Adam aǧzasynda türlı qauıptı aurudyŋ paida boluyna sebep bolatyn eŋ ziian ädettıŋ bırı – temekı şegu. Ömırdı qysqartatyn qaterlı derttıŋ basy ekenın bılse de, adamdar oǧan täueldılıkten tolyq aryla almai keledı. Älemde ökpe qaterlı ısıgınen qaitys bolǧandardyŋ 90 paiyzyna, sozylmaly qolqa dertınen köz jūmǧandardyŋ 75 paiyzyna jäne jürektıŋ işemiialyq auruynan qaitys bolǧandardyŋ 25 paiyzyna temekı şeguı sebep bolǧan.
Jyl saiyn 31 mamyrda bükıl älem jūrtşylyǧy düniejüzılık temekısız kündı atap ötedı. Odan bölek, Amerika onkologiia qoǧamynyŋ bekıtuımen 1977 jyldan bastap jyl saiyn qaraşanyŋ üşınşı beisenbısınde atap ötetın temekı şeguden bas tartudyŋ halyqaralyq künı jariialanǧan. Būl künder barlyq eldegı adamdardyŋ nazaryn densaulyqqa ülken ziian keltıretın temekı şegu mäselesıne audaruǧa arnalǧan.
Arnaiy kabinetterdıŋ kömegı qandai?
Mamandardyŋ aituynşa, temekımen küres – adamnyŋ näpsısımen taitalasy. Sony jeŋgen adam ǧana jaman ädetın qoia alady. Al būl küreste oǧan qosymşa mamandardyŋ kömegı asa qajet. Osy oraida biyl Qazaqstanda emhanalarda temekıge qarsy kabinetter jūmysy boiynşa qanatqaqty joba 4 emdeu mekemesınde ıske qosyldy. Sonyŋ üşeuı – Astanada. Sol kabinetterdıŋ bırı Esıl audanyndaǧy №9 qalalyq emhanada aşylyp, jūmys ıstegenıne bırneşe ai boldy. Emhanada osy kabinettıŋ jūmysyn jürgızetın salauatty ömır salty bölımınıŋ därıgerı Maira Rysbaevanyŋ aituynşa, kabinet mausym aiynda aşylǧaly berı mūnda 200-dei qala tūrǧyny tırkelıp, qazır temekıden arylu üşın emdelıp jür.
– Köbı öz erkımen keledı. Negızınen, emhanada terapevtke qaraluǧa nemese skriningten ötuge kelgende, sondaǧy därıgerler olardyŋ temekı şegetının jäne odan qūtylǧysy keletın nietın bılse, bırden bızge jıberedı. Bıraq bız olarǧa aldymen ziiandy ädettı tastauǧa degen özderınıŋ qalauy bolsa ǧana keluın sūraimyz. Bırese kelıp, artynan kelmei, bırde tastap, qaita bastap jüretın bolsa, qoia almaitynyn tüsındırıp aitamyz. Eşkımdı mäjbürlep, süirelep qoidyra almaisyŋ. Bızge keletınderdıŋ köbı – 20, 30, 40 jyldan berı temekı şegetınder. Olar «qoiǧym keledı, bıraq özımnıŋ qolymnan keler emes» deidı. Temekı şeguge köbıne adamdar otbasynda bır jaǧdai bolǧanda nemese qataryna elıktep barady, söitıp ol ädetke ainalyp ketedı. Sosyn bertın kele densaulyǧy syr bere bastaǧanda qoiǧysy keledı, bıraq qoia almaidy. Jötelı jiılep, köbıne er adamdar barlyq jaǧynan älsıreidı, ökpe, qolqa aurularynan bölek, keudesı auyrady, terısı sarǧaiyp, öŋı ketıp, bet-älpetı qartaiady, qoly dırıldeuı mümkın. Sony baiqaǧan kezde özderı uaiymdap, bızdıŋ kömegımızge jügınedı. Bızge kelgende olarmen bırneşe ret seans jürgızemız. Menımen bırge būl kabinette terapevt, psiholog, pulmonolog qyzmet körsetedı. Osyndai kabinetter būrynnan aşylǧan AQŞ elınıŋ mamandary kelıp bızdı oqytady, seminar ötkızedı. Qazırgı taŋda tırkelgen 200 adamnyŋ 13-ı temekıge täueldılıkten arylyp, jazylyp şyqty, – deidı Maira Rysbaeva.
