Qoǧam damuynyŋ qazırgı jaǧdaiynda ūlttyq töl mädeniet – ruhani qalyptasudyŋ negızgı közı ekenı anyqtalǧan jait. Osyǧan orai ruhani mädenietten taralatyn salalardyŋ bır baǧyty ǧylym tılın «qazaqylandyru» baǧytynyŋ da negızgı ūstanymy – osy. Qazaq ǧylym tılınıŋ 70-80 paiyzyn qūraityn halyqaralyq standarttaǧy, internasionaldyq terminderdıŋ qazaqşa balamalaryn jasauǧa betbūrysty, terminderdı «qazaqylandyru» ürdısın – solaqai nemese puristık baǧyt, älemdık örkenietten alşaqtau, ūlttyq jyraqtau dep sipattau zamany ötken. Būl – qoǧam men tıl arasyndaǧy bailanystan, ūlttyq sananyŋ jaŋa sapada jaŋǧyryp, tanymdyq negızderımen sabaqtasuyna män beruden tuyndaityn ǧalamdasuǧa bır bölşek bolyp enetın damudyŋ zaŋdy qūbylysy.
Terminderdıŋ qūrylymdyq komponentterdıŋ tabiǧilyǧy üşın sözdıŋ ışkı mazmūny tırek etılgenımen, termindık definisiiaǧa sözdıŋ ışkı mazmūny, semantikalyq qūrylymy, ūǧymdyq kölemı tolyq säikes kelmeuı mümkın. Sondyqtan atalǧan tendensiia barysynda atalymdar varianttylyǧynyŋ, emlelık ala-qūlalyqtardyŋ, tıl normasynan auytquşylardyŋ, tıldı paidalanuşylar tarapynan ūsynystardyŋ, syni pıkırlerdıŋ aityluy – damu ürdısındegı zaŋdy qūbylys. Mysaly, qazır jarysa qoldanylyp jürgen otbasy, janūia, üielmen t.b. balamalaryn qaraŋyz. Töl sözdıŋ ışkı mazmūnyn tırek etu üşın internasionaldyq terminderdıŋ syrtqy qūrylymy, definisiiasy qazaqşalanady, terminnıŋ semantikasyna balama ızdestırıledı.
Būl mäselege ǧylymi qisyn, ūlttyq müdde tūrǧysynan qarar bolsaq, eŋ maŋyzdysy termindı qazaqşalau, qazaqşalamauda emes. Terminnıŋ şartty belgılerden aiyrmasy – onyŋ ūlttyq tanymǧa jaqyndyǧy, uäjdılıgı men tüsınıktılıgı, qyzmet äleuetı t.b. negızınde tıldıŋ būzylmai jaŋaşa damuy.
Mıne, kezınde A.Baitūrsynūly şyǧarmaşylyǧyndaǧy termin jasau ūstanymynyŋ da negızgı arqauy – osy. Sebebı ūlttyq termin qalyptastyrudaǧy eŋ negızgı talaptar: ūlttyq, qoǧamdyq, äleumettık müdde tūrǧysynan qoiylar talaptarǧa sai bolu. Olai bolsa, qoǧamdaǧy ǧylymi qatynas qūraly retınde jaŋa kürdelı oidy jetkızetın terminder de sözder sekıldı halyqtyŋ aqyl-oiyn, adamdyq ruhyn, ǧylymi kökjiegın, bılım aiasyn jaŋa sapada ösıru mūratyn este tūtady. Ol üşın termin mamanǧa ǧana tanys jasandy taŋbalardan ǧana jasalmai, terminjasamda halyqtyŋ tarihi-mädeni kodtyq jadyn jaŋǧyrtu da eskerılgenı jön. Osymen bailanysty ony tıl tabiǧatyn anyqtauǧa negız retındegı kognitivtık lingvistika tūrǧysynan däleldeudıŋ mänı erekşe. Osy jaŋa ǧylymi baǧyttar (mysaly, psiholingvistika) tūrǧysynan saralap qarasaq, osy qisynǧa säikes terminjasam A.Baitūrsynūly bastaǧan ziialylardyŋ qazaq tılınde termin tüzuı ūlttyq tıl müddesı men tanym tūrǧysynan, ana tılınıŋ tabiǧatyna sai jasauǧa ūmtylystarynan bastalǧanyn baiqaimyz. Bıraz jyldar boiy sol ürdıs üzılıp qalsa, qazırgı qoǧamdyq sana deŋgeiı men qoǧamdaǧy tıl märtebesıne säikes ol qaita jaŋǧyruda.
