TEREŊ IZ

Bökeŋ – Bolat Äbdıkärımov aǧamen bertın kele aralastyq. Jiı bolmasa-daǧy anda- sanda jüzdesulerde syrttai bırşama bıle­tını aŋǧarylyp qalatyn. Söitsek artyn­da­ǧylardy qarai­lap, nemen tynystap, qan­dai ıster tyndyruyna zer salyp jüredı eken.

Bırde «Joldykei aqyn turaly maqalalaryŋ dūrys-aq. Alaida tek ol ǧana ma?! Jalpaq elge jaŋǧyrtuǧa tūrarlyq basqa da jaisaŋdarymyz az emes qoi» dep estıgenımız bar, estımegenımız bar bıraz maǧlūmatqa qanyqtyryp tastady. Qoiny naǧyz qazyna adamdarşa tereŋnen tartyp, ruh sebetın osyndaiǧy äŋgımelerınıŋ äserı esten ketpeuın sezınemız älı. Byltyr oqyrmandarǧa ūsynylǧan «Ainaldym, Nūra atyŋnan!» atty kıtaptyŋ düniege keluı aqyl-keŋesterınıŋ bır yqpaly bolatyn.
Äuel bastan Alla taǧala keŋ jaratyp, kemel qalyptasqan, süiıktı ıske özı de janyp jüretın, özgenı de qamşylap bıtetın qasietın közın körıp, ızın basuşylar qai-qaisysy aitady. Jan saraiy sūlulyǧy, kökırek körkeiter bılımdarlyǧy şejıre me, tarih pa, ädebiet pe, öner me, auyz aştyryp äketer önege-taǧylymy mol zerlı oi-syrlary köŋıldı şalqytyp sala beretındı-au, şırkın…
Bır ǧajaby, özınıŋ aituynşa, ärıp tanuy Abai atasy esımın ejelep oqyp, tanysudan bastalypty. Bes jasynan aǧasy Qaşaubek Toqtarov älıppege üiretısımen-aq, müdırmei zaulatuǧa töselgen baldyrǧan zerdesıne süisınuşı ülkender keşkısın batyrlar jyryn, eskı hissa-dastandardy, ūly aqyn öleŋderın oqytyp, tyŋdauǧa otyrady eken. Qystyŋ ūzaq tünınde mai şamnyŋ bıltesı janyp tausylǧanşa balanyŋ bal dausynan dalany atoilap şapqan Qobylandy men Alpamys dübırı estılgendei bolsa, endı bır sätte Jıbek pen Tölegen mahabbaty baiany eljıretse, odan soŋ da kemeŋgerdıŋ är sözı altyn tolǧamdary oilantyp, tebırenter mūndai keşterdıŋ ömır boiǧy ruhani närge ainaluyn saǧynyşpen eske alatyn.
Būlaisyz da kıtap oquǧa qūmar­lyq mektepke erte bar­ǧyzyp, üzdık oqyttyrypty. Inısınıŋ talabyn qairau üşın Boranqūl aǧasy bırauyz orysşa bılmese de, sol tıldegı mektepke beredı. Mūnyŋ özındık syry da joq emes-tın. Öitkenı saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan ylǧi tereŋ bılımdı mūǧalımder sabaǧy bılıktılıkpen erekşelenetın. Besıkten sıŋgen qazaqy tärbie, töl tälım, toqylǧan önege, oǧan qosa öz basynyŋ örelı parasattyǧy, tektılı namysşyldyǧy bıtım-bolmysy tazalyǧyn saqtady.
Dünie jüzın dırıldetken soǧys aldynda tuyp, neqily qiyndyqtardy bastan keşken qatarlas buyndai jasöspırım Bolat ta eresek jıgıtter özı tözgısız auyrtpalyqtardy köteredı. Äkesı Äbdıkärım qylşyldaǧan qyryq jasynda ömırden ozyp, şeşesı Bibıjan tört balamen jesır qalǧanda 6-aq jasta-tyn. Ūldarymen bırge atasy, apasy men onyŋ ekı balasyn, on şaqty jandy asyraudy moinyna artqan analaryna qolǧabys boluǧa qosylu bärın erte eseitedı. Altynşy synypqa köşken balaqan Bolatqa jazǧy demalysta özgelerdei dop teuıp, oiyn quu ornyna kolhozdyŋ şöbın köpenelep, 80 eŋbek kündık tabysqa 80 kilogramm bidai berılıp, üige jetkızıp, anasyn quanyşqa böleuı ömırındegı alǧaşqy baqyt ūşqyny bolǧan.
