaz märtebesı turaly Zaŋ qabyldanady.
El ekonomikasy damudyŋ jaŋa satysyna köterıluı tiıs. Būl eŋbek önımdılıgın 1,7 paiyzǧa ösırumen tıkelei bailanysty.
İnvestisiia kölemı ışkı jalpy önımnıŋ 30 paiyz deŋgeiınde boluy tiıs.
Ükımettıŋ aldyna 2022 jylǧa qarai şikızattyq emes eksport ösımın 1,5 ese, 2025 jyly 2 ese ösıru mındetı qoiyldy.
Aldaǧy jyl bırneşe ırı tarihi data belgısımen ötedı.
Äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧy, Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyǧy, Ūly Otan soǧysy Jeŋısınıŋ 75 jyldyǧy, Ūlyq ūlys (Altyn Orda) – Joşy Ūlysynyŋ 750 jyldyǧy, Qazaq avtonomiiasynyŋ qūrylǧanyna 100 jyl sekıldı şaralardyŋ Jalpyūlttyq keşendı şaralary bekıtıldı.
Ekı jyldan keiın bız el Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧyn atap ötetın bolamyz.
Osyǧan bailanysty ötken jolymyzǧa tereŋ üŋılıp, barlyǧyn baǧamdauǧa jäne aldaǧy damuymyzdyŋ negızgı baǧyttary men jaŋa mındetterın anyqtauǧa mümkındık tuady.
Täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda saiasi reformalardan būryn ekonomikalyq reformalardy jürgızuge basa nazar audaryldy.
Osy arqyly tūtas alǧanda memlekettıŋ ömırşeŋdıgı saqtaldy.
El damuynyŋ qazırgı kezeŋınde ekonomikalyq, äleumettık-mädeni, öŋırlık, syrtqy saiasat salalaryndaǧy jetıstıkterımızdıŋ qarqynyn saralau mındetı alǧa şyqty.
Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev: «Bız Täuelsızdıktıŋ jalǧyz tıregı – bırlık ekenın eşuaqytta ūmytpauymyz kerek. Bızge qazaqtyŋ bırlıgı, jalpy elımızdıŋ bırlıgı qajet. Bızdıŋ Otanymyz – ortaq, tılegımız bır, maqsatymyz – jalǧyz. Ol – jerı jūmaq, elı baqytty Otanymyz, Qazaqstanymyz» degen bolatyn.
Täuelsızdık memlekettılık, territoriia, tıl, şekara, dästür, tarih, qauıpsızdık degen ūǧymdarmen tereŋ astasyp jatyr.
Būl ūǧymdar konstitusiialyq normalar deŋgeiınde bekıtılgen, tolyqqandy memlekettık basqaru men retteu tetıkterımen qamtamasyz etılgen.
Būl – ūltqūrauşy faktor, şynaiy el Täuelsızdıgınıŋ ırgetasy ıspettes närse.
Bız qoǧamymyzdyŋ eŋ joǧary qūndylyqtarynyŋ myzǧymastyǧyna kepıldık beretın ürdısterdıŋ mazmūnyna jaŋa közqaraspen qarai bastadyq.
Bırınşıden, Elbasymyzdyŋ intellektualdyq küş-jıgerınıŋ arqasynda «Mäŋgılık El», «Ūly dala», «Mädeni mūra» tärızdı ūly ūǧymdar ainalysqa endı.
Örkeniettık maŋyzy bar Jalpymädeni qūndylyqtar – Täuelsızdık, memlekettılık, jer, tıl men dıl, otbasy jäne salt-dästür – bızdıŋ zaŋnamamyzǧa da engızılıp, naqty körınıs tabuy tiıs.
Ekınşıden, tarihymyzdy örkeniettık jolmen tarazylaityn bolsaq, bız besmyŋjyldyq tarihi kezeŋnen ötkenımızdı köremız.
Būl ne degen söz? Būl bızdıŋ halqymyzǧa ne beredı?
Būl qazaq halqy tarihynyŋ tym ärıden bastau alatyndyǧynyŋ – memlekettılıktıŋ atam zamannan bügınge deiın üzılmei kele jatqandyǧynyŋ jarqyn belgısı emes pe? Köneden kele jatqan saq, ǧūn, sarmat, massaget, Türkı qaǧanaty, Ūlyq Ūlys, Qazaq handyǧy ūly tarihymyzdyŋ aiqyn dälelı.
