Är pendenıŋ tırlıgı ömırge kelgen şaŋyraǧynda qalyptasatyndyqtan, otbasy qūndylyǧynyŋ qoǧamdaǧy orny erekşe. Özgenıŋ otary bolǧan 70 jylda ata-babadan jalǧasqan sanamyzdaǧy sol ūlttyq qūndylyǧymyzdyŋ köbın tabanymyzǧa salyp, ūltaraqqa ainaldyrǧanymyzdy endı ǧana tüsıne bastaǧandaimyz. Tüsınuın tüsınsek te, jaǧadan alǧan jahandanu däuırı sol qūndylyqty qaita jandandyruǧa mümkındık bermei būra tartyp, terıs ainaldyryp barady.
Qazaǧuar ǧalym Grigorii Potanin «Meilı dala qūnarynyŋ aŋqasy keuıp qalsa da, meilı tabiǧat şöleitke töngen qaterge qarsy küreste därmensız bolsa da, qazaq ömırı üşın halyqtyŋ ruhani qan-tamyrynda küş-jıgerdıŋ köl-kösır qainar közı bar, tek qazaqtardyŋ özderı osy qainardan terıs ainalmasa bolǧany» («V iurte poslednego kirgizskogo sarevicha») degen eken.
Kökırek közı ötkır ūly ǧalam keler zamannyŋ qazaqtardy da piǧylyn zaman men qoǧam terıs ainaldyratynyn erte bılgen eken. Būl künderı, özgenı bylai qoiǧanda, ruhani qūndylyǧymyzdyŋ bıregeiı – otbasy qūndylyǧynyŋ berekesı qaşty. Otbasy qūndylyǧynyŋ ūiytqysy – er-azamattarymyz äke-şeşesın qarttar üiıne ötkızıp, jaryn jesır, balasyn jetım qaldyru qarapaiym körınıske ainaldy.
Otbasy qūndylyǧy degen ūǧymnyŋ eŋ qysqa anyqtamasy – äke, şeşe, bala arasyndaǧy metın mahabbat, meselde meiırım. Būl üş tūlǧany qazaq «oşaqtyŋ üş būty» dep ataǧan. Qara şaŋyraqtyŋ qara qazanyna, otbasyna jyludy teŋ tartyp tūrǧan oşaqtyŋ üş būty bolsa, bır baspanada ömır keşken äke, ana, bala – qoǧamnyŋ asyl azamaty boluǧa yqpal etetın üş tırek. Qazaq būl üştıktıŋ ärqaisysynyŋ alatyn ornyn paiymdap, «äke – asqar tau, ana – bauyryndaǧy būlaq, bala – jaǧasyndaǧy qūraq» deidı. Būlaqtyŋ qainary – asqar tau, qūraqtyŋ närı – būlaq. Äkenıŋ asqar taudai zaŋǧar, aibyndy, tektı, ananyŋ saialy da aialy, jaisaŋ, meiırımdı boluy – bala tärbiesıne myzǧymas negız. Būl jerde äkenıŋ rölı bırınşı orynda. Sondyqtan babalarymyz älımsaqtan berı zaiybyna erın syilaudy, balasyna äkesın syilaudy ūlaǧat etıp kelgen. Bügın Ata zaŋda jazylmasa da, ǧasyrlar boiy qazaq äuletınde qaǧida bolyp qalyptasqan, osy ürdıstıŋ arqannyŋ üş tınındei bır-bırımen bekem ūştasqan bırlıktıŋ şiryǧy jazylyp, erşımı bosady. Būǧan äser etıp otyrǧan küş – äuelı qoǧamdyq bolmys, qala berdı älemdık örkeniettıŋ jaǧymsyz tūstarynyŋ yqpaly.
Otbasyndaǧy ūlttyq qūndylyqtyŋ ekınşı bır altyn dıŋgegı tıl ekenınde dau joq. Ūltynyŋ tılın bılmei tūryp, sol ūlttyŋ basqa qūndylyǧyn boiyna sıŋıru – ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeitın şarua. Ūlty qazaq är otbasynda, memlekettıŋ är organda qazaq tılı negızgı tıl retınde üstemdıkke ie bolmasa, bärı beker ekenın ruh turaly söz bola qalsa, jurnalisterden bastap saiasatkerlerımızge deiın taŋdaiymyz taqyldaǧanymyzben, qoldan keler ıs şamaly
Qoǧamdyq bolmys deitınımız, köptegen ata-ananyŋ naryq zamanynda otbasyn asyrau üşın tıze bükpei ekı-üş jerde eŋbek etıp, üi betın körmeitın tynymsyz eŋbegı bala tärbiesıne aitarlyqtai äser etıp jatqanyn joqqa şyǧara almaimyz. Bır sözben aitqanda, bügıngı ata-ananyŋ köbı bala tärbiesıne nazar audaruǧa mümkındıgı şekteulı. Äsırese äkenıŋ bala tärbiesındegı rölın kemıtıp aldyq.
