Tıldıŋ qūdıretı şeksız. Adam balasy kündelıktı tırşılıkte bırınşı kezektegı qajetın qai tıl arqyly qanaǧattandyrsa, sol tılge beiım bolady. Bırınşı qajetı degenımız – jeitın nany, kietın köilegı, tamaq tauyp jeitın käsıbı, ruhani azyǧy jäne t. b. Būlardyŋ bärı qazır qai tıl arqyly öndırıste ekenı köpke mälım.
Balany balabaqşa, mektep, köşe, qalta telefony özge tılde tärbielep jatyr. Maŋaiymyz tolǧan öz tılınde söilemeitın (söilegısı kelmeitın), sanasynda älı keŋestık jüie saqtalyp qalǧan keibır qalalyq ata-äjeler jäne solardan taraǧan bılımdı jas äke-şeşeler… Al mekeme basşylary öz ana tılınde söilep, eŋbek etuşı eresekterdıŋ tıl tärbiesıne ülgı bolady degen ümıt qalmady…
Aitalyq, ana tılınde söileitın änşı Dimaştyŋ ǧajap äuenderıne qyzyǧuşylyq tanytqan özge jūrttyŋ qazaq tılın meŋgeruge yntasy kün saiyn öse tüsude. Al onyŋ öz jūrty mūndai betbūrystan tys älemde ömır sürıp jatqandai.
Sonymen, tas jaratyn tıldıŋ qoǧamdy da jaryp tūrǧan jaiy bar. Tıptı öz ūltymyzdyŋ özı ekıge jarylyp tūr: ana tılınde söileitınder men söilegısı kelmeitınder. Soŋǧylary «Nege qazaqşa söilemeisıŋ?» dep eskertu jasaǧan öz bauyrlaryna qarsy şyǧyp jatuy soraqy, tıptı qorqynyşty jaǧdai. Öz tılın bılıp tūryp, söilegısı kelmeitın ūltymyzdyŋ ökılderıne äkımşılık şara qoldanudyŋ uaqyty boldy.
Būrynǧylar «Özıŋdı-özıŋ jattai syila, jat janynan tüŋılsın» degen eken. Bır-bırımen öz tılınde söilemegen, öz qadırın tüsınbegen ūlttyŋ tılın özge ūlttyŋ qabyldai almauyna tek bız özımız ǧana kınälımız.
Keşe ǧana öz tılınde söileitın otbasylar «Balalarym köşege şyqsa, qinalmasyn» dep bügın üi ışınde orysşa söileudı ädetke ainaldyryp bara jatyr
Jas otbasylardan «Balaŋ nege qazaqşa söilemeidı?» dep sūrasaŋ, «Bızge osylai yŋǧaily. Ükımet te söilemeidı ǧoi» dep qarsy syltau aitady. Onyŋ üstıne «oiyn balasy öz ortasymen, köşede öz qatarymen tıldesıp, aralasa almai jürer, orys tıldı tärbieşıler men ūstazdardan tolyq bılım almai qalady» degen syltaulary taǧy bar.
Qaladaǧy öner, sport üiırmelerınıŋ oqytuşy-jattyqtyruşylary da orysşa söileidı. Tıl bılmeitın balalarǧa, äsırese, auyldan kelgen baldyrǧandarǧa obal, olarǧa qosymşa öner igerudıŋ özı qiyn. Būl jaǧdai balalardy öz tılın ūmytyp, özge tılde söileuge mäjbür etude. Keşe ǧana öz tılınde söileitın otbasylar «Balalarym köşege şyqsa, qinalmasyn» dep bügın üi ışınde orysşa söileudı ädetke ainaldyryp bara jatyr.
Otbasy – şaǧyn memleket, ülken memlekettıŋ ırgesın qalaityn basty subekt. Halyqtyŋ 70 paiyzyn qūraityn ūlttyŋ barlyǧy derlık özınıŋ şaǧyn memleketınde tek öz tılınde ǧana söilese ne bolar edı? Ärine, onda ülken memleket te öz tılınde söileuge mäjbür bolady.
