Tiımdı qoldansaŋ – baq, talǧamsyz tūtynsaŋ – sor

Ötken jyldyŋ qazan aiynda Google kompaniiasynyŋ tapsyrysymen KANTAR TNS älem­nıŋ 63 elınde internet tūtynuşylardyŋ erekşelıkterın zerttegen. Sondaǧy qorytyndy boiynşa bızdıŋ otandastarymyzdyŋ internet qoldanudaǧy belsendılıgı ǧalamdyq tendensiiadan qalmai keledı. Mälım bolǧandai, qazaqstandyqtardyŋ 64 paiyzy internetke smartfon arqyly qosylady. Al instagram jelısındegı öner jūldyz­darynyŋ tıkelei efirın bır mezette myŋdaǧan, on myŋdaǧan adam köretınıne qaraǧanda, internetke qosylatyndardyŋ köbı äleu­mettık jelılerde otyrady dep tüiuge bolady. Būl sözımızdı «AST Qazaqstan» kompaniiasynyŋ zertteu nätijesı de rastap otyr: qazaqstandyqtardyŋ 70 pa­iyzy äleumettık jelılerdı tūtynady eken.

Osy oraida, on bes jyldai būryn otandyq telearnalardyŋ jai-küiın, äsırese, täuelsız arnalardyŋ ūlttyq ideologiiamyzǧa kereǧar jūmys ıstep jatqanyn däleldep, şyryldaǧan Aqseleu Seidımbektıŋ «telearnalar qazaqtyŋ ruhyn üidı-üiınde tūnşyqtyryp, qazaqty üidı-üiınde öltırıp jatyr» degenı oiǧa oralady. Qazaqstandyqtardyŋ 65 paiyzy smartfon qoldanatynyn eskersek, internettegı ūşy-qiyry joq aqparattar, sapasyz, jatpiǧyldy saittar men ärtürlı äleumettık jelıler zamandastarymyzdyŋ qoldy-qolynda sanasyn ulap, jan-düniesın jūtatyp jatqan joq pa?
Bız uaqytymyzdyŋ qanşa bölıgın äleumettık jelıde ötkızemız? Eŋ köp qoldanylatyn jelılerdıŋ bırı – instagramda, negızınen, jyltyraǧan suretter men beinejazbalar ǧana jariialanady, ol jastardyŋ talǧamyna qalai yqpal etıp otyr? Paraqşasyna adam jinau üşın talǧamsyz öner men jabaiy qylyqtar körsetuden taiynbaityn jastar qaida bara jatyr? Al köp jaǧdaida eldıŋ äleu­mettık-ekonomikalyq, saiasi-mädeni mäselelerın talqylap, el jaŋalyqtary ız suymai jariialanyp otyratyn feisbuk aqparat qūraldarynyŋ ornyn basyp kele me? Qoǧam ömırınıŋ kündelıktı tynysyna ainalyp bara jatqan osy äleumettık jelıler arqyly el ömırıne yqpal etuge bola ma? Äleumettık jelılerdegı erkındık elımızdegı demokratiianyŋ körsetkışı bola ala ma?

Derek pen däiek

Qazaqstandyqtardyŋ 70 paiyzy äleumettık jelılerdı qoldanady
Jelı qoldanuşylardyŋ eŋ köp körsetkışı – Astana men Şymkent tūrǧyndary
Astanada äleumettık jelıge tırkelgender tūrǧyndardyŋ 88 paiyzyn qūraidy
Şymkent halqynyŋ 61 paiyzy äleu­mettık jelılerge tırkelgen
Äleumettık jelıde er-azamattarǧa qaraǧanda äielder köp otyrady
Er azamattardyŋ 45 paiyzy, al äielderdıŋ 55 paiyzy jelıge tırkelgen
İnternet qoldanuşylardyŋ:
72 paiyzy köŋıl köteru üşın
75 paiyzy internetten aqparat tabu üşın
54 paiyzy onlain tapsyrmalardy oryndau üşın
20 paiyzy onlain kontent taratu üşın
36 paiyzy özgelerdı onlain arqyly bırdeŋe qoldanuǧa üiretu üşın gadjette otyrady
İnternet qoldanuşylar arasynda eŋ belsendılerı – 25-44 jas aralyǧyndaǧy azamattar