Bügıngı aǧa ūrpaq keşegı keŋes däuırınıŋ özınde otbasynda bır keleŋsızdık bola qalsa, analarymyz bızge «äkeŋ estımesın» dep eskertetının, «bız äkemızden erekşe qaimyǧatynbyz» dep äkenıŋ otbasyndaǧy qūrmetın, qūdıretın estelık retınde aityp jatady. Mūny bız baiyrǧy dästürımızdegı ūrpaqqa ūlttyq ruh qalyptastyrudaǧy äke rölın aŋsau dep qabyldauymyz kerek. Sol siiaqty ūlttyq telearnanyŋ «Äzıl älemı» baǧdarlamasyndaǧy Tūrsynbek Qabatovtyŋ ötken qoǧamdaǧy äkenıŋ otbasyndaǧy bedelı jönındegı äzılınıŋ de astarynda «bügıngı äke nege olai emes?!» degen syn jatqanyn körermen de moiyndaidy. Ökınıştısı, qyran-topan külemız de, artynşa ūmytyp kete beremız. Külmeuımız, oilanuymyz, tıptı, jylauymyz kerek. Bıraq qoǧamdaǧy bügıngı ahual äkelerdıŋ asqaq boluyna mümkındık bermei otyrǧany otbasy qūndylyǧynyŋ tamyryna balta şabumen bırdei.
Ärine, balanyŋ anaǧa degen qūrmetı kemıdı nemese analar bala tärbiesınen tys qaldy dei almaimyz. İslam dının därıpteuşılerden bastap otbasy qūndylyǧyna, bala tärbiesıne qatysty äŋgıme aituşylar ananyŋ asyl qasietterın barynşa därıpteidı de, äkenıŋ qadırı, bala tärbiesındegı äkenıŋ orny kömeskı qalyp jatady. Būl bala tärbiesıne ǧana emes, jar syilastyǧynyŋ özıne äser etıp jatqanyn aŋǧara bermeimız. Būl künderı analarymyzdyŋ otbasy tärbiesındegı kemşın tūsy jas kelınge degen közqarasynan köbırek aŋǧarylatynyn da jasyrudyŋ retı joq. Äleumettık jelıge üŋılseŋız, talai jas kelınnıŋ enege degen renışıne közıŋız jetedı. Būl – qyzdarymyzdyŋ tärbiesı kelısıp tūrmasa da, otbasyna kelgen künnen bastap aialap, ūlymen bırdei köru, jaŋa ortaǧa beiımdeu tūrǧysyndaǧy ananyŋ paryzy men mındetıne qatysty synnyŋ da negızdı ekenınıŋ aiǧaǧy. Ärine, mūny da moiyndauymyz kerek. Öitkenı qazaq danalyǧy boiynşa bala būlaqtyŋ (ananyŋ) bauraiyndaǧy qūraq bolsa, kelın – sol qūraqtyŋ kenjelep bürşık jaiǧan bır taly.
Otbasyndaǧy ūlttyq qūndylyqtyŋ ekınşı bır altyn dıŋgegı tıl ekenınde dau joq. Ūltynyŋ tılın bılmei tūryp, sol ūlttyŋ basqa qūndylyǧyn boiyna sıŋıru – ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeitın şarua. Ūlty qazaq är otbasynda, memlekettıŋ är organda qazaq tılı negızgı tıl retınde üstemdıkke ie bolmasa, bärı beker ekenın ruh turaly söz bola qalsa, jurnalisterden bastap saiasatkerlerımızge deiın taŋdaiymyz taqyldaǧanymyzben, qoldan keler ıs şamaly. Şynaiy ömırde qazaq tılı ondai basymdyqqa ie bola almai otyrǧany – ömır şyndyǧy. Bır sözben aitqanda, ūltymyzdy ūiystyratyn ana tılımız qazaq tılınıŋ «memlekettık tıl» atty qūdırettı märtebesı söz jüzınde qalyp, är otbasy balalarynyŋ ana tılınde söileuıne män bermeitın boldyq. Qazaqy tıl joq jerde qazaqy ruh bolmaityny däleldeudı qajet etetın teorema emes, aksioma ekenın talai marǧasqa qoǧam qairatkerı, tıl maitalmany aityp ketken. Būl – memlekettıŋ tıl saiasatyn joqqa şyǧaru emes, osy saladaǧy ıstıŋ pärmenı tömen baqa aiaŋyna degen syn. Memleketten pärmen bolǧanmen, mūny ıske asyratyn qyzmetşılerımızde därmen joq. Mümkın därmen emes niet, ynta joq şyǧar.
Bügıngı otbasyn atam zamanyndaǧy otbasymen salystyruǧa kelmeidı. Baiaǧy qazaq saltynda balanyŋ tılı otbasynda, besıgınde şyqsa, bügıngı balanyŋ tılı emızık rölın atqaratyn telefonnyŋ şüldırımen şyǧatyn boldy. Basqaşa aitsaq, būryn bala tärbiesıne, küllı qoǧamǧa otbasy qūndylyǧynyŋ yqpaly zor bolsa, bügıngı qoǧamda otbasyna düregei ortanyŋ äserı küştı ekenın moiyndauymyz kerek. Bır auyz sözben aitqanda, qoǧamda memlekettık tıl – qazaq tılı ornyqpasa, otbasy tärbiesıne qoǧamdyq düregei orta üstemdık ete beredı.
Bodauhan TOQANŪLY,
jurnalist