Bızdıŋ qoǧamda orys tılın bılmeitın ūlt joqtyŋ qasy. Auyl qazaǧynyŋ da, qandastardyŋ da nan tauyp jeitın orysşasy barşylyq. Tıl mäselesınde «Konstitusiialyq qūqyǧym şekteldı» dep baibalam salyp, dauys köterudıŋ de jönı joq. Sondyqtan da Ükımet qaşan öz tılınde söileidı dep qol qusyryp kütıp otyrǧanymyz müldem dūrys emes.
«Äu, qazaǧym, öz otbasyŋda öz tılıŋde söileme!» dep Ükımet te, özge ūlt ta mäjbürlep tūrǧan joq qoi qazır! Syrttan syltau ızdemei, oŋai joldy kütpei-aq, ana tılıŋnıŋ märtebesın köteru üşın qolyŋnan keletın amaldardy jasauǧa bolady ǧoi.
Qazır «Şet tılı – bılım men ǧylymnyŋ kıltı» degen ūǧym qaldy. Däl bügıngı jaǧdaida senıŋ bılımdı bolǧanyŋ da, ǧalym bolǧanyŋ da halqyŋnyŋ, elıŋnıŋ keleşegı üşın qajet! Ūly ǧalym Äbu Nasyr äl-Farabi: «Adamǧa eŋ bırınşı bılım emes, tärbie kerek. Tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ qas jauy, ol keleşekte onyŋ ömırıne qauıp äkeledı» degen eken. Būl sözdıŋ ras ekenın ömır täjıribesı talai märte däleldegenı belgılı. Tärbiemen berılgen bılım – ölşeuı joq qazyna!
Tıl – tärbie qūraly. Tärbie – mädeniet, bılım men ǧylym, adaldyq pen ädılettılık, aqyl men sana, namys, eŋbekqorlyq, iman men meiırım… Ananyŋ sütımen, äkenıŋ qanymen boiyna egılgen tärbienıŋ būl asyl dänderın balanyŋ özge tıl arqyly sanasyna qabyldap aluy öte qiyn bolady. Osylar balaŋyzǧa qajet deseŋız, üide öz tılıŋızde söileŋız! Tärbiesı bar balanyŋ özıne qajet tıldı de, bılımdı de, ǧylymdy da kez kelgen uaqytta ülkenderdıŋ äŋgımesı, internet, qalta telefon arqyly da tez arada igerıp, meŋgerıp aluǧa qabıletı jetedı.
Tıl mäselesıne qatysty qoǧamdy böle jarmau üşın naqty äreket qajet. Mysaly, Ükımet – tau, otbasy – jazyqtyq. «Taulardy alasartpai, jazyqtyqty biıktetu» ärbır otbasynyŋ qolynan keledı. Ol üşın ärkım öz tılı özınıŋ bolaşaǧy ekenın dūrys sezınuı kerek. Ükımet qai tılde söilese de, memlekettık tıldıŋ altyn besıgı – otbasy ekenın moiyndap, ony özınıŋ ruhani tärbie ideologiialyq nasihat jūmysynyŋ temırqazyǧy dep bılgenı dūrys.
Şäkırtterı Konfusiiden: «Eger bır elge basşy bolsaŋyz, aldymen ne ıster edıŋız?» dep sūrapty. Sonda Konfusii: «Oilanbastan ūlttyŋ tılın tärtıpke salar edım» degen eken. Mūny estıgender qairan qalyp, sebebın sūrapty. Sonda Konfusii: «Tılı būzylsa, ūlttyŋ ruhy men ädet-ǧūrpy da būzylady. Ruhy men ädet-ǧūrpy būzylsa, ädılet pen aqiqat joǧalyp, halyq şarasyzdyqtan joiylu qaupıne duşar bolady. Qysqasy, tılı būzylǧan ūlttyŋ keleşegınen ümıt kütuge bolmaidy. Mūndai jaǧdaidyŋ aldyn alǧan dūrys» deptı.
Mütalap ÄBSATTAROV, memlekettık qyzmet salasynyŋ ardagerı
P.S: Qoǧamǧa, bilıkke ne taǧy basqaǧa kınä taǧa bermei, öz otbasyŋda ana tılıŋde söileu – senıŋ qasiettı paryzyŋ, kielı mındetıŋ, qadırlı qazaǧym!