Terminnıŋ şartty belgılerden aiyrmasy – onyŋ ūlttyq tanymǧa jaqyndyǧy, uäjdılıgı men tüsınıktılıgı, qyzmet äleuetı t.b. negızınde tıldıŋ būzylmai jaŋaşa damuy.
Mıne, kezınde A.Baitūrsynūly şyǧarmaşylyǧyndaǧy termin jasau ūstanymynyŋ da negızgı arqauy – osy. Sebebı ūlttyq termin qalyptastyrudaǧy eŋ negızgı talaptar: ūlttyq, qoǧamdyq, äleumettık müdde tūrǧysynan qoiylar talaptarǧa sai bolu
Terminjasamnyŋ kognitivtık negızı, bırınşıden, fondyq mälımetterge, iaǧni tıl turaly bılım aiasyna täueldıgı türınde körınedı. Sebebı tıl – adamnyŋ söileu, ony qabyldau kezındegı kognitivtık jüiesınıŋ körınısı. Adamnyŋ özı qoldanbaityn, būryn estıgen sözderdı tüsınıp, ne şamalai bılıp jatatyndyǧy da tıldık sanaǧa äser etu, ony qalyptastyru jaiynyŋ syrt közge baiqalmaǧanymen, tereŋ tanymdyq deŋgeilerde jaŋǧyruynan. Äsırese, söz jasau, söz tudyru qūbylystarynda tıl men adam oiynyŋ, būǧan deiıngı bılımınıŋ bailanysy aiqynyraq körınedı. Sondyqtan jaŋa söz būrynǧy sözdermen jüielese jasalsa, adam sanasyna airyqşa äser etıp, qabyldana alady. Bızdıŋ sanamyz jaŋa zatty qabyldau kezınde onyŋ män-maǧynasyn anyqtaidy da, ony özıne ūqsas äserler qataryna ornalastyrady. Osy sebeptı atau jasau ısı assosiativtı-kognitivtık qūrylymda, psiholingvistikalyq tūrǧydan tanylady.
Qaita qoldanu adamnyŋ jalpy jäne ärbır sättegı oilau, sezınu qalybymen jaŋa qyrynan körıp, jaŋaşa baǧalauǧa mümkındık beredı.
Şyndyǧynda, ūǧymnyŋ basty belgılerın anyqtauda adam oiynyŋ, tanym deŋgeiınıŋ rölı erekşe ekenın qazırgı kognitivtık lingvistika däleldedı. Būl arada ataudyŋ pragmatikalyq maqsaty ǧana negızge alynuy jetkılıksız. Qorşaǧan orta qūbylystary körınısınıŋ adam oiy men tanym jüiesınde zerdelenuı – oi men tıldıŋ anyqtauyştyq, qūrauyştyq funksiialaryn qūraidy.