Jūrtşylyqtyŋ pıkır almasyp, bırıgetın jerı feisbuk bolyp tūr

– Bügıngı qoǧamǧa äleumettık jelılerdıŋ yqpaly qandai dep oilaisyz?
– Ras, bügınde tehnologiia damyp kettı, ǧalamtordy ekınıŋ bırı paidalanady. Äleumettık jelıler arqyly el bır-bırımen jaŋalyq almasady, öz basynan ötken, öz töŋıregınde bolǧan, öz ölkesınde örbıgen türlı oqiǧalardy bölısedı. Osy äreketterı arqyly qoǧamdyq mediakeŋıstıkke özınıŋ de az-kem bolsyn aqparat taratyp jatqanyn aŋǧarmaidy. Qaida qandai eskertkış aşyldy, qai spektakl qalai öttı, ört söndıru kölıgı oqys oqiǧa ornyna neşe minutta keldı, qaisy köşede kımdı kım qaǧyp kettı – osy mälımettıŋ bırazyn bız keide eŋ jedel degen aqparattyq saittardan būryn äleumettık jelı qoldanuşylarynyŋ jazbalarynan bılıp jatamyz.
Alaida äleumettık jelılerdegı mälımettıŋ bärın aqparat deuge taǧy bolmaidy. Ondaǧy eldıŋ köbı jeke paraqşasyna köŋılı qalaǧan närsenı, turasyn aitqanda, ne bolsa sony sala beredı. Qystaǧy köktaiǧaqta taiyp qūlaǧan äjesın dereu demep, tūrǧyzyp aludyŋ ornyna ony ūialy telefonymen suretke tüsırıp jatqan nemerenıŋ äreketın körıp, aŋ-taŋ bolǧanbyz. Qazırgı talai jūrttyŋ tırlıgı osynyŋ o jaq, bū jaǧynda. Ömırdıŋ eŋ bır sūrqiia körınısterın, sūmdyq oqiǧalaryn terıp alyp, efir toltyru, gazet şyǧaru, saitqa salu – bügıngı «reitingşıl» uaqyttyŋ aiyqpas dertı ǧoi, būl jaǧynan da äleumettık jelıler «aǧymǧa ılesıp jatyr».
Äleumettık jelılerdıŋ yqpaly qazır küşeie bastady. Teledidardan jaŋalyq qaramai-aq, tek feisbuk pen tvitterdı şolyp şyǧudyŋ özın jetkılıktı sanaityndar az emes. Sol jaŋalyqtardyŋ özın ǧalamtordan onlain qaraityndar, äleumettık jelılerde talqylaityndar da barşylyq.
– İnstagramda, feisbukte jazyp, eldı şulatyp, qandai da bır mäselelerdı şeşuge bola ma?
– Qazır būqaralyq aqparat qūraldarynda aşyq aitylyp-jazyla bermeitın kökeikestı mäseleler, eldı alaŋdatqan, köptıŋ köŋılın küptı etken tüitkıldı jaittar osy äleumettık jelıde keŋınen qamtylyp, jan-jaqty äŋgımenıŋ, keide dau-damaidyŋ arqauyna ainalatyn boldy. Jerge, tılge, jekelegen äleumettık oqiǧalarǧa bailanysty jūrtşylyqtyŋ pıkır almasatyn, bırıgetın jerı de osy äleumettık jelı, onyŋ ışınde feisbuk bolyp tūr. Mäselen, jaqynda Saryaǧaştaǧy jas balanyŋ zorlyq körgen oqiǧasynyŋ jai-japsary eŋ aldymen äleumettık jelılerdegı jazbalar arqyly keŋınen taralyp, qylmys­tyq ıstıŋ qozǧaluyna türtkı boldy.
Alaida äleumettıŋ pıkırı bilık şeşımıne ünemı yqpal ete beredı deu artyq bolar edı. Jūrtşylyqtyŋ ūzaq uaqyt talqysyna tüsken, talai syn aitylyp, mın taǧylǧan, tıptı kei kezderı kelemejge de ainalǧan ministrler, äkımder, basqa da şeneunıkter tük te bolmastan, sol küiı qyzmetın atqaryp keledı. Äleumettık jelıdegı qyraǧy da qyrǧyn synǧa qarap, solardyŋ bırı bolmasa, bırı ornynan aiyrylatyndai äser qaldyrǧanymen, jeme-jemge kelgende, ol synnyŋ bärı de köpşılıktıŋ ışkı aşu-yzasyn şyǧarǧannan basqa eş äser bergen joq.
– Äleumettık jelılerdıŋ jastarǧa yqpaly qalai?
– Qazır özın äleumettık jelıden tys sezıne almaityn, soǧan bailanyp qalǧan jastar köbe­iıp barady. Bylaiǧy ömırdegı qyzu tırşılık, qarbalas ömır, qyzyqty qarym-qatynas keiıngı lekke ysyrylyp qalyp jatyr. Al äleumettık jelıde türlı kerı yqpaldy, būzyq piǧyldy aqparattar da örıp jüretını belgılı. Osy jaǧy alaŋdatady.

