Biyl täu eter kiemız – täuelsızdıgımızge 28 jyl tolady. Täŋırdıŋ özı tartu etken erkındık är qazaqqa qandai baqyt äperdı? Täuelsızdıgımızdı baiandy etu üşın ne ısteu kerek? Osyndai saualdardy köp jyldar şetelderde qyzmet atqarǧan tanymal diplomat, Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ erekşe tapsyrmalar jönındegı elşısı Qairat Lama Şarifke qoidyq.
Keudemızdı şattyq kerneitın kün
– Qairat Qaiyrbekūly, Qazaq elı biyl azattyǧynyŋ 28 jyldyǧyn atap ötedı. Sızdıŋşe, Täuelsızdık künı qandai mereke? Şattanatyn kün be, aza tūtatyn kün be, älde jai resmi mereke me?
– Būl – keudenı şattyq sezımı kerneitın kün! 28 jyl būryn qolymyz jetken täuelsızdık är qazaqtyŋ basyna qonǧan baqyt der edım. Mäselen, egemendık maǧan ne berdı degenge keleiık. Täuelsızdıkke deiın özımdı tek arabtanuşy maman bolyp ömır boiy jūmys ısteimın dep oiladym. Keŋes däuırınde diplomat bolamyn degen oi üş ūiyqtasam tüsıme kırmeptı. Ol kezde būl arman ǧana bolatyn. 90-jyldardyŋ basynda elımız erkındık alyp, elşılıkter aşyla bastady. 28 jyl ışınde diplomatiialyq qyzmetımde 3-ınşı hatşydan elşı därejesıne deiın öz eŋbegımmen köterıldım. Qazaqstan özın älemge beibıtsüigış, dostyq qarym-qatynasty joǧary baǧalaityn el retınde moiyndatty. Sol sebepten Täuelsızdık künı merekesın asyǧa kütemın. Men är jyl saiyn Täuelsızdık künıne deiın elımızdı qalai körkeitemız dep eŋbek etıp jürgen ūltjandy azamattyŋ bırımın.
– Nege bız 28 jylda saiasi täuelsızdık alsaq ta, ruhani täuelsızdık ala almai otyrmyz? Älı künge deiın keŋestık sanadan täuelsız sanaǧa öte almai keluımızdıŋ sebebı nede? Memleketşıldık, täuelsızdık degen ūǧymdardy sanamyzǧa sıŋıre almadyq. Qazaqstanda sanany otarsyzdandyru prosesı qaşan jürgızıledı?
– Öz basym «Bız ruhani jaǧynan kenjelep qaldyq» degen pıkırmen kelıspeimın. Adamnyŋ ruhani jan düniesı zaŋdarmen, talaptarmen şektelmeidı. Ruhani damuymyzǧa eşteŋe kedergı bola almaidy. Al ekı qazaqtyŋ bırı ekınşısıne orysşa şüldırlep söilep otyrsa, täuelsızdık jyldary memlekettık tıldı üirenuge nemqūrailyq tanytsa, ol – ruhani taiazdyǧynyŋ körınısı. Ruhani azyqty är adam özı ızdep tabady. Bıreu Qūrannan, ekınşı bıreu batyrlar jyrynan, üşınşı bıreu Abaidyŋ öleŋderı men qara sözderınen ızdeidı. Ruh ta, iman da är adamnyŋ jüregınde.
Täuelsızdık taŋy atqannan Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev jaŋa buyn ūrpaqty ruhani jetıldıru üşın «Mädeni mūra», «Ruhani jaŋǧyru», «Ūly dala elı» sekıldı köptegen igı bastamalar köterdı. Ruhani qazyq degenımız osy.
– Qazaqstanda Lenin atyndaǧy 352 köşe bar. Keŋesten qalǧan atau, taŋbadan tazalaudy özge ūlttardan nege üirenbeimız? Mysaly, Ukrainadaǧy Lenin eskertkışterınıŋ barlyǧy qūlatyldy. Al bızdegı kompartiia, qyzyl äsker qūrmetıne qoiylǧan eldı meken ataulary älı sol qalpynda tūr. Osy mäselenı şeşetın kez keldı emes pe?
– Būl mäsele egemendık alǧan künnen bastap tūraqty türde şeşımın tauyp keledı. Mäselen, özım tuyp-ösken Ertıs auylynda Lenin atyndaǧy köşege – Astana, Karl Marks atyndaǧy köşege – Bögenbai batyr, Gersen köşesıne – Jeltoqsan, Kalinin köşesıne İsa Baizaqov esımderı berıldı. Būl ürdıs täuelsız Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınde örıs aluda.