Kognitologiia teoriiasy boiynşa atau jasauda qabyldau, eske tüsırıp, qaita qoldanu adamnyŋ jalpy jäne ärbır sättegı oilau, sezınu qalybymen, auqymymen bailanystylyǧyn negızdeidı. Osymen bailanysty kognitologiia jeke adamnyŋ jäne ūlttyq oilaudyŋ sipatyn körsetedı. Jeke adamnyŋ oilau qabıletı, oi ısınıŋ önımdılıgı onyŋ tıldık bılıgıne täueldı bolsa, ūlttyq oilau ūlttyq tıl negızınde jüzege asyp, sonyŋ mümkındıgımen anyqtalady. Mysaly, A. Baitūrsynūly qalyptastyrǧan jüzdegen terminder belgılı. Al solardyŋ qalyŋ köpşılıkke etene jaqyn bolyp ketuın, tabiǧatynyŋ fenomenın, bızdıŋşe, osy tanymdyq negızde tüsındıruge bolady. Basqaşa aitqanda, qazırgı qazaq tıl bılımınde de qalyptasyp, qanat jaiyp kele jatqan «tıl men ūlt bırtūtas» degen qisynǧa säikes tıl tabiǧatyn zertteudı sol tılde söileuşınıŋ tanymynan tys qaramaityn ürdıs teoriialyq-ädıstemelık negız retınde terminjasam teoriiasyna da qoldanudy qajet etedı.
Sonyŋ negızınde anyqtalatyn terminjasamnyŋ tıldık tetıkterı osy saladaǧy subektivtı faktordy (iaǧni, «menıŋşe, mynau dūrys» degen siiaqty) joqqa şyǧaryp, obektivtı sipat bermek. Būl arada tanymdyq körsetkışterdıŋ ūlttyq erekşelıkterınıŋ de (şeşendık, beinelılık t.b.) mänı erekşe.
Osymen bailanysty bır ǧana mysal keltırsek te jetkılıktı. Mysaly, A. Baitūrsynūly qalyptastyrǧan kösemşe terminı. Kösem sözınıŋ qazaq tanymyndaǧy mänı belgılı. Al ony lingvistikalyq, grammatikalyq qyzmetıne sai mändık sabaqtastyǧy, däldıgı dau tudyrmaidy.
Demek, maǧynalyq damudyŋ nätijesınde termindengen sözderdıŋ tabiǧatyn talqylau jäne qabyldau tanymǧa qatysty keibır maŋyzdy mäselelerge toqtaludy qajet etedı. Osymen bailanysty lingvistikanyŋ tılde atau ne termin qalyptastyrudaǧy psiholingvistikalyq, filosofiialyq, äleumettık, logikalyq qyrlarynyŋ bır sabaqtastyqta zertteudıŋ maŋyzdylyǧy erekşe.
HH ǧasyrda ǧylym tılın damytuda termin jasaudyŋ köptegen qaǧidattary jasaldy. Termin jasaudyŋ qaǧidattaryn belgıleu, ärine, A.Baitūrsynūlynan bastaldy.
1924 jyldyŋ mausym aiynda Orynbor qalasynda «Qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş sezınde» qazaq ziialylary terminologiiany qalyptastyrudyŋ qaǧidattaryn belgıleudı kün tärtıbıne qoidy. Terminologiianyŋ qaǧidattary turaly baiandamany Eldes Omarov jasady. Terminolog-ǧalym, qazaq terminologiiasynyŋ qaǧidattaryn arnaiy zertteu nysany retınde qarastyrǧan Ş.Qūrmanbaiūly Eldes Omarovtyŋ ūsynǧan qaǧidattaryn «sol kezde termin mäselesınıŋ basy-qasynda jürgen A.Baitūrsynūlynyŋ tıkelei basşylyǧymen jasalǧandyǧyn» aitady.
Osy sezden keiın 1926 jyly Bakude ötken «Türıkşılerdıŋ bırınşı qūryltaiynda» A.Baitūrsynūly qazaq terminologiiasyn jasaudyŋ alǧaşqy ǧylymi qaǧidattaryn ūsynǧan bolatyn. Ol qaǧidattar: termin retınde ūǧym maǧynasyn beretın qazaq sözderın alu, eger ol tılımızde bolmaǧan jaǧdaida tuystas tılderden alu, älemdık terminderdı tılımızdıŋ tabiǧatyna säikes özgertu, qazaq tılınıŋ tabiǧatyna säikespeitın barlyq özge tılderdıŋ sözderı däl qazaqtyŋ aituyna säikes özgertıluı kerek.
