1991 jyly 29 tamyzda Qazaq KSR Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen Semei iadrolyq poligony jabyldy.
Derekter boiynşa 1949-1989 jyldar aralyǧynda poligonda 456 iadrolyq synaq jürgızıldı. Barlyq jarylystardyŋ quaty Hirosimaǧa tastalǧan bombanyŋ quatynan 2500 ese artyq boldy.
Qazaqstanda poligondaǧy synaqtardan 1.5 millionnan astam adam zardap şekken.
IаDROLYQ QARUSYZ ÄLEM JOLYNDAǦY KÖŞBASŞYLYQ
Tūŋǧyş Prezident-Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Täuelsızdık däuırı» atty kıtabynda täuelsız Qazaqstannyŋ qalyptasu kezeŋınıŋ erekşelıkterı men memlekettık tūrǧyda qol jetkızgen tarihi jetıstıkterı turaly egjei-tegjeilı baiandalady. Bız bügın Semei iadrolyq poligonynyŋ jabyluy, osy baǧytta qabyldanǧan saiasi şeşımder turaly Elbasynyŋ maqalasyn ūsynudy jön kördık.
Aumaǧymyzdaǧy Semei synaq poligony, mūraǧa qalǧan keŋestık qaru-jaraq täuelsız respublikanyŋ menşıgıne ötkennen keiın, bızge ülken taŋdau jasau qajet boldy. Bäske ūzaq merzımdı ūlttyq qauıpsızdık tıgıldı. Tarazynyŋ bır basynda, özımızdıŋ äskeri quatymyzdyŋ resursy retınde iadrolyq äleuettı saqtap qalu, al ekınşı basynda özımız üşın iadrolyq qarusyz bolaşaq taŋdap, odan bas tartu arqyly bükıl jer jüzıne bızdıŋ maqsatymyz küşımızdı qaru-jaraq jinaumen däleldeu emes ekenın körsetu tūrdy.
Osynau kürdelı taŋdau aldynda tūrǧan kezde Almatyǧa, köptegen adamdar üşın tırı aŋyzǧa ainalǧan, Margaret Tetcherdıŋ kelgenı esımde. Degenmen alǧaşqy kezdesuden-aq bastysy qonaqtyŋ biık märtebesı nemese maŋyzyn sezınu emes, jūmys pen mäselenıŋ şeşıluı ekenıne den qoidyq. Ol öte erkın, tık mınezdı ärı aşyq adam bolatyn. Tetcher bırınşı kezdesudıŋ özınde maǧan: «Sız iadrolyq qarudy ne ıstemek oidasyz?» degen saualdy tıkesınen qoidy. Iştei kesımdı şeşım qabyldap qoisam da, älı de oilanu üstındegıdei qalyp tanyttym. Bır jaǧynan maǧan onyŋ mūndai tık mınezı ūnady. Ekınşı jaǧynan, Tetcherdıŋ būl saualdy öz tarapynan ǧana emes, sondai-aq batystaǧy tūtas saiasatkerler ortasy atynan qoiyp otyrǧanyn tüsındım. Al negızgı kelıssöz prosesı älı alda edı, sondyqtan kartany aldyn ala aşyp tastauǧa da bolmaityn. Degenmen men Tetchermen barynşa aşyq söilesuge şeşım qabyldadym jäne öz közqarasymdy barynşa naqty bıldırdım. Qazaqstan qaru-jaraqtyŋ taralu qaupıne jauapkerşılıkpen qaraidy, bıraq bızge iadrolyq memleketterdıŋ kepılı qajet edı, sonymen bırge eleulı investisiiaǧa esep jasap otyrǧanbyz. Onsyz bız naqty kelıssözder jürgıze almaityn edık. Osy äŋgıme barysynda Tetcher menı mūqiiat baqylady. Bırınşı kezdesudegı sol oily da qataŋ közqaras esımde jaqsy saqtalypty. Özıŋdı rentgen säulesı arqyly tekserıp jatqandai bolatyn. Alaida bızdıŋ sözımızde eşqandai jasyryn astar bolǧan joq. Tetcher menıŋ aşyqtyǧymdy joǧary baǧalady. Keide saiasatta stereotipterdı būzu da qajet. Özıŋnıŋ qarsy aldyŋda otyrǧan adamnyŋ mınez-qūlqy men deŋgeiın tüsınu de maŋyzdy. Menıŋ basymnan älemdegı eŋ ırı memleketterdıŋ bırınıŋ prezidentıne bailanysty bır oqiǧa öttı. Atyn aitpaq-aq qoiaiyn. Öitkenı tūtas bır memlekettıŋ bedelıne nūqsan keltırgım kelmeidı. Degenmen sol adamnyŋ boiyndaǧy ülken saiasatqa degen közqaras bolmaşy ǧana esebı bar kışkentai kompaniianyŋ jūmysty jaŋadan bastaǧan esepşısıne tän bolatyn. «Esesıne men ne alamyn, äŋgımelesuşı menı aldap ketpei me?» degendei oida otyratyn. Al Margaret Tetchermen äŋgıme barysynda onyŋ erık-küşı men deŋgeiın bırden sezındım. Ol qaşanda özıne ne qajet ekenın bıletın. Äŋgıme deŋgeiın de öte ülken biıkke şeberlıkpen kötere alatyn.