Qazır teledidarǧa telmıretınder az

– Bügıngı künı qoǧamda BAQ yqpalynan görı äleumettık jelılerdıŋ yqpaly artyp kele jatqan sekıldı. Sız qalai oilaisyz?
– Soŋǧy on jylda internet damuynda ülken özgerıster boldy. Mysaly, 2017 jyly Europada jarnama beruşılerdıŋ eleulı qarjysy internet saittaryna jūmsalǧan. Reseide būl körsetkış 41 milliard rubldı qūrapty. Al Amerikada 2018 jyly bırınşı ret telearnalardaǧy jarnamaǧa ketken qarajattan görı internettegı jarnamaǧa jūmsalǧan qarajat bırşama artyq bolyp şyqqan. Nege jarnamany bärı internet­ke bergısı keledı? Öitkenı sol tiımdı bolyp tūr. Gazet-jurnaldar tirajy ösıp jatqan joq. Al telearnalardyŋ özı uaqytqa, damu jyldamdyǧyna ılese almai kele jatyr. Qazır teledidardy da köp adam köre bermeidı. Ony köp jaǧdaida aqşasy az, smartfon satyp ala almaityn, üiıne internet tarta almaityn azamattar jäne būrynǧy buyn, iaǧni ülkender ǧana tūtynady desem, artyq emes. Sebebı är azamattyŋ qazır aqparatty tıkelei aluǧa mümkındıgı bar. Būryn aqparat alu üşın teledidar, gazetter qaraityn bolsa, qazır smartfonnan, kompiuterden qaraidy. Sonymen bırge, är azamat tıkelei özı aqparat tarata alady. Ol üşın jurnalist boludyŋ da qajetı joq. Būryn aqparat bergısı keletın azamattar jurnalistıŋ közqarasyna täueldı bolatyn. Redaksiiadaǧylardyŋ bılımıne, közqarasyna, ūstanymyna üilesse ǧana öz materialyn tarata alatyn. Onyŋ bır kemşılıgı, aqparattar bırjaqty pıkır qalyptastyruşy edı jäne ony BAQ ielerı köp paidalandy. Al qazır är azamat öz pıkırın özı qalyptastyrady.
– Bızde bilık äleumettık jelılermen, ony tūtynuşylardyŋ pıkırımen sanasa ma? Äleumettık jelı arqyly el ömırıne, bilıkke yqpal etuge bola ma?
– Äleumettık jelıdegı jazbanyŋ bärı bilıkke äser etpeitını anyq. Mysaly, instagramda şyqqan dünieler äser ete almaidy. Öitkenı ony köp jaǧdaida şou-­biznes ökılderı, telejūldyzdar, akterler köp qoldanady. Jelı belsendılerınıŋ paraqşalaryna jarnama salyp otyratyn sauda oryndaryna, biznesmenderge instagram, bälkım, äser etuı mümkın. Al bilıkke äser etetın äleumettık jelı Qazaqstanda feisbuk qana.