Arasynda bır ai qoiyp, qaita bastap ketkender bolsa da, kabinet därıgerlerı bärın qaitadan bastap emdeidı. Olarmen kündelıktı telefon arqyly söilesıp, otbasyndaǧy hal-jaǧdaiyn bılıp, köp adam şoǧyrlanǧan jerge barmauyn aityp, keŋes berıp otyrady. Qoia almai jatsa, qatty temekı şekkısı kelgen kezde olarǧa qajettılıgın basatyn tabletkalar, saǧyz, plastinka türındegı zattar berıledı. Olardy emdeu barysynda neşe jyl tartqany, otbasynda taǧy kımder şegetını, ortasy qandai ekenıne taldau jürgızıle otyryp, emdeu şaralary taǧaiyndalady.
Mektepte oquşylarǧa tüsındıredı
Elordalyq emhana qyzmetkerlerı mektepterge baryp, oquşylarǧa temekınıŋ ziiany turaly tüsındıru jūmysyn jürgızedı. Sebebı qazır veip şegu jastardyŋ ǧana emes, mektep jasyndaǧy jasöspırımder arasynda beleŋ alyp tūr. Jaqynda №11 emhananyŋ «Daua» jastar densaulyq ortalyǧynyŋ därıgerı Mädina Alǧazina jäne psiholog Mahabbat Amangeldinova Astanadaǧy №32 mektep-gimnaziiada «Temekı şegudıŋ aǧzaǧa ziiany. Veiping. Būl hobbi nege qauıptı?!» taqyrybynda därıs oqyp, «Mazasyzdyq pen depressiiany anyqtau» taqyrybynda psihologiialyq trening ötkızdı.
– Jyl saiyn temekı şeguden 8 millionnan astam adam qaitys bolady. Būl ölımnıŋ 7 millionnan astamy temekını tıkelei qoldanudyŋ nätijesınen, al 1,2 millionǧa juyǧy temekı şekpeitınderge özge adamnyŋ temekı tütınınıŋ äser etuı nätijesınen bolady. Temekı şegu trombozdyŋ tuyndau qaupın arttyrady, sozylmaly aurulardyŋ, sonyŋ ışınde obyrdyŋ, ökpe aurulary jäne jürek-qan tamyry aurulary damuynyŋ negızgı qauıp faktorlarynyŋ bırıne jatady. Ärbır 10 sekund saiyn jer betınde bır şylymqor köz jūmady. Oquşylarmen kezdesude bız onyŋ osyndai köptegen ziiandy jaǧyn aityp, jaman ädetten aulaq boluǧa şaqyramyz, – deidı Mädina Alǧazina.
Elektrondy türın nege ūsynady?
Halyqaralyq sarapşylar «Şylym şeguge qarsy küres oilaǧandai nätije bermeidı» dep mälımdedı. Osyǧan orai, damyǧan elderdıŋ köbı nikotin ädetınen bas tarta almaityndarǧa densaulyqqa qaupı az elektrondy temekıge jügınudı ūsynǧan. Müldem şekpe dep tyiym salǧannan görı olarǧa ziianyn azaitatyn balamalaryn ūsynu kerek dep sanaidy. Sebebı tyiym salu – eresek adamnyŋ taŋdau qūqyǧynan aiyru. Alaida bügıngı taŋda tütını bolmasa da, veipterdıŋ adam aǧzasyna asa ziian ekenı däleldendı.