Almatydan attanarda Tetcher maǧan: «Menıŋşe, Sızben älı de köp jaidy talqylauǧa bolatyn siiaqty» dedı. Şynynda da, solai boldy. Būdan keiın de onymen bırneşe märte kezdestık. Londonǧa barǧan saiyn men mındettı türde oǧan soǧatynmyn. Osylaişa, Qazaqstannyŋ «iadrolyq mäselege» bailanysty taŋdauy bırjola şeşıldı: 1991 jyldyŋ 29 tamyzynda men Semei iadrolyq poligonyn jabu turaly Jarlyqqa qol qoidym. Alaida problemalar köp edı. Sondyqtan 1992 jyldyŋ qazanynda BŪŪ-da söz söilegende, men osynau ajaldyŋ apanyn japqanymyzdy, bıraq aimaqty sauyqtyryp, zardap şekkenderdı emdeu, närestelerdı qaterden qorǧau üşın mol qarjy kerek ekenın atap körsettım.
Älemdegı AQŞ, Resei men Ukrainadan keiın kölemı jaǧynan törtınşı iadrolyq arsenaldyŋ taǧdyry turaly mäsele aşyq küiınde tūrǧan. 1991 jyldyŋ soŋynda respublika aumaǧynda 1216 iadrolyq oqtūmsyq boldy. Būl sol kezde Ūlybritaniianyŋ, Fransiia men Qytaidyŋ oqtūmsyqtaryn qosyp eseptegennen de köp bolatyn. Men «iadrolyq qaru-jaraq Qazaqstannyŋ aimaqtaǧy yqpalyn küşeituge qabılettı» deitınderdıŋ pıkırıne müldem kelıspedım. Saiasatker retınde iadrolyq memleket märtebesı elge bolmaşy ǧana artyqşylyq beretının, esesıne bolaşaqta ülken syrtqy saiasi problemalar tudyratynyn aiqyn tüsındım. Atap aitqanda, Resei özın KSRO-nyŋ bırden-bır iadrolyq mūragerımın dep eseptedı, al AQŞ pen basqa da batys derjavalary älemge tarap ketken iadrolyq qarudyŋ terrorşylar üşın qoljetımdı bolu mümkındıgıne alaŋdady. 1992 jyldyŋ basynda jas täuelsız memleketter iadrolyq qarudy bır jerden baqylau mäselesıne kelıse almaǧannan keiın, olardyŋ alaŋdauşylyǧy tıptı küşeie tüsken.
Bızdıŋ aumaǧymyzdaǧy iadrolyq äleuet problemasynyŋ şeşımı belgılı bır deŋgeide – Resei, Qazaqstan, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan men Armeniia arasynda 1992 jyldyŋ mamyrynda Taşkentte qol qoiylǧan Ūjymdyq qauıpsızdık kelısımıne aitarlyqtai äser ettı. Atalmyş alty eldıŋ kez kelgenıne töngen syrtqy agressiia qaterı qalǧan qatysuşylardyŋ oǧan, kez kelgen qajet bolsa, äskeri kömek te beruge mındetteitın. Sol 1992 jyldyŋ mamyr aiynda ülken Djordj Buşpen kelıssözder barysynda, «iadrolyq mäselenıŋ» elımız üşın barynşa paidaly, oŋtaily şeşımın tabudyŋ sätı tüstı. Bızdıŋ diplomatiiamyz älemdegı asa ırı derjavanyŋ Qazaqstandy saiasi tūrǧyda tolyq moiyndauyna jäne bızben jan-jaqty ekonomikalyq ärıptestıkke äzır boluyna qol jetkızdı. Osylaişa, älem tarihynda tūŋǧyş ret syrtqy saiasi dialogta iadrolyq qaruǧa ie bolu emes, kerısınşe, odan bas tartu maŋyzdy tetıkke ainaldy. 1993 jyldyŋ aqpanynda bız jaŋadan sailanǧan AQŞ prezidentı Bill Klintonnyŋ Memlekettık hatşy U. Kristoferge Qazaqstanmen ärıptestık mäselelerımen ainalysu turaly tapsyrma bergen hatyn aldyq. Atap aitqanda, B. Klinton «Nann-Lugar zaŋyna säikes, AQŞ Qazaqstannyŋ iadrolyq qarudan azat bolu prosesıne kömektesu üşın qarjy böluge mındettenetının» jazypty.