Täuelsız eldı bılımdı azamattar qūrady
– Jeltoqsannyŋ täuelsızdık üşın qandai maŋyzy bar? Sız Jeltoqsanǧa qatystyŋyz ba? Jeltoqsan ūlt-azattyq köterılısı turaly qandai da bır tyŋ derekter, maǧlūmattar keltıre alasyz ba?
– Keibır halyqtar, elder azattyǧyna qol jetkızu üşın jyldar, ǧasyrlar boiy küresedı. Bır ǧasyr būryn Alaş arystary azattyǧymyz üşın janyn şüberekke tüiıp arpalysty. Sol küreste qanşama ziialylarymyz qūrban boldy. Odan berıde täuelsızdıktı armandaǧan aqyn-jazuşylarymyz da quǧyn-sürgınge ūşyrady. Jeltoqsan ūlt-azattyq köterılısı bolǧan kezde men Iemende audarmaşy bolyp jūmys ıstep jürgenmın. Jeltoqsannyŋ qazaq jastaryna, halqymyzǧa äkelgen qasıretın estıp-bılıp, qabyrǧamyz qaiysty. Alaida ūlttyq namysty tu etken qaharmandar totalitarlyq jüienıŋ şynjyryn byt-şyt qylyp üzdı. Jeltoqsannyŋ täuelsızdık üşın maŋyzy asa zor. Onyŋ aiǧaǧy – Elbasymyz 16 jeltoqsandy Täuelsızdık künı dep jariialady. Ūlyq meiramdy osy künı atap ötuımızdıŋ özı azattyǧymyzdy äpergen Jeltoqsan ekenın aiǧaqtap tūr. Köşelerge Jeltoqsan atauy berılude, jeltoqsanşylarǧa degen qūrmet te bar. Menıŋşe, Jeltoqsanǧa laiyqty baǧa berıldı.
– Qairat Qaiyrbekūly, juyrda ǧana bar qazaq 80 jyldyǧyn atap ötken zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy, Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı Äbış Kekılbaiūly aǧamyzdyŋ «Täuelsızdıkke jetkenge deiın ony kökseumen ötse, täuelsızdıkten keiıngı ǧūmyr ony baiandy etudı basty mūrat etedı» degen ataly sözı bar. Täuelsızdıktı ärqaisymyzdyŋ jüregımızde ornyqtyru üşın är qazaq täuelsızdıkke adal qyzmet etıp, ony baiandy qylu üşın ne ısteuımız kerek?
– Bızdıŋ aldymyzdaǧy eŋ basty maqsat – babadan ataǧa, atadan balaǧa, ūrpaqtan-ūrpaqqa jetken eŋ kielı, qasterlı ūǧymdy ūlyqtap, kök bairaǧymyzdy biık ūstau. Täuelsızdıgımız mäŋgılık boluy üşın ūlttyq sanamyz ben namysymyz joǧary tūruy şart. Būryn ateister adamdy adam etken maimyl degen teoriiany miymyzǧa engızumen arpalysty. Keiın ony jūmsartyp: «Adamdy adam etken – eŋbek» dedık. Bıraq Äbu Nasyr äl-Farabi babamyz osydan 11 ǧasyr būryn: «Adamdy adam etken – aqyl» degen ūlaǧatty söz qaldyrdy. Täuelsız bolu üşın eŋ aldymen tereŋ bılım kerek. Är qazaq balasy köp şet tılderın meŋgergenı abzal. Qazaq – köp tıldı üirenuge asa qabılettı halyq. Diplomat, elşı retınde jas ūrpaqqa aitar keŋesım, köp tıldı meŋgerıŋder. Mysaly, aǧylşyn tılın jetık bılseŋder, aidai älemdegı jaŋalyqtardy oqyp otyrasyŋdar. Sol arqyly özıŋdı, elıŋdı damytasyŋ. Bızdıŋ ūrpaǧymyz älemnıŋ jetekşı tılderınde erkın söilese eken dep armandaimyn! Bıraq:
«Ana tılıŋ – aryŋ būl,
Ūiatyŋ bop tūr bette.
Özge tıldıŋ bärın bıl,
Öz tılıŋdı qūrmette!» dep Qadyr Myrza Älı aqynymyz ösiet söz qaldyrǧandai, eŋ äuelı ana tılıŋde söilep, qūrmet körset. Elbasymyz özı aitqandai, latynǧa köşudı qūptap, därıptesek, älemdegı aldyŋǧy qatarly elderdıŋ ışınde bolamyz. Täuelsızdıgımız tūǧyrly, elımızdıŋ erteŋı jarqyn bolsyn!
