Ūlt josparynyŋ 100 naqty qadamynda adamnyŋ jäne azamattardyŋ konstitusiialyq qūqyǧyn şekteitın barlyq tergeu qyzmetı jönındegı ökılettıkterdıŋ bırtındep tergeu sudiasyna berıluı arqyly sotta aiyptau men qorǧau arasyndaǧy teŋgerımdı qamtamasyz etu qajet ekendıgı körsetılgen edı. Osyǧan orai elımızdıŋ qylmystyq zaŋy men qylmystyq prosestık kodeksı zaman talabyna orai tolyqtyryldy. Atap aitqanda, 2018 jyldyŋ 10 qaŋtardaǧy Elbasynyŋ Jarlyǧymen elımızde mamandandyrylǧan tergeu sottary qūryldy. Tergeu sottary öz jūmysyn aǧymdaǧy jyldyŋ 31 şıldesınen bastady.
Qazır osy baǧytta qylmys jasap, jazalanǧandarǧa ızgılık tanytu, tergeu jäne qylmystyq ısterdı qaita qarau üderısterı oŋtailandyryp, keibır tūstaryn jetıldıru negızınde jüielı jūmystar atqaryluda. Mūndaǧy negızgı maqsat – azamattardyŋ qūqyqtaryn barynşa qamtamasyz etu.
Tergeu soty tergeu organdarynyŋ azamattardyŋ qūqyqtaryn şekteitın ıs-äreketterıne, küdıktılerdı qamauda ūstau, üi küzetı, kepıldık anyqtau siiaqty būltartpau şaralaryna, keibır jasyryn tergeu äreketterıne sanksiia berudı, prokuratura jäne qylmystyq qudalau organdarynyŋ şeşımderıne jäne ıs-äreketterıne şaǧymdardy qaraidy.
Tergeu soty sudiasynyŋ qūzyryna qamaudaǧy adamdardy būltartpau şarasyn qabyldau, üiqamaq nemese ekstradisiialyq qamau, qyzmetınen şettetu, kepıldeme qabyldau, mülıkke tyiym salu, mürdenı qaita qazyp alu, halyqaralyq ızdeu jariialau, tergeu oryndarynyŋ salǧyrttyǧyna qatysty şaǧym qabyldau kıredı. Mūnyŋ aldynda mūndai şeşımderdı prokuror şyǧaryp kelse, endı tergeu sotynyŋ sudiasy özı taraptardyŋ qatysuymen prosesualdy şeşım şyǧara alady. Ötken üş jyldaǧy tergeu sudialarynyŋ jūmysy jasalǧan oŋtaily qadamdardyŋ dūrystyǧyn naqty däleldep berdı.
Qazaqstandaǧy sot jüiesı ūdaiy damyp, halyqaralyq standarttarǧa säikestendırılude. Bügıngı taŋda osy sot-qūqyqtyq reformasynyŋ qarqyny TMD aumaǧyndaǧy özge eldermen salystyrǧanda äldeqaida alda ekenın halyqaralyq qauymdastyq moiyndai bastady.
Azamattardyŋ qūqyn qorǧau, qoǧamdy ızgılendıru mäselelerı qazır qoǧamda būrynǧy qai kezden de ötkır qoiylyp otyr. Osyǧan orai joǧaryda atap ötkenımızdei, qylmystyq, Qylmystyq-prosestık kodekske aitarlyqtai özgerıster engızıldı.
Atap aitqanda, qylmystyq kodekstegı keibır sanksiialarǧa qoǧamdyq jūmystarǧa salu siiaqty balama jaza türlerı belgılenıp otyr. Jiı kezdesetın orta därejedegı qylmys türlerı 188-bap (ūrlyq), 189-bap (senıp tapsyrylǧan mülıktı iemdenu jäne ysyrap jasau), 190-bap (alaiaqtyq), 191-bap (tonau), 194-bap (bopsalau), 200-bap (avtokölıktı ūrlau maqsatynda aidap ketu), 293-baptarǧa (būzaqylyq) qylmystyq kodekste qoǧamdyq jūmystarǧa jegu jazasy da qarastyrylǧan. Jazanyŋ mūndai balama türlerı, söz joq, ızgılendıru maqsatynan tuyndap otyr.
Keŋestık kezeŋnıŋ täjıribesınen baiqalǧandai, qylmys jasaǧandardy jappai türmege qamau, olardyŋ tüzeluıne köbıne mümkındık bere bermeitındıgı körındı. Mūndai adamdar qoǧamǧa qaita oralǧan kezde jūmysqa ornalasa almaidy, bılım alyp, qalypty ömırge tüsıp ketuı de asa qiynǧa soǧady eken. Sosyn qaita qylmysqa baratyn jaǧdailar jiı kezdesedı. Tüptep kelgende, būdan qoǧam da, olardyŋ jaqyn-juyqtary da zardap şegedı.
Keiıngı kezde qoǧam men uaqyttyŋ talabyna säikes jüzege asyp jatqan ärqily jaŋaşyldyqty, sonyŋ ışınde tergeu sudiasy, tergeu soty tūrǧysyndaǧy özektı erekşelıkterdı – sotqa deiıngı tergep-tekserudı jürgızu barysynda zaŋ talaptarynyŋ saqtaluyna, adamnyŋ Konstitusiialyq qūqyqtary men bostandyqtaryn negızsız şekteuge jol berılmeuıne baǧyttalǧan ıs şaralar dep tüsınu qajet.