Degenmen, AQŞ Memlekettık hatşysy Qazaqstanǧa kelgen kezde şahtalardaǧy iadrolyq zymyran qondyrǧylaryn joiu jönındegı kelısımşartqa jyldam qol qoiǧyzu üşın tızege salmaq boldy, men ony toqtattym. Ärine, bız AQŞ-tyŋ alaŋdauşylyǧyn tüsındık jäne özım de kelısımge qol qoiuǧa daiyn edım. Bıraq däl mūndai strategiialyq şeşım üşın Qazaqstan ne alady? Men onyŋ esesıne Qazaqstannyŋ ekonomikasyn ärtaraptandyruǧa, qorǧanys käsıporyndaryn beibıt maqsatqa paidalanuǧa jäne basqa da qajettılıkterge kerektı amerikalyq investisiialardyŋ keluın talap ettım.
Älemdegı AQŞ, Resei men Ukrainadan keiın kölemı jaǧynan törtınşı iadrolyq arsenaldyŋ taǧdyry turaly mäsele aşyq küiınde tūrǧan. 1991 jyldyŋ soŋynda respublika aumaǧynda 1216 iadrolyq oqtūmsyq boldy. Būl sol kezde Ūlybritaniianyŋ, Fransiia men Qytaidyŋ oqtūmsyqtaryn qosyp eseptegennen de köp bolatyn
Jalpy, bızdıŋ AQŞ-pen arada ekonomikalyq ärıptestık jönındegı memleketaralyq kelısımımız joq bolatyn. Bız tek mūnai biznesı ǧana emes, basqa da amerikalyq biznes türlerınıŋ Qazaqstanǧa keluın qaladyq. AQŞ ükımetı oǧan mümkındıgınşe septesuge tyrysty. Ol üşın memleketaralyq maŋyzdy kelısımder kerek bolatyn. Qysqasy, kelıse almadyq. Söitıp, Kristofer riza bolmai kettı.
Mūndai jaǧdailarda AQŞ-qa paidaly närselerdıŋ basqalarǧa da avtomatty türde paidaly bolatyny turaly amerikalyq elitanyŋ nietı zaŋdy da. Bıraq maǧan öz elımnıŋ müddesın qorǧau kerek edı. Söitıp sanaly türde täuekelge bardym. Baqytymyzǧa orai, prezident B. Klinton men vise-prezident A. Gor realistık tūrǧyda oilaityn adamdar bolatyn.
1993 jyldyŋ 10 jeltoqsanynda Joǧarǧy Keŋes iadrolyq qaru-jaraqty taratpau turaly kelısımşartqa qosyluǧa dauys berdı.
1994 jyldyŋ 28 nauryzynda Boris Elsinmen Qazaqstan aumaǧynda uaqytşa ornalasqan Strategiialyq iadrolyq qarular turaly kelısımşartqa qol qoiyldy. Kelısımşartqa säikes, Resei Qazaqstanǧa iadrolyq şabuyl qaterınen qorǧauǧa kepıldık berdı.
Qazaqstannyŋ basty artyqşylyǧy – jappai qyryp-joiatyn qaru-jaraqtyŋ mol qorynda emes, kerısınşe, aşyqtyqta, beibıtşılıkte, sanaly oi-sana men moraldyq bedelde ekenın bız o bastan jaqsy sezındık. Ol iadrolyq qarusyz memlekettı jüzdegen, tıptı myŋdaǧan oqtūmsyǧy bar memleketterden de qauqarly küşke ainaldyra alatyn. Ūzaq merzımdı ūlttyq qauıpsızdıktı nyǧaitu üşın qaterlı qarudan bas tartudyŋ mūndai saiasaty barlyq zamandarda da özgelerge ülgı boluǧa tiıstı edı.
1994 jyldyŋ qazan-qaraşa ailarynda AQŞ Qazaqstannan (Öskemennen) Amerikaǧa 600 kilogramm joǧary baiytylǧan urandy alyp ketu jönındegı «Jaqūt» operasiiasyn ıske asyrdy.
1994 jyldyŋ 5 jeltoqsanynda Budapeştte ötkızılgen Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymynyŋ (EQYŪ) sammitınde Qazaqstan, Resei, AQŞ jäne Ūlybritaniia basşylary Iаdrolyq qarudy taratpau jönındegı kelısımge qosylǧan elderdıŋ qauıpsızdıgıne kepıldık beru turaly Memorandumǧa qol qoidy. Soŋynan Qazaqstanǧa mūndai kepıldıktı, Fransiia men Qytai siiaqty, basqa da iadrolyq memleketter berdı. Būl älemdık qoǧamdastyqtyŋ Qazaqstannyŋ öz mındettemesın oryndauyn moiyndaitynyn jäne oǧan jauap esebınde qauıpsızdıgı men aumaqtyq tūtastyǧyna kepıldık beretının bıldıretın.
1995 jyldyŋ mamyr aiynyŋ soŋyna qarai Qazaqstan aimaǧyndaǧy iadrolyq qaru tolyq joiyldy nemese äketıldı, ballistikalyq zymyrandardyŋ şahtadaǧy qondyrǧylary da joiyldy. Osylaişa, keŋestık iadrolyq qarudy mūraǧa alǧan, el aldyndaǧy asa kürdelı mındettı – bükıl älemnıŋ müddesıne säikes jäne ūlttyq qauıpsızdıkke eşqandai nūqsan keltırmei şeşe aldyq.