Professor A.B.Salqynbai: A.Baitūrsynūly jasaǧan terımsözderdıŋ basty erekşelıkterı retınde anyqtalatyn ūǧymnyŋ däldıgın, taŋbalanǧan ataudyŋ qazaqilyǧyn, terımsözdıŋ jalqylyq sipatynyŋ boluy, terımsözdıŋ naqtylyǧyn, ärbır terımsözdıŋ mazmūndyq uäjdılıgın körsetedı.
«A.Baitūrsynūly – qazaq tıl bılımınıŋ, ädebietınıŋ, ädısteme, tarih jäne etnografiia, mädenietke qatysty terminderdıŋ ǧylymi jüiesın jasaǧan ǧalym. Qazaqtyŋ ǧylymi terminologiiasynyŋ negızın qalauşy ǧana emes, ol «terminjasam täsılderın anyqtap, olardy öz täjıribesınde tūŋǧyş ret paidalanǧan ǧalym».
A.Baitūrsynūlynyŋ termin şyǧarmaşylyǧy turaly belgılı ǧalymdar R.Syzdyq, Ö.Aitbaiūly, B.Qaliūly, Ş.Qūrmanbaiūly, Ş.Jalmahanovtar öz eŋbekterınde molynan söz ettı.
A.Baitūrsynūly orys tılındegı terminderdıŋ qasietterın jaqsy bılumen qatar, qazaq tılınıŋ öz materialyn ūtymdy paidalana otyryp, termin jasaǧan. Bastauyş, baiandauyş, anyqtauyş, tolyqtauyş t.b. terminderdıŋ qazaq tılı terminologiialyq leksikasynyŋ qataryn tolyqtyryp, myqty ornyqqany, bügınge deiın özgerıssız qoldanylyp kele jatqany, sonymen qatar äbden qalyptasqany sondai, sättı jasalǧan terminder deuge tolyq negız bar. Termin zertteuşısı S.İsaqovanyŋ zerdeleuınşe: «1920-30 jyldary alaş ziialylarynyŋ jasaǧan terminderınıŋ ömırşeŋdıgı – olardyŋ ūǧym men atau arasyndaǧy bailanysty tereŋ tüsıngenın terminge atau beru üşın zertteudı ūǧymnan bastaǧandarynda jatsa kerek. Iаǧni olar leksikologiia, terminologiia, konseptologiianyŋ ainalysatyn sūraqtaryn jan-jaqty zerttegen, sodan baryp termin jasaumen ainalysqan dep aituǧa tolyq negız bar». Şyndyǧynda, sol kezeŋ ziialylary qazaq ǧylymyn damytu üşın jekelei ǧylym salalaryn özara bölısıp, olardyŋ ǧylymi stilın qalyptastyryp, terminderın qazaqi türde qoldanysqa engızgen.
Mysaly, H.Dosmūhamedūly – psihologiia, fiziologiia, medisina, anatomiia ǧylymdaryn jetık meŋgergen, osynau ǧylym salalary üşın termindık ataulardyŋ maŋyzyn jaqsy tüsıngen. Mümkındıgınşe, bıraz terminderın ūlttyq tılde jasaǧan. H.Dosmūhamedūlynyŋ «Adamnyŋ tän tırlıgı» (1927) atty oqu qūralynda orysşa-qazaqşa ataular sözdıgı berılgen. Osyǧan qarap, ǧalym sözdık tüzu mäselesımen de ainalysqan. Ǧalymnyŋ terminjasam şyǧarmaşylyǧynan jaŋa ataulardy köptep kezdestıremız. Jüike jüiesı (nervnaia sistema), jüike tüiını nervnyi uzel), jüike tūtqasy (nervnyi sentr), qozǧalǧyş jüike (dvigatelnyi nerv), qozu (vozbujdenie), sezım jüike (chuvstvitelnyi nerv) t.b.
