Älemde şegesı bar kölık döŋgelekterın paidalanu türlı pıkırtalas tudyruda. Būl – bızdıŋ elge, sonyŋ ışınde Astana qalasyna da qatysty özektı mäsele.
Kün suyta bastasa boldy, elorda kölıkterınıŋ barlyǧy döŋgelegın qysqy türıne auystyrady. Öitkenı, jürgızuşılerdıŋ pıkırınşe, tıkendı döŋgelek salu kölıktı senımdı jürgızıp, manevr jasauǧa, jol-kölık apattarynyŋ aldyn aluǧa septıgın tigızedı. Sondyqtan, mūndai kölık ielerı maşina jürgızu kezınde özın senımdı ūstaidy. Tıptı, joldyŋ qauıptı bölıkterınde de jyldamdyqty arttyryp būrylys jasaityndary bar. Alaida, joǧary jyldamdyqpen kele jatqan kölıktı oqys tejeu jol tösemıne ülken nūqsan keltıretının köbı bıle bermeidı. Būl älemde däleldengen. Keibır elder mūndai döŋgelekterdı qoldanuǧa zaŋ jüzınde tyiym salsa, endı bırı jol tösemınıŋ būzyluyna ziianyn az tigızetın jeŋıl döŋgelekterdı ǧana paidalanuǧa rūqsat bergen.
Däl osy mäselege qatysty mamandardyŋ zertteu jūmystarynyŋ qorytyndysyna süieneiık. Jol tösemınıŋ tozuyna tıkelei äser etetın tıkendı döŋgelekter ekologiiaǧa jäne adam densaulyǧynyŋ naşarlauyna da yqpaly zor. Norvegiia ǧalymdary mūndai döŋgelekter jol apatynyŋ aldyn aluǧa eşqandai da septıgın tigıze almaitynyn anyqtaǧan. Olar döŋgelektıŋ qysqy jol apattaryna äserın baiqau maqsatynda arnauly zertteu jürgızgen. Nätijesınde, şegelı jäne şegesız döŋgelegı bar avtokölıkterı tudyrǧan jol apattarynyŋ üles salmaǧynda da eşqandai aiyrmaşylyq joq ekenın körsetken.
Jol tösemınıŋ sapasy şegesı bar kölıkterdıŋ jyldamdyǧyna tıkelei bailanysty. Eger avtomobil kölıgı saǧatyna 70 şaqyrym jyldamdyqpen jüretın bolsa, onda asfalt tösemınıŋ tozu körsetkışı 0,27 tekşe santimetrge teŋ bolady. 110 km/saǧ.jyldamdyq – säikesınşe 0,78 sm3-ge teŋ. Tejeu kezınde joldyŋ tozuy 4 esege deiın ūlǧaiady.
Jol betınıŋ tozu deŋgeiı suyq mezgılde, iaǧni, nöl gradustan tömengı temperaturada bolatyny däleldengen. Būǧan, negızınen, kölık döŋgelegınıŋ qys mezgılındegı qattylyǧy men jol tösemınıŋ iılgıştık qasietınıŋ tömendeuı ülken äser etedı. Būdan şyǧatyn qorytyndy: aua raiynyŋ tömengı temperaturasy kezınde tıkendı döŋgelektı paidalanu tiımsız. Tıkendı döŋgelekter qar nemese mūzda qatu nüktesıne jaqyn jerde ǧana tiımdı, al tömengı temperatura kezınde ol özınıŋ barlyq tartu küşın joǧaltady eken.
Jol sapasyn qadaǧalaityn mamandardyŋ aituynşa, joldyŋ betkı qabatynyŋ tozu deŋgeiı jol tösemınıŋ küiıne, iaǧni, onyŋ ylǧaldy nemese qūrǧaq boluyna jäne betınıŋ qarmen nemese mūzben qaptaluyna da bailanysty. Zertteu jūmystary körsetkenındei, betı qarmen jäne mūzben jabylǧan jol betınıŋ tozuy äldeqaida tömen. Būl aitpasa da belgılı. Degenmen, ylǧal asfalttyŋ qūrǧaq asfaltpen salystyrǧanda 2 ese tez tozatyny taŋ qaldyrady.
Osy rette tıkendı döŋgelektıŋ tabiǧat pen adam aǧzasyna tigızetın kerı äserın atap ötken jön. Döŋgelek şegesı men jol betınıŋ mehanikalyq ärekettesuınıŋ nätijesınde adam densaulyǧyna qauıp töndıretın «seiılmes tozaŋ» paida bolady. Japon elınde jürgızılgen bırneşe zertteuler körsetkenındei, mūndai tozaŋ auaǧa tıkendı doŋǧalaqtardy paidalanǧan kezde erekşe köp bölınedı. Auanyŋ auyrşaŋ-tozaŋnan lastanuyna bailanysty Japoniiada 1990-jyldardyŋ basynda-aq tıkendı döŋgelektı paidalanuǧa jappai tyiym salǧan.
Sonymen qatar, tıkendı döŋgelekter tudyratyn şudyŋ saldarynan qalada tynyştyq būzylyp qana qoimai, kölık janarmaiynyŋ şyǧyny15 paiyzǧa deiın ösetını däleldengen. Bıraq, Astana joldaryn büldıretın tek tıkendı döŋgelek qana emes. Jol tösemın tozdyruda ülken ärı auyr jükterdı tasuǧa arnalǧan kölıkter bırınşı orynda tūr.
Astananyŋ bas jospary boiynşa qalany odan ärı ülkeitu közdelgen. Qazırgı taŋda elordada 1300 qūrylys obektısı tırkeude tūr. Kün saiyn qūrylys nysandaryna qyzmet körsetu üşın qala köşelerımen jük kölıkterı tolassyz jürıp jatady. Künıne bırneşe reis jasaityn olar jol sapasyna da orasan zaqym keltıredı. Būǧan qosa, jerasty sulary da Astanada topyraqtyŋ betkı qabatyna jaqyn ornalasqan. Astana joldaryn töseu kezınde jerdıŋ geologiialyq erekşelıkterı eskerılse de, jerasty sularynyŋ jol tösemıne äserı saqtaluda.
P.S. Jalpy, tıkendı döŋgelekterdı qoldanystan şyǧaru jönınde Kedendık Odaq aiasyndaǧy elder de bır ūiǧarymǧa keldı. Naqtylai aitsaq, kelesı jyldyŋ basynan küşıne enetın Keden odaǧynyŋ «Döŋgelektı kölık qūraldarynyŋ qauıpsızdıgı turaly» tehnikalyq reglamentınde doŋǧalaq jabynynyŋ tıkendı türıne şekteu qoiatyn tarmaǧy bar. Degenmen, Qazaqstan standartizasiia jäne sertifikasiia institutynyŋ jobalardy jeteleu bölımınıŋ bastyǧy Mirǧali Omarovtyŋ aituynşa, Qazaqstannyŋ Äkımşılık qūqyqbūzuşylyq turaly kodeksınde mūndai normalar äzırge kırıstırıle qoiǧan joq.
Gülmira Aimaǧanbet
