Ötken aidyŋ soŋynda İrandaǧy eŋ tanymal ǧalym, iadrolyq fizika salasynyŋ mamany Mohsen Fahrizadege qastandyq jasaldy. Fahrizade kölıkpen Tegeran maŋyndaǧy Absard qalasynda kele jatqanda, aǧaş tielgen jük kölıgıne jasyrylǧan jarylǧyş ıske qosylǧan. Ǧalym auyr jaralanyp, emhanaǧa jetkızılgenmen, qūtqaru önım bermedı. Jarylystan keiın kölıkke oq jaudyrǧan bes adamnyŋ üşeuın ǧalymnyŋ oqqaǧarlary oqiǧa ornynda atyp öltırgen. Äzırge şabuyldy kımnıŋ ūiymdastyrǧany belgısız bolǧanmen, New York Times basylymy AQŞ-tyŋ resmi qyzmetkerı men ekı barlauşysyna sılteme jasai otyryp, ǧalymǧa jasalǧan şabuyldyŋ artynda İzrail tūr degen boljam jasady.
İran Syrtqy ıster ministrı Djavad Zarif ta «būl – İzraildıŋ ısı» dep mälımdedı. İran prezidentı Hasan Ruhani İzraildı aiyptap, būl eldı «AQŞ-tyŋ jendetı» dep atasa, Äli Hamenei qylmystyŋ ızın suytpai kek qaitaruǧa uäde berdı. Bıraq İzrail tarapy būl oqiǧaǧa qatysty mälımdeme jasaǧan joq. Oqiǧadan keiın İzraildıŋ odaqtasy – AQŞ Parsy şyǧanaǧyna soǧys kemelerın attandyrdy. Osylaişa Fahrizadenıŋ ölımı Taiau Şyǧystaǧy jaǧdaidy qaita uşyqtyrdy.
Būl İran ǧalymdaryna jasalǧan alǧaşqy şabuyl emes. 2009 jyly Tegeran universitetınıŋ iadrolyq fizika ǧalymy Masud Äli Mohammadi men iadro ǧalymy Madjid Şahriiari qastandyqtyŋ qūrbany bolsa, 2012 jyly İran uran baiytu ortalyǧynyŋ zertteuşısı Mūstafa Ahmadi şabuyldan köz jūmdy. Fahrizadege de būdan būryn bırneşe ret şabuyl jasalǧan. İran qaruly küşterı onyŋ jolyn kestı ärı sodan bastap ǧalymnyŋ jeke küzetın küşeitken edı.
İmam Husein atyndaǧy universitette atomdyq fizika mamany bolǧan Mohsen Fahrizade İran Qorǧanys ministrınıŋ keŋesşısı qyzmetın atqarǧan. İslam revoliusiiasynyŋ qorǧauşylar korpusynda qyzmet etken jäne fizikalyq zertteu ortalyǧyn basqarǧan. BŪŪ-nyŋ İrannyŋ iadrolyq baǧdarlamasy jönındegı 2004 jylǧy qararynda onyŋ esımı alǧaş ret ataldy. Beiresmi aqparattarǧa qaraǧanda, ol ballistikalyq zymyrandarǧa arnalǧan iadrolyq oqtūmsyq äzırleitın «amad jobasyn» basqaratyn körınedı. Halyqaralyq atom energiiasy jönındegı agenttıktıŋ mälımetınşe, būl baǧdarlama 2003 jyly jūmysyn toqtatqan.
Batys elderı 1980 jyldardyŋ soŋynan bastap İrannyŋ qūpiia iadrolyq baǧdarlamasy bar dep küdıktenıp keledı. Al Tegeran tek beibıt maqsattaǧy iadrolyq baǧdarlama jasap jatqanyn aitumen keledı. Degenmen İran baiytylǧan urandy äskeri maqsatqa būrǧysy kelse, ony jüzege asyruǧa bırden-bır mümkındıgı bar adam – Fahrizade.
İzraildıŋ «Mossad» jansyzdary Fahrizadenıŋ soŋynan tekten-tekke tüsıp jürgen joq. Sebebı olar osydan bırer jyl būryn İrannyŋ iadrolyq qaru jasauǧa tyrysyp jatqanyn däleldeitın qūjattardy Tegerannan ūrlap ketken. Sol qūjattyŋ bırınde Mohsen Fahrizadenıŋ aty atalǧan. İzrail premerı Biniamin Netaniahu da 2018 jyly «Fahrizadenıŋ esımın este berık saqtaŋyzdar, ol – İrannyŋ qūpiia jobalaryn jüzege asyratyn basşysy» dep mälımdeme jasaǧan. Demek, Fahrizadege jasalǧan qastandyq ūzaq uaqyt josparlanyp, AQŞ-İran-İzrail qatynasynyŋ kılteŋ kezeŋınde ädeiı atqarylǧan «saiasi oiyn» dep atauǧa bolady.