Qai ǧasyr, qai zaman, qai kezeŋ bolsa da halqymyz özınıŋ adamzat köşınen qalmau, bırge qatar ömır süru qaǧidatynan eş tanǧan joq. Beibıt bolmysyna bekem boldy.
Kez kelgen halyqtyŋ maŋdaiyna mūndai missiia men taǧdyr būiyra bermeidı.
Sondyqtan osy zamanǧy Qazaqstan territoriiasynda ömır sürgen halyqtyŋ, ru, taipalardyŋ qasiettı de qasterlı etnologiialyq tarihyna saiasi tarihymyzdy qosu arqyly tarihi aksenttı batyl jäne belsendı türde özgertu qajet.
Üşınşıden, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldauynda bolaşaqta qazaq tılıne ūltaralyq qatynas tılı märtebesın beru mümkındıgın jasaityn jaǧdai qalyptastyru qajettıgın aitty. «Bıraq mūndai därejege jetu üşın bärımız daŋǧaza jasamai, jūmyla jūmys jürgızuımız kerek. Sondai-aq tıl ülken saiasattyŋ qūraly ekenın de ūmytpaǧan jön» dep qadap körsettı.
Latyn jazuyna köşer sättı dūrys paidalanyp, qazaq tılınıŋ qoldanu aiasyn keŋeitu, onyŋ qoǧam ömırındegı türlı salada mındettı türde qoldanu şeŋberın anyqtau turaly mäsele de maŋyzdy bolyp otyr.
Kezınde ūlttyŋ ūly ūstazy Ahmet Baitūrsynūly: «Öz tılımen söilesken, öz tılımen jazǧan jūrttyŋ ūlttyǧy – eşuaqytta adamy qūrymai joǧalmaidy» degen bolatyn.
Qazaqta «Teksızdık – tılsızdıkten bastalady» degen söz bar, sol söz – anyq söz.
Täuelsızdık merekesı tūsynda tarihtan taǧylym alu mäselesıne toqtalǧan artyq bolmas dep oilaimyn. Bırınşı kezekte qoǧamdyq sanadaǧy ötkenge qarailau, barlyq kınä men kınaratty ötken zamanǧa audaru äreketınen arylatyn uaqyt jetkenın qadap aitqym keledı.
HH ǧasyr – qazaq üşın qasırettı ǧasyr boldy.
1921-1930 jyldardaǧy aştyqta qazaqtyŋ teŋ jartysynan airyldyq.
Būl – söz joq, ūlttyŋ ülken qasıretı. Orny tolmas qasıret. 2021 jyly qalyŋ qazaqty jalmaǧan Aşarşylyqqa 100 jyl bolady.
Tanymal jurnalist-publisist Nūrtöre Jüsıp «Masyl bolma, asyl bol» degen maqalasynda sol aşarşylyq kezınde bır ūly men bır qyzyn jetektep, janyn şüberekke tüiıp kele jatqan ana men ūrpaq taǧdyryn söz etedı. Üşeuı de ajal tyrnaǧyna ılıkkelı tūrǧanda et jüregı ezılgen äiel şyryldaǧan qyzyn qaldyryp, «endıgı kezek menıkı» dep jürıp, jalǧyz ūlyn aman alyp qalady. Sol bala keiın halqymyzdyŋ aiauly azamaty atandy, aştyqtan aman qalǧan Mekemtas Myrzahmetov – körnektı ǧalym, äigılı abaitanuşy.
Jalǧyz balasyn anasy qalai qorǧasa, Täuelsızdıktı bız de solai qorǧauymyz kerek! Tar zamandaǧy analar äreketı osyndai bolǧan. Al mynau bar zamanda balasyn tuǧan bette küresınge tastaityndar turaly ne deuge bolady?
Täuelsızdık degen – ūlt üşın, ūrpaq üşın tarihi Jauapkerşılık! Qazaq elınıŋ jaŋa buyny Täuelsızdıktı asqan jankeştılıkpen, janyn da, qanyn da aiamai qorǧauy kerek!
Osy rette ötken ǧasyrdan alatyn taǧylym qandai? Bızge Alaş arystarynyŋ üzılgen jolyn jalǧastyru maŋyzdy.