J.Aimauytūly psihologiialyq ataulardy, ösımdıktanu ataularyn, E.Omarūly pışındeme (geometriia) ataularyn, S.Qojanūly eseptanu terminderın, A.Qoŋqaşpaiūly geografiia ataularyn, M.Jūmabaev pedagogika salasynyŋ terminderın jasaǧan.
Qazaq terminologiiasynyŋ 30 jyldardaǧy damuy Q.Jūbanovtyŋ esımımen bailanysty. 1933 jyly Memlekettık terminologiialyq komissiianyŋ töraǧasy bolyp sailandy. 1935 jyly Q.Jūbanov ūsynǧan 10 prinsip qabyldanǧannan keiın A.Baitūrsynūlynyŋ terminjasau qaǧidattary basşylyqqa alynbady, osynyŋ saldarynan ǧylym men tehnikanyŋ ärtürlı salalaryndaǧy terminderdıŋ 70-80% kırme terminderdı qūrap, qazaq tılı tolyq därejedegı ǧylym tılı bola almai keledı. A.Baitūrsynūlynyŋ öz sözımen aitar bolsaq, «Tıldıŋ mındetı – aqyldyŋ aŋdauyn aŋdaǧanynşa, qiialdyŋ meŋzeuın meŋzegenınşe, köŋıldıŋ tüiuın tüigenınşe aituǧa jarau. Mūnyŋ bärıne jūmsai bıletın adamy tabylsa, tıl şama qadarynşa jaraidy».
Demek, tıldı ornymen jūmsai bıletın adam tabylsa, barlyq ūǧymdy atau üşın sözdıŋ tabylatyndyǧyn aitqan. Bügınde qazaq tılındegı orys tılı negızınde engen halyqaralyq terminder qazaqşalanyp, ūlttyq tıl bailyǧy paidalanylyp keledı deuımızge bolady.
Termin jaily söz qozǧaǧan kez kelgen qazaq ǧylymyna üles qosyp jürgen ǧalymdy alsaŋyz, A.Baitūrsynūly qaǧidattarynan attap öte almaǧan. Sebebı qazaq terminologiiasyn qalyptastyruşy, jasauşy ūlt azamattary ūlttyq tılımızdıŋ märtebesınıŋ qaşanda biık tūrǧanyn qalaǧan, sondyqtan qazaqtyŋ öz sözderınıŋ äleuetın joǧary ūstaudy maqsat tūtady.
Qazaq tılın taldap-tanuda A.Baitūrsynūlynyŋ eŋbegın jaŋa bır qyrynan taldap, ekşelegen ǧalym R.Syzdyq ensiklopedist-ǧalymnyŋ termin jasau şeberlıgın erekşe atap ötedı. Terminologiianyŋ atasy qazaq tılı grammatikasyna qatysty kategoriialardyŋ ärqaisysyna qazaqşa termin ūsynǧan. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, būl terminderdıŋ sättı jasalǧandyǧyn künı bügınge deiın qoldanylyp kele jatqan ömırşeŋdıgı däleldeidı. A.Baitūrsynūly qazaq ǧylymynyŋ terminologiiasyna qatty nazar audarǧan. Onyŋ termin jasaudaǧy ūmtylystarynan baiqaitynymyz – ūlttyq tıldıŋ mümkınşılıkterın molynan paidalanu bolǧandyǧyn köremız.