Al odan ärı jalǧasqan eŋbek jetıstıkterımen otbasyǧa bereke qūidy. Traktorşy Ernest Genz­lerge kömekşı bolyp jūmys ısteude 447 eŋbek kündık jalaqy tauyp, oǧan 1117 som 50 tiyn esepteluın, «Tyŋ jerlerdı igergenı üşın» medalımen marapattaluyn zor maqtanyş tūtatyn. Sonda būǧanasy qatpaǧan qarşadai oquşy edı-au. Ekı aǧasyndai eŋbegımen anasyn quantu, ınısı Oralbaidyŋ aiaǧynan nyq tūryp ketuı üşın eşteŋeden aianbau edı būl. Tūrmystyŋ qiynşylyǧyn moiymai köterıp, eşkımge eŋkeimegen Bibıjan ananyŋ sony talap etuı arqasynda bırın-bırı jetektegen bauyrlar bırtındep öz oryndaryn tapty. Bolaşaq beldı qoǧam qairatkerınıŋ, ırı ǧalymnyŋ balalyq şaǧy mıne, osyndai synmen şyŋdalǧan-tyn.
Taǧdyrdyŋ būiyrtqan baqyty şyǧar, Boranqūl, Qamidolla aǧalary qoltyǧyna alyp, özı de talpynysy arqyly erjetken ol oquda da ozyq körındı. Matematika pänı boiynşa audandyq, oblystyq olimpiadalarda jeŋımpaz bolu Qaraǧandy politehnikalyq ins­titutynda bılım tereŋdetuge jol aşty. Ony da üzdık bıtırgen soŋ Şahan kentındegı şahtada kenşıler ortasynda eŋbekte ysylu mektebınen öttı.
Bolat Äbdıkärımūlynyŋ būdan keiıngı eŋbek joly käsıptık-tehnikalyq bılım beru salasymen bıte qainasady. Orta buyn mamandar daiarlaityn uchilişede qatardaǧy mūǧalımdıkten bastalǧan ıs az uaqytta-aq direktordyŋ, basqarma basşysynyŋ orynbasary boluyna jalǧasady. 1979 jyly Jezqazǧan käsıptık-tehnikalyq bılım beru basqarmasynyŋ basşysy bolyp taǧaiyndalyp, on jyl boiynda osy orynda taban audarmastan qyzmet etedı. Şetkergı öndırıstı aimaqty qajettı kadr­men qamtamasyz etuge berık negız qalaidy.
Qiyndyǧy men kürmeuı mol saladaǧy ısterdı ūrşyqtai üiıruşı retınde tanyluy memlekettık käsıptık-tehnikalyq bılım beru komitetı töraǧasynyŋ bırınşı, Bılım ministrınıŋ orynbasary sekıldı joǧary lauazymdy mındetterdı atqaruǧa senım arttyrdy. Bılıktı mamandar daiarlaudyŋ älemdık ozyq täjıribesıne süie­nuşı qazaq-nemıs, qazaq-türık li­sei­lerınıŋ aşyluyna yqpal ettı.
Bertın kele eŋbekte körıp-tüigenın, täjırbiede jinap-tergenın ǧylymi ızdenısterge ūlastyruǧa bet būrady. Būǧan jai kele salǧan joq, ıştei mol äzırlıkpen keldı. Ǧylymǧa qily-qily syndardy bastan keşıp, äbden pısıp-jetılıp keldı. Öndırıs salasyna bılıktı mamandar daiarlau mäselesın jetıldıru jaily saraptama maqalalarynyŋ nazarǧa ılıguı zertteuşılıkke itermeledı. Resei Federasiiasy Bılım akademiiasynyŋ korres­pondent-müşesı, ekonomika ǧy­lym­darynyŋ doktory, professor G.Lukin taqyrypty keŋeitıp, arnaiy ǧylymi eŋbekke negızdeuge jeteledı.
1990 jyly N.A.Voznesenskii atyndaǧy Leningrad qarjy-ekonomikalyq institutynda «Şaruaşylyq jürgızudıŋ jaŋa jaǧdailarynda agroönerkäsıptık keşen salalaryn bılıktı jūmys­şy­larmen qamtamasyz etu» ta­qy­rybynda ǧylym kandidaty ataǧyna dissertasiia qorǧady.