Äleumettık jelı qoldanuşylardyŋ ortaşa bet-beinesın qūratyn bolsaq, VKontaktenı paidalanatyndardyŋ köpşılıgı – 15-18 jastaǧy jasöspırımder. Olar köbınese suret, video köredı. İnstagramda da, negızınen, jastar otyrady. Olar da ärtısterdıŋ kiımı men sänın qyzyqtap, ol jerdı düken retınde paidalanady. Al qoǧamnyŋ eŋ maŋyzdy ökılderı köbınese feisbukke tırkelgen. Eldıŋ özektı mäselelerı sonda talqylanyp, ainalasyna sözı ötetın, salmaqty tūlǧalar sol jerde pıkırın bıldıredı. Ondai azamattardyŋ artynda, ärine, jüzdegen, myŋdaǧan adam tūr. Sondyqtan bilık olardyŋ sözıne köŋıl böluge mäjbür.
– Äleumettık jelı arqyly qandai da bır mäsele şeşılgen kezder boldy ma?
– Jekelegen jaǧdailardy aitpaǧanda, bilıktıŋ qabyldaǧan şeşımderı osy jelıdegı pıkırlerden soŋ özgergen kezder boldy… Ony atap aitpai-aq qoiaiyn, köpşılıktıŋ köz aldynda bolyp otyr ǧoi. Jalpy, feisbuk el müddesın jariialap, körsetıp, bilıkke talap qoiuda qarapa­iym halyqqa qalai tiımdı bolsa, bilıkke de qoǧam közqarasyn bılıp, qoǧamnyŋ tamyryn basyp otyru üşın öte yŋǧaily bolyp otyr. Keide tıptı keibır mäselelerdı abaisyzda jariialap jıbergen bolyp, äleumettık jelıden eldıŋ qalai qabyldaitynyn baqylap alatynyn baiqaimyn.
Qazır feisbuktegı auditoriia myqty. Olar kez kelgen tüitkıldı, eldıŋ mäselesın, bilıktıŋ qadamyn synap, tüzei alady. Sol sekıldı feisbuk qoldanuşylardyŋ öz pıkırlerın bırıktırıp, bilıkke ortaq şeşımın, ortaq ūstanymyn top bolyp jetkızuge mümkındıgı bar. Al ondaǧy belsendı adamdar bırıkkende bilık sanaspasa bolmaidy, ärine. Jäne būl trend endı uaqyt ötken saiyn küşeie beredı.
– Aitpaqşy, keide qandai da bır oqiǧa nemese qandai da bır tūlǧa turaly pıkır qalyptastyru üşın bilık blogerlerge aqşa tölep, tapsyrma beredı eken degen äŋgıme bar. Būl da sol äleumettık jelılerdıŋ yqpaldy bolyp otyrǧanynyŋ dälelı emes pe?
– Menıŋ oiymşa, rasynda, bilık sondai qūraldy da paidalanatyn siiaqty. Bıraq blogerlerge äldene jazdyru üşın aqşa tölei me, älde basqa kelısımge kele me – ol jaǧyn bılmeimın. «Mynaǧan aqşa tölep aitqyzǧan» dep eşkımdı qolynan ūstap körsete almaimyn. Ondai aqparat joq. Bıraq jalpy aitqanda, kez kelgen müddenı qorǧau üşın jeke adamdar bolsyn, bilık bolsyn qoǧamdaǧy sözı ötetın azamattarǧa jügınedı. Sözı ötetın adamdar elde būrynnan bolǧan. Qazır de bar. Onyŋ bıreuı bloger boluy mümkın, kelesı bıreuı jai auyldaǧy sözınıŋ salmaǧy bar qarapaiym adam boluy mümkın. Jäne olar keide bıreudıŋ müddesın qorǧaǧanda baqai eseppen soǧan baryp jatsa, keide para aluy mümkın, ne özınıŋ köŋılı soǧyp, bıreudıŋ sözın söileuı mümkın. Sonda da aqyly bar azamattar özınıŋ jyldap jiǧan abyroiyn bır künde tögıp aluǧa qorqady dep oilaimyn.

