Bız bügın, bır top azamattar, ana tılımızge qatysty alaŋdap, redaksiiaǧa maqala berudı jön dep taptyq.
Ökınışke qarai, elımızde tılımızge qarsy osyndai ürdıs jürude dep senımmen aita alamyz. Öitkenı BAQ-tarymyzdyŋ tılımızdı däldıkten, naqtylyqtan, tüsınılıkten, ūǧynylyqtan aiyruǧa baǧyttalǧan äreketterın, ısterın, iaǧni materialdaryn tyŋdap nemese oqyp otyrǧanda osylai oilauǧa tura keledı. Sonyŋ kesırınen köptegen sözderdı, tıptı söilemderdı tüsınuden qalyp baramyz.
Dälel retınde bırneşe söilemderdı mysalǧa keltıreiık. Sız mäselen: «Men saǧan aialdama dedım. Eŋ aldymen aŋdatpa. Anyqtama deimın. Däläldeme dep tūrmyn ǧoi. Būl – eskertpe. Saǧan jinaqtama dep qanşa aitamyn?! Sen kepıldeme. Qalai ūqpaisyŋ, köşırme! Ol – qūtyrma. Mölşerleme deimın. Būl – nūsqama».
Osy söilemderdı qalai ūǧuǧa bolady? Qazaq tılın qanşa jaqsy bılseŋız de būl oŋai şarua emes. Öitkenı būrynǧy bırneşe jüzdegen jyldar boiy qalyptasqan däl, tura, naqty maǧynasynda nemese qazırgı keibır filolog «ǧalymdar» men BAQ qyzmetkerlerı tılımızge engızgen türde, iaǧni «aialdamany» – aialdau, «aŋdatpany» – aŋdatu, «eskertpenı» – eskertu, t.b. dep kerısınşe tüsınuge bolady. Qaitemız, qazaq tılı osyndai jaǧdaiǧa jettı!
Ökınıştısı, bız mysalǧa keltırgen onşaqty ǧana emes, jüzdegen sözderımız osylai ekıūşty maǧynada bolyp kettı. Tıptı, är dybys—tan (ärıpten) bastalatyn barlyq ataular men terminderden tabuǧa bolady. Mäselen, «balqyma» (balqytyndy), «boljama» (boljam, boljau), «guıldeme» (guıl), «zertteme» (zertteu), «iterme» (itergı, itergış), «qaptama» (qaptau, qaby, syrty), «orama» (orau), «ötpe» (ötkel), «ölşeme» (ölşeu), «pışındeme» (pışın, pışındeu, suret), «pısırme» (pısıru), «rastama» (rastau), «saraptama» (saraptau, ekspertiza), «sekırme» (sekıru, sekırgış), «toptama» (top, toptau), «tüiındeme» (tüiın, tüiındeu), «ūŋǧyma» (ūŋǧy), «üime» (üiındı), «habarlama» (habar, habarlandyru), «şanşyma» (şanyşqy), «şekteme» (şek, şekteu), «ılespe» (ılesu, ılese), «ırıkteme» (ırıkteu), t.b. dep kete beredı, tek kerı maǧyna beruı kerek.
Tılımızdı däldıkten, naqtylyqtan aiyryp, ärı-särı, olai da, bylai da ūǧatyndai etu «jaŋalyǧy» äu basta jaqsy oidan tuyndaǧany este. Ol ürdıs Hruşevtıŋ zamanynda 50-jyldardyŋ ortasy men 60-jyldardyŋ basynan bastaldy deuge bolady. Sol jyldary orysşa qoldanylyp kelgen «vystavka», «ostanovka» degender qazaqşalandy. Bıraq «vystavka», «köruşılık» nemese basqaşa ūǧynyqty etılıp emes – «körme», «ostanovka», «aialdau» nemese «toqtau» dep emes – «aialdama» dep audaryldy. (Osy jerde türkı tıldes tatarlar «ostanovkany» «tuqtalyş», türıkter «dūrak» deitının aita keteiık). Keiın kerı maǧynaly sözder (terminder) köbeie berdı. Būrynǧy «tolaiym sauda», «köptep satu» emes – «köterme satuǧa», «Qazaq tılınıŋ tüsındıru sözdıgı» «tüsındırmege» ainaldy.