Sot salasynda qolǧa alynǧan jaŋaşyldyqtyŋ bärı halyqqa tiımdı qyzmet körsetudı, jūrtşylyq pen sot arasyndaǧy bailanysty nyǧaitudy közdeidı. Mamandandyrylǧan tergeu sottaryn qoldanysqa engızudıŋ astarynda da azamattardyŋ qūqyǧy men bostandyǧyn mınsız saqtau, qauıpsızdıgın qamtamasyz etu sekıldı joǧary mındetter tūr. Sot tergeuıne deiıngı äreketterdıŋ tergeu sudiasynyŋ baqylauynda bolǧany öte dūrys. Öitkenı tergeu soty mūndai zaŋsyzdyqtardyŋ jolyn kesedı.
Ony bız özımızdıŋ kündelıktı atqaryp jatqan jūmystarymyzdan da aiqyn aŋǧarudamyz. Mäselen, 2018 jyldyŋ 7 tamyzynda qylmystyq ıs boiynşa küdıktı dep tanylǧan adamnyŋ qorǧauşysy Qylmystyq prosestık kodekstıŋ 105-babyna säikes Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl agenttıgı tergeuşısınıŋ ıs-äreketıne qatysty şaǧym tüsırdı.
Tergeuşı 2018 jyldyŋ 13 tamyzy künı şaǧymdy qarap, qorǧauşynyŋ ötınışın qanaǧattandyrmaǧan.
Sot otyrysy barysynda sot şaǧymdy qorǧauşy üstınen şaǧymdanyp otyrǧan tergeuşınıŋ özı qaraǧandyǧyn anyqtady. Iаǧni tergeuşı özınıŋ ıs äreketıne tüsken şaǧymdy özı qaraǧan. Onyŋ atalǧan Qylmystyq prosestık kodekstıŋ 105-babyna sai şaǧymdy qaruǧa qūqy joq bolatyn. Ärı tergeuşı şaǧymdy ötınış türınde qarap, tärtıpte sai jauap bermegen.
Sonyŋ saldarynan, sotqa deiıngı tergeu organy şaǧymdy qarau tärtıbınde üş türlı qatelıkke jol berıp otyr.
1) qylmystyq qudalau organy basşylary şaǧymdy qaraudy üstınen şaǧym tüsıp otyrǧan adamǧa jüktegen; 2) tergeuşı şaǧymdy QPK 105-babyna säikes qarai almaityndyǧyn körsetıp, basşylyqqa qaitaruy kerek edı, ony jasamaǧan; 3) şaǧym ötınış türınde qaralǧan.
Atalǧan qatelıkter şaǧymdanuşyǧa öz qūqyǧyn qorǧauǧa mümkındık bermegendıkten, ol tergeu sotyna jügınuge mäjbür boldy.
Tergeu soty joǧaryda aitylǧan ıs-äreketterdı zaŋsyz dep tauyp, tiıstı organnyŋ atyna sotqa deiıngı jekeşe qauly şyǧardy.
Ekınşı mysal. Astana qalasynyŋ tergeu soty jazasyn öteuşınıŋ qylmystyq qudalau organy tarapynan özıne qatysty jäbır körsetılgenı, osy turaly onyŋ aryzyn prokuratura sotqa deiıngı tergeudıŋ bıryŋǧai tızbesıne tırkemegenı jönındegı şaǧymyn qarady.
Aryzdanuşy körsetkendei, prokuratura organy onyŋ bergen şaǧymy boiynşa ıs jürgızuge şeşım qabyldap, alaida sotqa deiıngı tergeudı ūzyn arqan, keŋ tūsauǧa salǧan.
Şaǧymdanuşy jäbır kördım dep tergeu äreketıne bailanysty ony abaqtydan alyp şyǧyp, ekı kün boiy tamaq bermeuın aityp otyr.
Tergeu soty aryzdanuşynyŋ şaǧymyn tolyq qanaǧattandyru turaly qauly şyǧaryp, prokuratura organyna onyŋ şaǧymyn sotqa deiıngı tergeudıŋ bıryŋǧai tızbesıne tırkeudı jäne sol boiynşa sotqa deiıngı tergeu amaldary jürgızıluın mındettedı.
Būdan bölek, sot prokuratura organy basşylaryna da jekeşe qauly şyǧardy.
Tergeu sudiasynyŋ mındetı – qylmystyq prosestıŋ aiasyna tüsken azamattardyŋ qūqyqtarynyŋ saqtaluyn qamtamasyz etu. Qūqyq būzuşylyq jasady dep qoiylǧan aiyptyŋ negızdılıgın tekseru, küdıktınıŋ barlyq prosestık qūqyqtaryn saqtau. Būl – qylmystyq qudalauǧa ılıkken adam üşın asa maŋyzdy. Sudianyŋ öz jūmysyn barynşa jauapkerşılıkpen, ädıl atqaruy, kemşılıkterge jol bermeuı būl qoǧamnyŋ sot jüiesın baǧalauynyŋ basty ölşemı ekenı sözsız.