2015 jyly AQŞ, Resei, Qytai, Ūlybritaniia, Germaniia jäne Fransiia elderı İranmen iadrolyq kelısım jasasqany köpke mälım. Kelısım boiynşa İran halyqaralyq sanksiialardy alyp tastaǧan jaǧdaida uran öŋdeuden bas tartuǧa uäde bergen. Alaida 2018 jyly AQŞ būl kelısımnen öz betımen şyǧyp, İranǧa qarsy sanksiiany küşeitu arqyly Tegerandy jaŋa kelısımge qol qoidyruǧa tyrysty. Ol kelısım tek iadrolyq baǧdarlama emes, zymyran jasauǧa da qatysty edı. AQŞ-tyŋ aiaq astynan būlai özgerıp şyǧa keluıne İrannyŋ Reseimen ymyralasyp, Siriiany qoldap, AQŞ-tyŋ Başar Asad bilıgın audaruyna kedergı keltırgenı basty sebep boldy. Osy jaǧdaiǧa bailanysty AQŞ irandyq general Kasem Suleimanidı öltırıp, İranǧa qataŋ eskertu jasady. Alaida İran da qarap qalǧan joq, bırneşe saǧattan keiın amerikalyq Ain-al-Asad äskeri bazasyna zymyranmen soqqy jasap, bazanyŋ şaq-şälekeiın şyǧardy. Sonymen qatar, iadrolyq kelısımnen resmi türde şyǧatynyn mälımdedı. Mıne, sodan berı betı tynyp, asty qara qazandai būrq-sarq qainap jatqan Taiau Şyǧystaǧy jaǧdai Fahrizadenıŋ ölımınen keiın aq köbıgın qaita aspanǧa atty.
Keibır sarapşylar Fahrizadege şabuyl jasap, Taiau Şyǧystaǧy jaǧdaidy uşyqtyryp jıberu AQŞ-tyŋ jaŋa sailanǧan prezidentı Djo Baidennıŋ İranmen diplomatiialyq qatynasty jaqsartu nietıne qasaqana jasalǧan kedergı dep qaraidy. Sebebı Baiden özınıŋ sailaualdy baǧdarlamasynda AQŞ-ty İrannyŋ iadrolyq baǧdarlamasy jönındegı kelısımge qaita qosuǧa tyrysatynyn aitqan. Al Tramp bolsa būǧan tübegeilı qarsy.
Sailauda qarsylasy Baidennen az dauys jinaǧan Tramp bilıkten keter aldynda ötken tört jylda özı jürgızgen saiasattyŋ baǧdaryn bekemdep ketu üşın ärtürlı äreket jasap, Qytai men İranǧa qatysty tosyn şeşımder şyǧaryp jatyr. Bylaişa aitqanda, ol Aq üiden ketken künnıŋ özınde Qytai men İran mäselesın barynşa uşyqtyryp, Baidennıŋ Qytai men İranǧa jūmsaq saiasat qoldanuyna mümkındık qaldyrmaudy közdep otyr. Mäselen, ötken aida halyqaralyq dau tuǧyzyp otyrǧan Oŋtüstık-Qytai teŋızıne eŋ ırı bombalauşy ūşaqtaryn attandyryp, Qytaiǧa ses körsetse, qaraşanyŋ ortasynda öz keŋsesınde kezekten tys jinalys ötkızıp, İrannyŋ iadrolyq bazalaryna şabuyl jasau mäselesın talqylaǧan. Alaida AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeo, AQŞ prezidentınıŋ orynbasary Maik Pens, Qorǧanys ministrınıŋ ökılı Kristofer Miller, bas ştab töraǧasy Mark Maili būl şabuyldyŋ kölemdı bır qaqtyǧysqa sebep bolatynyn eskertıp, Trampty raiynan qaitarǧan edı. Bıraq köp uaqyt ötpei AQŞ qaruly küşterı 21 qaraşa künı Parsy şyǧanaǧyna B-52H dybystan jyldam auyr bombalauşy ūşaǧyn jıbergenı mälım boldy. Osy jaǧdaiǧa bailanysty keibır sarapşylar Tramptyŋ «İrannyŋ iadrolyq bazalaryn soqqylauǧa būiryq beru yqtimaldyǧynyŋ arta tüskenın» alǧa tartyp, Taiau Şyǧys jaǧdaiyna alaŋdauşylyq tanyta bastaǧan edı. Sondyqtan däl osyndai kılteŋ kezeŋde irandyq ǧalymdy öltıru AQŞ-tyŋ jospary boluy da äbden mümkın. Öitkenı AQŞ-tyŋ būl arada közdep otyrǧany – odaqtasy İzraildıŋ qolymen ot kösep, İrandy soǧysqa itermeleu. Osy arqyly İrandy bükıl älemge jau etıp körsetıp, Baidennıŋ İranmen qaita kelısım jasauyna mülde mümkındık qaldyrmau.
İran da AQŞ-tyŋ qazırgı bilıgınıŋ būl qaskünemdıgın tüsıngen sekıldı. Sebebı fizik ǧalymnyŋ ölımınen keiın «qylmystyŋ ızın suytpai kek alamyz» dep mälımdegen būl el «jendet» dep jazǧyryp otyrǧan jauyna qazırşe eşqandai şabuyl jasaǧan joq. Soǧan qaraǧanda, olar da «Tramptyŋ tūzaǧyna tüsıp ketpei, eldıŋ tızgının endı alatyn Baiden bilıgınıŋ betalysyna qaraiyq» dep, «aqsaqtyŋ aialyna baǧyp» otyrǧan sekıldı.