Degenmen tılımızdı azdyrudyŋ, iaǧni ärtürlı ūǧynatyndai etudıŋ myqtap qolǧa alynuy täuelsızdık alǧan 90-jyldardyŋ basyndaǧy onşaqty jylda jüzege asty. Halqymyz täuelsızdık aldyq dep quanyşqa bölenıp jürgende tıl ziiankesterı şetel sözderınen qūtyluymyz kerek degen jeleumen (tıptı ūranmen desek te bolady) bükıl dünie jüzınıŋ damyǧan elderı tügel derlık qabyldap qoldanatyn, bızde de qalyptasqan terminderdı kelsın, kelmesın «qazaqşalady». Jäne köpşılıgı, Elbasymyz bırneşe dürkın aitqandai, mazmūnyna sai kelmeitındei etıp. Osylaişa «pianino» – küisandyq, «muzyka» – saz, «muzykant» – sazger, «klass» – synyp degender paida boldy. Olar mazmūndy qoiyp qarsy, kerısınşe, terıs ūǧym beretın «terminderdı» köptep oilap şyǧardy. Osylaişa medisinalyq termin – «infeksiia» – jūqpa dep audaryldy. Al «metod», «metodika» – ädısteme, «programma» – baǧdarlama, «kopiia» – köşırme, «konsepsiia» – tūjyrymdama, tūǧyrlama, «chertioj» – syzba, «ekspertiza» – saraptama, t.b. delındı.
Tılımızdı azdyruşylar būl äreketterın sözderdı (terminder men ataulardy) kerı maǧyna beretındei de etıp qoldanǧanda olardyŋ resmi därejesı men maŋyzy artady dep aqtaldy.Mäselen, «Ana tılı» gazetınıŋ qyz metkerı S.Şükırūly sol gazettıŋ 2003 jylǧy №13 sanyndaǧy «Syryn bılmei syrttamaiyq» degen maqalasynda: «Tūjyrymdama – ǧylymi qorytyndy, tūjyrym – jeke adamnyŋ tüiındı pıkırı; saraptama – jasalǧan taldau nätijesı, saraptau – taldau; tüsınıkteme beru – belgılı bır memlekettık şeşım, erekşe qūbylys, oqiǧalarǧa qatysty nasihatty tüsındırme söz, tüsınık beru – jeke adamnyŋ özınıŋ oǧaş ıs-äreketıne bailanysty tüsınık jasauy; habarlama jasau – ülken saiasi oqiǧalarǧa bailanysty jariialanǧan resmi aqparat, habar jasau – jeke adamdardyŋ belgılı ıs turaly habarlauy, habar beruı» dep jazdy.
Bıraq nege jäne kımnıŋ būiryǧymen bır sözdı kerısınşe, iaǧni bolmaityndyqty bıldıretındei etıp aitsaq, jazsaq onyŋ därejesı artyp ketpek? Tılımızdı ūǧynyqsyz, tüsınıksız etetındıkten be?! Būl logikaǧa kelmeidı ǧoi.
Osy jerde jalpy termin turaly aita ketken jön sekıldı. Ol turaly Qazaq Sovet ensiklopediiasynda: «Termin, atau – ǧylym tehnika, sol siiaqty tūrmystyŋ belgılı salasyndaǧy ūǧymdardy däl atau üşın jūmsalatyn sözder men söz tırkesterı» dep jazylypty. Al terminderdıŋ erekşelıgı jäne olarǧa qoiylatyn basty talap – dara, iaǧni tek bır maǧynaly boluy delıngen. Būl tūjyrym bızdıŋ ǧalymdardıkı ǧana emes, A.A.Reformatskii, D.E.Rozental, D.S.Lotte, M.A.Telenkova, t.b. ataqty ǧalymdardıkı de, tıptı dünie jüzınde solai. Endeşe nege älem moiyndaǧan qaǧidalardan bız bas tartamyz?! «Jūqpa», «tūjyrymdama», «baǧdarlama», «aialdama», t.b. degen sekıldı qarsy maǧyna beretın sözderdı «termin» dep qoldanysqa engızemız?! Solar arqyly tılımızdıŋ däldıgıne, naqtylyǧyna, tüsınıktılıgıne, ūǧynyqtylyǧyna qastandyq jasaimyz?! Älde bır kezde danyşpan atamyz Ahmet Baitūrsynūly jazǧandai: «Öz ūltyna jūrtty qosamyn degender äuelı sol jūrttyŋ tılın azdyruǧa tyrysady» degendei halqymyzdy joiyp, özıne qosyp alǧysy keletın jasyryn bır küş bar ma, myna ziiandy ürdıs sonyŋ kesırınen bolyp otyr ma degen oi da keledı eken. Äiteuır, tüsınıksız?!
Joǧaryda keltırılgen qate terminder men atau sözder qazaq tılınıŋ memlekettık därejede qoldanyluyna da kedergı keltırude deuge bolady. Sondyqtan «Ana tılı» gazetınıŋ ötken jylǧy 18-24 qaŋtardaǧy sanynda «Memlekettık tıl» qozǧalysynyŋ töraǧasy, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, keŋes zamanynyŋ özınde şetelderde diplomattyq qyzmetter atqarǧan Sailau Batyrşaūly: «Jaŋa terminderdı tüsınbeudıŋ saldarynan qazaq tılın jaqsy meŋgergen adamdardyŋ özderı orysşa oquǧa mäjbür boluda. Mäselen, men ministrlıkte, äkımdıkte jūmys ısteitın tanystarymnan «Sızder zaŋ, qauly, jarǧy, erejelerdı qai tılde oqisyzdar?» dep sūraǧanymda: «Ärine, būryn qazaq tılınde oqitynbyz. Bıraq orysşadan köp sözderdıŋ audarmasy tüsınıksız bolǧan soŋ orys tılındegı nūsqasyn oqityn boldyq» deidı. Bül sapasyz audarmadan, oidan şyǧarylǧan terminderdıŋ sebebınen oryn aldy» dep jazypty.