Alaş ideiasy – būl qazaq memlekettılıgın jaŋǧyrtu ideiasy. AQŞ üşın Täuelsızdık Deklarasiiasy qandai maŋyzǧa ie bolsa, qazaq qoǧamy üşın Alaş ūrany da sondai.
Aqyn Maǧjan Jūmabaev aitqandai, olar Azattyqtyŋ altyn aiyna qol sozǧan ūrpaq edı.
Qazır zaman – basqa, zaŋ – basqa. Tıregımız – Täuelsızdık. Jüregımız de Täuelsızdık dep soǧuy tiıs.
Bız HHI ǧasyrǧa müldem bölek bolmyspen kırdık.
Sondyqtan ötkenge Salauat aituymyz qajet. Bolary – boldy. Ötetın närse – öttı. Barlyq jaqsylyq-jamandyǧymen ötken kezeŋderdı tarih kıtabynyŋ bederlı betınde qaldyryp, endı tek alǧa qarauymyz kerek. Örşıldıkpen alǧa jyljuymyz kerek.
Artqa qaraǧan tozady, alǧa qaraǧan ozady.
Būl üşın eŋ aldymen Sana azattyǧy qajet.
Bızdıŋ bügıngı buyn sanasy azat bolǧanda ǧana taudai ısterdı täuekelmen atqara alady.
Sol sebepten qazırgı ärbır otandas ötken şaqqa qarailai bermei, bügıngı künnıŋ özektı mäselelerımen ainalysqany abzal.
Ūltymyzdyŋ jaqsy qasietterı jetkılıktı.
Tarihymyz – tereŋ. Jerımız – bai. Elımız – bai. Dästürımız – keremet.
Qabılet-qarymymyz eşkımnen kem emes. Endı ne kerek?
Düniedegı barlyq memlekettıŋ damu jolynan belgılı:
Halyqtyq qalpyŋdy, mädenietıŋdı, tılıŋdı, dılıŋdı saqtau qajet pe – damu kerek;
Ekonomikany örkendetu kerek pe – damu kerek;
Laiyqty ömır süru kerek pe – damu kerek!
«Täuelsızdık jolynda qan da tögılgen, jas ta tögılgen, ter de tögılgen. Bıraq Ar tögılmeuı kerek. Ar-namys qana Täuelsızdıkke tırek bola alady. Ol bızdıŋ tılegımızdı emes, bız onyŋ tılegın tıleuımız qajet» degen kemel söz qai-qaisymyzdyŋ da qaperımızde bolǧany kerek.
HHI ǧasyrda älemdegı alǧa ozyp ketken 30 eldıŋ qataryna qosylu üşın qol jetkızgen jetıstıkterımızge qarap otyryp qalsaq, äreketsızdıgımızge opynatyn bolamyz.
Endıgı mäselenıŋ bärı Ūlttyŋ sapasyna qatysty bolmaq. Ūlttyŋ sapaly körsetkışı eŋ äuelı – eŋbekqorlyǧymen ölşenedı. Elbasy N.Ä.Nazarbaev qadau-qadau aitqandai, «eŋbeksız eşteŋe bolmaidy». Osyny tereŋ ūǧynuymyz kerek.
Ekınşı kezekte – Ūlttyŋ oryndauşylyq qasietıne köp närse bailanysty. Bızde sözuarlyq köp, qūr maqtan, daŋǧoilyq pen daŋǧaza köp.
Qyzyl sözdıŋ qyrmanyn künde quyryp, kübısın künde sapyra bergennen eşkım igılıktı äkep bermeidı.
Onyŋ ornyna naqty ıspen ainalysqan jön.
Osy oraida äleumettık jelıdegı neşe türlı jelsöz, jelıkpe pıkırlerge ketetın orasan küş-jıgerdı kündelıktı tırlık arnasyna būru qajettıgın ūsynar edım.
Ömırge qajettı josparlau, ony qalyptastyru jäne oryndau tärızdı ömırlık mänı bar tırlıkpen ainalysqan äleumet öz igılıgın özı qalyptastyrar edı. Mūnyŋ bırden-bır tiımdı joly – Azamattyq qoǧamdy qalyptastyru, aqyrynda – täuelsız eldıŋ täuelsız azamattaryn qalyptastyru, bilıkten aǧaiyn ızdegen qazaqqa bilıkpen protokoldyq (qūdalyq siiaqty), diplomatiialyq qatynasqa köşu.