Sonymen qatar ǧalymnyŋ tek qazaq tılınıŋ sözderın ǧana emes, keibır halyqaralyq terminderdı de oryndy paidalanu qajettıgın eskertetının 1912 jyly «Aiqap» basylymynyŋ betterındegı grammatika, fonetika, morfologiia sekıldı terminderdı qoldanǧanynan baiqauǧa bolatynyn aita ketken jön. Demek, tek qazaq sözderın ǧana emes, halyqaralyq terminderden de bas tartpaidy. A.Baitūrsynūlynyŋ būl közqarasy ǧylym damuynyŋ barlyq kezeŋderınde de negızgı ūstanym bolǧan. Būl ūstanymdy Q.Jūbanov ta, keiıngı jaŋa tıl bılımınıŋ zertteuşılerı de qoldaǧan, negızgı baǧyt-baǧdar etıp ūstanǧan.
R.Syzdyq keibır ahmettanuşylardyŋ termin mäselesıne kelgende özderı bırınşı ret söz qozǧaǧaly otyrǧandai jazatyndaryna qatty renjitındıgın de aitqan: «Tıptı odan ärırektegı şyndyqqa baratyn bolsaq, «Ahmet Baitūrsynūly – qazaqtyŋ ūlttyq tıl bılımınıŋ negızın qalauşy» dep, ol aqtalmai tūryp 1970 jyldaryndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ ǧylymi konferensiiasynda aitqan pıkırımızdıŋ bır dälelı retınde qazaq tıl bılımınıŋ Ahaŋ qalamynan tuǧan qyruar terminderdı ataǧan bolatynbyz. Ökınışke qarai, Ahaŋnyŋ terminologiia salasyndaǧy qyzmet jaiynda qalam tartyp jürgenderdıŋ köbı bırınşı ret özderı baiandap otyrǧandai, alǧaşqy aitylǧan pıkırlerdı eşbır atausyz öte şyǧady, ärine, qazaq tılınıŋ eŋ qajet, negızgı-negızgı, äsırese, mektep oqulyqtaryndaǧy künı bügınge deiıngı qoldanylyp kele jatqan terminderdıŋ Baitūrsynūlynıkı ekendıgın tūŋǧyş tanyǧan bız emespız. Būl jait onyŋ «halyq jauy» sanalyp jürgen künnıŋ özınde-aq barşamyzǧa, äsırese, ılgergı, orta buyn tıl mamandaryna belgılı bolatyn. Sondyqtan däleldeudı qajet etpeitın aksioma körınıp, atalǧan soŋ resmi türde eŋ alǧaşqy aitylyp-jazylǧan närsenıŋ mänı onşalyq körınbegen bolar. Ärine, ökpe-renış joq, äiteuır, şyndyq aitylsa bolar. Bıraq ǧylym şyndyqpen qatar ädıldıktı kerek etedı ǧoi».
A.Baitūrsynūlynyŋ terminologiia salasyndaǧy eŋbegın azdy-köptı arnaiy ne jol-jolai söz etkenderdıŋ barlyǧy da onyŋ termin jasauda qazaq tılınıŋ öz qazynasyna iek artqanyn baiandap, A.Baitūrsynūly, M.Dulatov, H.Dosmūhamedovter «terminderge şettıldık sözderdı almau, qazaq sözderınıŋ paidalanu prinsipın ūstady degen pıkırdı aitady. «Bıraq termin jasauǧa alatyn negızderdı faktılermen körsetıp, iaǧni termin jasauda mäselenıŋ qūrylymdyq, tıldık jäne ūǧymdyq-semantikalyq degen ekı jaǧy bolatyndyǧyn eskermeidı. Köbınese alǧaşqysynda – terminnıŋ tıldık tegıne (şettıldık söz be, qazaq tılınıŋ sözı me degen siiaqty) jäne jasalu qūraldaryn körsetuge (jūrnaqtar men maǧyna auystyru amaldaryn atau siiaqty) köŋıl audarylyp keledı. Al terminder düniesın tüzudegı ūǧymdyq-semantikalyq negızderı anyq, aiqyn türde aitylmai jür».
Aidana MAHAMBET,
gumanitarlyq ǧylymdar magistrı