Termindegı mūndai bylyqtar men qoiyrtpaqtardyŋ Qazaqstandaǧy diaspora ökılderı men qalada tuyp ösken qazaq balalarynyŋ memlekettık tıldı üirenuıne būdan da zor ziianyn tigızıp otyrǧany aitpasaq ta tüsınıktı. Öitkenı olarǧa keibır sözderdı aitylyp, jazylǧanyndai emes, kerısınşe, qarsy maǧynada ūǧynu kerektıgın, ne sebepten solai bolatynyn qalai tüsındıremız?!
Bıraq ökınışke qarai, būl oryn alǧan olqylyqtardy tüzetudıŋ oŋai emestıgı de belgılı. Öitkenı «jaŋa termin» jasauşylar köptegen syltaular men «dälelder» aityp, öz pıkırlerın barynşa qorǧap baǧatyndary anyq. Mäselen, olar: «Eger ärtürlı maǧyna beretın omonim sözder termin jasauǧa kelmeitın bolsa, qazaq ziialylary (alaş ordaşylar) 1920-1930 jyldary nege orys tılındegı «upravlenie», «doklad», «obiazatelstvo», «zadanie» degenderdı «basqarma», «baiandama», «mındetteme», «tapsyrma» dep audarǧan?» deulerı äbden mümkın.
Rasynda, nege? Tılımızde A.Baitūrsynūly jazǧandai 19 türlı jūrnaqtar toby bar ǧoi. Solardyŋ ışınen ne sebepten sirek qoldanylatyn jäne qarsy maǧynany da beretın «ma» jūrnaǧyn taŋdaǧan? Bızdıŋşe, bolşevikterdıŋ qylmysty saiasaty men ısterıne ıştei qarsylyq retınde degen oi keledı. Mümkın qatelesermız, söitse de, ol boljamymyzdy bastapqyda «tapsyrys» dep audarǧan «zadanienıŋ» keiın «tapsyrma» bolyp özgertıluı de däleldei tüsedı. Psevdopatriottar (olardyŋ ışınde keibır tıl mamandary men lauazymdy qyzmetkerler de bar) basqa da «dälelder» aitar. Mysaly, biylǧy jylǧy ötken Parlament mäjılısınde: «Qazırgı jaŋa terminderdıŋ ışınde sätsızderınıŋ bary ras bolar. Alaida ondai terminder baspadan şyqqan sözdıkterge, zaŋdarǧa, qūjattarǧa kırıp kettı. Sondyqtan özgertılmei qala bergenderı jön. Jalpy bekıtılgen terminderdı özgerte beruge bolmaidy» dep jantalasqan tıl mamanyn da körıp qaldyq. Taŋǧalarlyq uäj. Sonda qate söz özgertılmese, tılımızden qūjattardyŋ qymbat ta baǧaly bolǧany ma?! Osyndai ökınışterdı aita beruımızge bolady.
Sonymen qysqartyp aitqanda, bız, qarapaiym halyq, tılımızdı däldıkten, naqtylyqtan aiyryp, tüsınıksız jasau ürdısınıŋ toqtatyluyn, söitıp qaitadan būrynǧy ädebi normasyna keltırıluın qalaimyz jäne talap etemız. Türkı tılderınıŋ qara şaŋyraǧy, eŋ tazasy, eŋ oralymdysy, eŋ baiy bolyp esepteletın qazaq tılı eşbır böten tıldıŋ terminderı men atau sözderınıŋ köşırındısı, dialektısı boluǧa tiıstı emes. Jäne ol elımız ben memleketımızdıŋ bolaşaǧyna sol būrynǧydai qalyptasqan ūǧynyqty bolǧanda ǧana mınsız qyzmet ete alady. Būl – däleldı qajet etpeitın şyndyq.
P.S. Bızdıŋ, qarapaiym halyqtyŋ köpşılık oiyn, tılegın bılgendei Mädeniet jäne sport ministrı A.Raiymqūlova hanymnyŋ halyqaralyq jäne kerı maǧyna beretın jaŋa ataular men ūǧymdardy būrynǧy myŋdaǧan, jüzdegen jyldardaǧydai tüsınıktı ädebi normasyna keltıru turaly pärmek şyǧaruy öte dūrys bolǧan. Osy qūjat arqyly tılımız qaitadan naqty, däl, ūǧynyqty maǧynasyna oralyp, dami, örkendei bastaitynyna senımdımız.
Oljas JÜNIS,
Nūrlan SAMATŪLY,
Ermahan BELǦOJAŪLY jäne taǧy 13 adam qol qoiǧan.