Sonymen bırge bızge oryndauşylyq qasiettı ornyqtyru dıttegen meje, közdegen maqsatqa jetudıŋ tiımdı de töte joly bolar edı.
Taǧy da Ahmet Baitūrsynūlynyŋ sözımen aitatyn bolsaq – «Ūlt jūmysy ülken jūmys: ülken jūmysqa köp jūmysker kerek».
Bostandyq halyqty bodandyqtan da qatty synaidy degen danalyq söz bar. Ol sözdıŋ danalyǧy paradoksqa qūrylǧanynda. Bylaişa qaraǧanda, qūlaqqa kırmeitın qisynsyzdyq siiaqty. Al dūrysynda bodandyqta bolǧanda aitqanǧa könıp, aidauǧa jürseŋ jetıp jatyr. Sen üşın basqalar oilanady, sen üşın basqalar şeşedı, bas qatyrmaisyŋ. Bodandyǧyŋa qorlanyp, bostandyq bermegenderdı syrtynan sybap qoiyp, qūlaqkestı küide jüre beresıŋ. Al bostandyqta şe? Bostandyqta oilanatyn da özıŋ, oryndaityn da özıŋ, bärıne özıŋ jauaptysyŋ. Būl oidy jahandanudyŋ jūlqyǧan jelı küşeiıp bara jatqan mynandai zamanda airyqşa atap aitqymyz, qadap körsetkımız keledı. Dünie taǧy da dübırlep tūr. Älem bipoliarly sipatqa qaitadan auysyp barady – düniedegı saiasi küşter ekı poliuske bölınuge beiımdelıp tūrǧandai. Sanksiialar soǧysy jürıp jatyr. Adamzattyŋ bırkelkılenuı, ūlttyq belgılerdıŋ bırte-bırte şaiyluy küşeiıp barady. Mūnyŋ bärı bızdei jas memleketke, täuelsızdıgınen bırneşe ǧasyr boiyna ajyrap qalǧan bızdei halyqqa ülken synaq. Jahandanu jaǧdaiynda ūlttyq qadır-qasietterımızdı qasterlep saqtau öte maŋyzdy. Qazırdıŋ özınde halyqtyq qalpymyzǧa syzat tüse bastaǧanyn endıgı jerde jasyryp-jaba berudıŋ jönı joq. Talai adamnyŋ, sonyŋ ışınde jastardyŋ eŋbekten boi tasalaityn bolǧany, auyrdyŋ üstımen, jeŋıldıŋ astymen jürıp, arzan jolmen qymbat qazyna tabuǧa tyrysatyndar köbeigenı, masyldyq piǧyldyŋ dendei bastaǧany, memleketten alu üşın aldymen sol memleketke beru kerektıgın ūmytatyndar qatary ūlǧaiǧany jan auyrtady. Elbasymyz da, Prezidentımız de būl jaǧdaiǧa oryndy alaŋdauşylyq bıldırude. Osy oraida atqarar ısımız jetkılıktı.
Azǧantai uaqyttan keiın bız HHI ǧasyrdyŋ üşınşı onjyldyǧyna qadam basamyz.
Kürdelı problemalar qaşan da bolǧan. Bız sonyŋ bärın bırtındep şeşıp kelemız.
Alda tuyndaǧan mäselelerdı de tolyq şeşemız.
Bardy baǧalap, joqty saralap, öz müddesıne jetu üşın, eŋ aldymen eldıŋ müddesın qapysyz qamdaityn estiiar azamat bola bıleiık.
Elımızdıŋ damu formulasy osydan 28 jyl būryn qabyldanǧan. Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ sözımen aitsaq, «Bostandyqty baǧalaudan, azattyqty ardaqtaudan, täuelsızdıkke täu etuden artyq eşbır baqyt joq. Täuelsızdık – täuekel etkennıŋ ǧana taǧdyryna būiyratyn baqyt!». Osy aitylǧan närsenıŋ bärın «Täuelsızdık», «Bırlık», «Namys» degen tūjyrymdarmen tüiındeuge bolady.
Ūlt bolyp ūiysyp ūmtylmasaq, jūrt bolyp jūmylmasaq esemız ketedı. Ruhymyz biık, jolymyz nūrly, memleketımız mäŋgı bolsyn!
Täu eter jalǧyz kiemızdı – Täuelsızdıgımızdı baǧalai bıleiık, közımızdıŋ qaraşyǧyndai qorǧai bıleiık, äleumet!