Būl taqyrypty odan tereŋdete zerttep, «Käsıptık bılımdı damytu teoriiasy jäne praktikasy» atty eŋbek jazyp, ǧylym doktory atandy. L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq jäne S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetınıŋ kafedralaryn basqardy, bılıktı şäkırtter da­iyndady.
«Bızdı qolymyzdan jetektep jürıp, ǧylymnyŋ esıgın aştyryp, alǧa ūmtyldyruyn qalaişa ūmytarmyz. Taqyrypty da özı tauyp berdı. Qazaqstan ǧylymynyŋ şoq jūldyzy Kärım Myŋbaev turaly zertteu jürgızudı tapsyrdy. Söitsek, ataqty ǧalymnyŋ elımız ǧylymy damuyna sıŋırgen eŋbegı müldem eleusız qaluǧa ainalypty. Sony arşyp, jaŋǧyrtuǧa bastady. Senımın aqtap, akademik Myŋbaevtyŋ Qazaqstan ǧylymy tarihyndaǧy ornyn oraltuymyzdaǧy quanyşy esten ketpeidı. Jeŋıske özı jetkendei marqaiyp edı» deidı şäkırtterı Seiıtqali Düisen men Jabai Qaliev.
Ol ülken jürektı adam bolatyn. Bökeŋmen etene aralas-qūralastyǧy joq jannyŋ özı de kısı tanyǧyştyǧyn, sezımtaldyǧyn, ışkı qūbylysty tereŋ tüsınetının aŋǧaruy qiyn emes-tın. Kei yŋǧaisyz jaǧdaida tıgısın jatqyzyp, jarastyryp jıberer tamaşa qyry da bar-tyn. Akademik Kärım Myŋbaevtyŋ Nūrada 100 jyldyǧy atap ötılgende jūrt sony közımen körgen edı. Qadırlı meimandar bas qosqan kiız üige keşıgıŋkırep kırgen professor, ädebiet synşysy Baqyt Kärıbaevaǧa bos oryn bolmai qaldy. Mūndaiǧa kıdıleu apamyz dereu terıs ainalyp syrtqa bet būrǧanda «Serkebaidyŋ serke qyzy, berı öt. Saǧan oryn saqtauly» degen Bökeŋ şaqyruy äp-sätte jadyratyp qoia berdı. Söz mänısın tüsınuşıler qol şapalaqtap törge ozdyrdy.
Är jüzdesu, är äŋgıme ūmytylmas äserge böleitın. Jüzınen nūry şalqyp otyryp söiler sätterde ädette Abai sözderı, öleŋderı auyzdan tüspei, oraily tūsta keltıre qoiady. Eskı sözge jüirıktıgı, şejırege şeşendıgı oqyp-toqyǧanmen örılgende bır siqyrly syrǧa elıtetın. «Anau danyşpan, mynau danyşpan dep jatady. Al qaisysy «Atymdy adam qoiǧan soŋ, qaityp nadan bolaiyn» dep bızdıŋ Abaişa adam bolmysyn bır-aq auyz sözben bıldıre aldy. Ne degen keremet kemeŋgerlık?! Osyndai oidy jalǧyz tüiınmen jetkızdırgen qazaq tılı de keremet qoi» deuşı edı maqtanyşpen.
Eŋ aldymen öz şaŋyraǧy adam boiyna när, quat beruı belgılı. Osy rette Bolat Äbdıkärımūlynyŋ Qūdai jarastyrǧan aiauly jary Tazagül Mūqaşqyzynyŋ otbasy baqytyna sepken şuaǧy sūlu ömırdıŋ tamaşa ülgısı. Bökeŋnıŋ keŋesı men qoldauy özınıŋ de qolyn ǧylym qiiasyna sermetpei qoimady.
Jaryqtyq, Bolat aǧa, Bolat Äbdı­kärımov aramyzda bolǧanda 80 jasqa tolar edı. «Ölşep bergen ömır bar» degen eken Mailyqoja aqyn. Maŋdaiyna jazylǧany 75 jas bolypty.
Qanyna bıtken qazaqy qalpymen kım-kımdı de baurap alatyn Bolat aǧa adam, qoǧam üşın adaldyqqa berık qaǧidasynan ainymai, jaryq dünieden abyroimen öttı. Közınıŋ tırısınde ǧana emes, ömırden ozǧanda da qadırın asyryp tūruşy 6 tomdyq eleulı ǧylymi mūra qaldyrdy. Izı sonysymen baiandy. Tereŋ ız.

Aiqyn NESIPBAI