Äleumettık jelı ziiannan görı paida äkelıp jatyr

– Būryn «BAQ yqpaldylyǧy» ja­iynda aitatynbyz. Qazır gazet, telearna, radiodan görı äleumettık jelıler yqpaldy bolyp otyr degenmen kelısesız be?
– Kelısemın. «BAQ» degen – bar bolǧany bızdıŋ sanamyzdaǧy, zaŋdyq statusy bar ūǧym ǧoi. Endeşe, qazır qandai türdegı kommunikasiialyq qūraldyŋ «nany jürıp tūr» – sonyŋ yqpaly basym bolady. Bälkım, Polineziiada endı ǧana FM-radio «BAQ» bop eseptelıp jatqan bolar. Bızde bolsa, soŋǧy mälımetter boiynşa – qolda 20 mln GSM-telefon bar. Olardyŋ eŋ bolmasa jartysy smartfon desek, oǧan qyzmettık jäne üidegı kompiuterlerdı jäne qossaq – klassikalyq BAQ-tyŋ künı ötkenın köremız. Qazır keibıreuler tıptı teledidar almaidy da, sebebı bızdıŋ buyn – internet tūrǧanda onyŋ qajettıgın ūǧyna alar emes. TV men radio tek jas erekşelıgıne qarai qoldanylatyn aqparat közı bop qalyp otyr.
Äleumettık jelınıŋ yqpaly sa­iyp kelgende – arhetiptık sanamyzda. Mysaly, qaisybır äleumettık jelıge tırkelgen; tegteuge, qazaqşalasaq – «düiım jūrttyŋ közınşe «atyn atap, tüsın tüsteuge» bolatyn äkım-qaralardyŋ jariialy qoǧam üşın qūny artyp keledı. Būl bızdıŋ arhetip oiy­myzǧa, iaǧni «adal adamnyŋ jasyratyn tügı joq» degen tüisıgımızdı qytyqtaidy. Älbette, bız ondai aşyq adamǧa beisana deŋgeide ūmtylamyz, ony ūnatyp qalamyz. Osy oraida, kerı bailanysty qūp körmeuı sebeptı – tek gazet pen teleradiony taŋdaityn dökeiler jastardyŋ arasynda tek külkı şaqyratynyn aita keteiın.
– Äleumettık jelıler arqyly bızde bilık şeşımıne yqpal etuge bola ma? Bilık äleumettık jelılermen sanasa ma? Iаǧni jelılerdıŋ saiasatqa yqpaly qandai?
– Bilıktıŋ bar mazmūny, genezisı – halyqtyŋ tynysy. Sondyqtan bilık äleumettık jelılerdı nazarda ūstap otyrǧany ras, tıptı bıldei ministrlık bar ǧoi bızde. Jelılermen sanas­qanda qandai, sanasyp jatyr ǧoi. Bıraq nazar audararlyq jäitter de barşylyq.
Bızdıŋ ädılet jüiemız – roman-germandyq negızde, iaǧni «dälel kerek» deimız. Däl sol uaqytta – äleumettık jelı arqyly bızge amerikalyq presedenttık jüie sıŋısıp kele jatyr. Iаǧni küdıktı qoǧamdy ilandyrsa jetkılıktı: ar jaǧynda bilık, qoǧam nenı qabyldasa, sol şeşımdı qūp köre salady. Endeşe, kädımgı alaiaqtardyŋ da aqtalyp ketuı ǧajap emes. Bıraq bügıngı künnıŋ şyndyǧynda äleumettık jelı ziiannan görı paida äkelıp jatqanyn aituǧa bolady. Joǧalǧan ämiiannan bastap balaǧa deiın «iesın» tauyp jatyr.
– Al äleumettık jelıler el mädenietıne, jastardyŋ tärbiesıne qalai yqpal etıp jatyr dep oilaisyz? Mysaly, feisbuk, instagram…
– Tıkelei yqpal etıp jatyr, oǧan qosa, «ata-ana» institutymen jarysyp, tıptı ozyp kele jatyr. İnternet­ke bailanysty, «tärbie» ūǧymynyŋ paradigmasy da özgerıp otyr. Bügınde jastar men balalarǧa – jasy ülken boluy sebeptı bedeldı adam joq. Qazırgı jastar ıspen däleldeudı talap etedı. Olarǧa būryn «jalǧyz özıŋ on bes faşist öltırgenıŋnıŋ» eş qyzyǧy joq. Olar sol kemeŋgerlıktı däl qazır – onlain, realtaim qaitalauyŋdy, däleldeuıŋdı sūraidy. Ol dūrys ta. Sebebı ūlylyq – bır ret alyp tastaityn biık emes, künde aluǧa tiıs biık.