– 2017 jyldan berı Qazaqstanda 4 jylda bır ret oquşylar arasynda HBSC «Densaulyqqa qatysty mektep jasyndaǧy balalardyŋ ıs-äreketı» dep atalatyn zertteu jürgızemız. Soŋǧy zertteuge elımızdegı 121 mektepten 8528 bala qatysty. Sonyŋ nätijesınde belgılı bolǧandai, 5-9-synyptaǧy är 10 oquşynyŋ bıreuı veip qoldanǧanyn aitqan. Osy synyptar boiynşa 11-15 jas aralyǧyndaǧy balalardyŋ 5,8 paiyzy qazırgı taŋda veip paidalanady. Olardyŋ arasynda qyz balalar da bar. 2018 jäne 2022 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda veip paidalanatyn balalar sany 1,8 ese artqan. Elektrondy temekınıŋ iısı joq, köp balalar ata-anasynan jasyru üşın sony şegedı. Veip otpen qyzǧanda onyŋ ışınde adamǧa ziianyn tigızetın himiialyq uly zattar bölınedı. Onyŋ közge körınbeitın ziiandy jaǧyn bız aldymyzǧa kelgen adamdarǧa, barǧan jerde aitumen kelemız, – deidı Densaulyq saqtau ministrlıgı Qoǧamdyq densaulyq saqtau ūlttyq ortalyǧy basqarma töraǧasynyŋ orynbasary Janar Amangeldıqyzy.
Onyŋ aituynşa, balalardyŋ densaulyǧyna eleulı qauıp elektrondyq temekı sūiyqtyǧynyŋ äserınen bolady. Temekı şegu terınıŋ, tyrnaqtyŋ, şaştyŋ jaǧdaiyn naşarlatady, tıstı būzady, auyzdan, kiımnen jaǧymsyz iıs şyǧuyna äkeledı. Kele-kele veipter ökpenıŋ ǧana emes, erınnıŋ onkologiia auruyna äkeluı mümkın.
Bas tartsaŋyz, ne özgeredı?
Temekı şeguden bas tartqannan keiın bır jyl ötken soŋ jürek-qan tamyry aurularynyŋ asqynu qaupı ekı ese azaiady, 15 jyldan keiın qauıp müldem temekı şekpegen sau adamdaǧydai bolady. Temekını tastaudyŋ artyqşylyǧy bırden sezıledı. Ony şegudı toqtatqannan keiın 20 minuttan keiın jürek soǧu jiılıgı tömendeidı. 2-12 aptanyŋ ışınde qan ainalymy jaqsarady jäne ökpe qyzmetı qalypqa keledı. 1-9 aidyŋ ışınde jötel men entıgu kemidı. Bala kezde temekı şegudı bastap, jıgıt şaǧynda qoiǧan elordalyq tūrǧyn Amangeldı Ämırov temekıden bas tartudyŋ joly onyŋ dozasyn bırtındep azaitu deidı.
– Temekı şegu ziian ekenın tüsınemız, bıraq keide odan qūtyludyŋ jolyn bılmeimız. Temekıden bas tartudyŋ joly onyŋ dozasyn bırtındep azaitu, mysaly, 1 qorap temekınıŋ ülesın azaityp, eŋ soŋynda bır ǧana temekı şegıp, tastaǧan uaqytym boldy. Jalpy temekı tastau erık-jıgerdı talap etedı, tastaimyn, keiın erıgıp qaita bastaimyn, aldamşy sezım. Aqyry 3 jyl būryn temekıden bırjola bas tarttym. Ol qalai boldy? Bır ret taŋerteŋ temekıden şyqqan jaǧymsyz iısten özım jiırkenıp kettım de, bırden tastap kettım. Eseptesek, temekı satyp alu otbasy biudjetıne de äser etedı eken, bastysy, densaulyqqa da ziian. Sonymen bır jaman ǧadetten arylyp, ūiqym tynyş, aqşaǧa ünem, bastysy, köŋıl küiım jaqsy! – deidı Amangeldı Ämırov.
Ǧalymdar men därıgerlerdı alaŋdatatyny – köptegen adamnyŋ temekı şegudı ziian dep sanamauynan būl täueldılıkten arylmauy. Temekı şegu ziiansyz äreket emes, onyŋ jyldar boiyna sap-sau aǧzaŋyzda batpandai aurulardy qalai jinap jatqanyn şyn mänınde bılıp, sezıne alsaŋyz, özıŋızge-özıŋız kesırıŋızdı tigızbes edıŋız. Būl naǧyz naşaqorlyq, tıptı odan da qauıptı, alaida köptegen adam onyŋ sonşalyqty ziianyn älı de tüsınbei keledı.
