Biyl Tıl turaly zaŋnyŋ qabyldanǧanyna otyz jyl tolyp otyr. Respublika baspasözınde memlekettık tıl – qazaq tılınıŋ qoldanu aiasynyŋ keŋeigenı, Qazaq elın mekendegen etnostardyŋ tılı men mädenietıne jasalǧan qamqorlyq turaly derekterden köz sürınedı. Tıl merekesıne arnalǧan älem-jälem ıs-şaralarǧa barudan şarşaisyŋ. Tıl festivaldarynyŋ ötkızıluıne qarsylyǧym joq, bıraq osy otyz jyl boiy memlekettık tıldıŋ bedelın elımızdıŋ Ata Zaŋynda jazylǧandai därejege jetkızdık pe, halyqtyŋ qaltasynan tiyndap jinalǧan biudjetten bölıngen milliard qarajat aqtaldy ma degen sūraq ūltjandy jūrtşylyqty mazalaidy. Nege qazaqtyŋ tılı öz jūrtynda jat jūrt tılınıŋ küiın keşedı? Osy mäseleler jönınde oi qozǧaǧym keledı.
Ötpelı naryqtyq ekonomika qūru kezınde bız ana tılınıŋ kökeikestı mäselelerın oryndau jolynda uaqytty ötkızıp aldyq. «Eŋ aldymen ekonomika, sodan keiın saiasat» degen qaǧidaǧa bas idık. Jabaiy naryqtyq ekonomikadan ötıp, batys ülgısındegı naryqtyq ekonomikanyŋ negızın qaladyq. Şetel investisiiasyn tartu täjıribesın igerdık. Düniejüzılık keŋıstıkke şyǧyp, Qazaq elı, qazaq ūltynyŋ ömırde bar ekendıgın bekıtuge arnalǧan asa maŋyzdy şaralar jürgızdık. Neşe türlı halyqaralyq forumdar, memleketaralyq ekonomikalyq jäne dıni konferensiialardy ötkızude közge tüsıp, būrynǧy TMD elderınıŋ arasynan suyrylyp şyqtyq. EKSPO-2017 halyqaralyq körmesınıŋ maŋyzyn aitpasa da bolady. Otyz jylǧa juyq uaqyt ışınde memlekettık tıldıŋ märtebesın köteru jūmystary, memlekettık tılge köşudıŋ arnauly baǧdarlamalary qaǧaz jüzınde qabyldandy. Memlekettık tılge jäne basqa etnos ökılderınıŋ tılın damytuǧa bailanysty ıs-şaralar molynan ötkızıldı. Qanşama milliardtaǧan qarjy memlekettık tıldı üirenuge jūmsaldy. Atqarylǧan igı şaralardyŋ bırın de joqqa şyǧara almaimyz, bıraq ta osy şirek ǧasyr uaqytynda ūlttyq ruhani düniemızdıŋ saqtalu qauıpsızdıgıne, onyŋ ışınde ana tılımızdıŋ bedelıne nūsqan bolǧanyn keş tüsınudemız. Ättegen-aiy – mūndai ıs-şaralar memlekettık tıldıŋ därejesın kötere alǧan joq. Täuelsızdık alyp, jahandanu şeŋberıne kırgennen keiın batys mädenietınıŋ jaqsy jaqtaryn alsaq ta, onyŋ kertartpa, mädeniet deuge kelmeitın, las-laily qoiyrtpaq, jat ideologiiasy bızdıŋ jastarymyzdyŋ boiyna ene bastady.
Osy olqylyqtardy joiu maqsatynda keştetıp qabyldansa da, Elbasymyz N.Nazarbaevtyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» jäne «Ūly dalanyŋ jetı qyry» atty tarihi maqalalary ūltymyzdyŋ qaita tülep, jaŋaruyna baǧyt berdı. Maqalada aitylǧan tyŋ oi-pıkırler men naqty baǧdarlamalar ūmytyla bastaǧan ūlttyq jadymyzdy qalpyna keltırıp, ūltymyzdyŋ oi-sanasyn jaŋartuǧa, elımızdıŋ bolaşaǧy – jas buyndy ūlttyq qūndylyqtarmen patriottyq ruhta tärbieleuge jaŋa serpın berude.
«Tärbiesız bergen bılım – adamzattyŋ qas jauy», «Tärbie tal besıkten bastalady» degen ǧūlamalarymyzdyŋ eskertpesın auyz qūrǧatpai aitqanmen, ıske kelgende ūlttyq tärbiemız, onyŋ ışınde ana tıldı qūrmetteuge tärbieleude köp olqylyq baryn moiyndau kerek. Al osy tärbienıŋ bastauy janūia men bılım mekemelerındegı kemşın tūsy bügıngı jaǧdaiǧa, ana tılımızdıŋ aiaqqa taptaluyna äkele jatyr. Qazaq janūiasynda, qazaq dastarqanynda Alla Taǧalanyŋ bızge bergen ana tılımızde ǧana söilesudı ūiymdastyru, «men qazaqpyn, öz ūltymdy süiemın, onyŋ bolaşaǧyn oilaimyn» deitın ata-ana ünemı balasy men nemeresıne üide tek qana tuǧan tılde söileuın qataŋ qadaǧalap otyrsa, jaǧdai tez tüzeler edı.
Men özımdı maqtaiyn dep otyrǧan joqpyn, bıraq öz täjıribemnen bır ǧana mysal keltıreiın. Qolymdaǧy ekı nemeremdı bala künınen bastap ana tılınde söileuın qataŋ baqyladym. Qazaqtyŋ ataqty jazuşy, etnograf-tarihşysy Aqseleu Seidımbektıŋ ana tılı mäselesı turaly bergen bır sūhbatynda: «Nemerelerımdı ana tılınde söileuge üiretu üşın olardy üide orysşa söilep qoiǧanda, unitazǧa baryp tükırıp kel dep aitatynmyn» degenı osy künge deiın oiymda. Men de nemerelerıme osy ädıstı qoldanam. Orys jäne basqa tılderdı meŋgerulerıne şek qoiǧanym joq, orys tılın bıl, ony jaqsy kör deimın. Aǧylşyn, fransuz, türık, qytai tılın üirenuge de keŋes bere otyrsam da, basty orynǧa ana tılın bılu talaby qataŋ qoiylady. Üide, qazaqtyŋ dastarqany basynda tek ana tılınde söileuge daǧdylandyrdym. Olar ekı tıldı taza qatar meŋgergen, sonymen qatar aǧylşyn, türık tılderıne äjeptäuır beiımdelıp keledı. Orys tılın üiretpesek te, ony köşe men mektepte özınen-özı üirenedı. Bıreuler būǧan kelıspeuı mümkın, bıraq ta däl bügıngı jaǧdaida bükıl halyq bolyp tıldık orta jasamasaq, ana tılımız memlekettık tıl boluy ekıtalai. Men siiaqty ata-äjeler bar ekenın bılem, bıraq nemeresımen şüldırlep resmi tılde sairaǧan ata-äjelerdı körgende köŋılım jabyrqaidy. Sondyqtan tıldık orta jasaudyŋ küres jolyna tüskender azdau ma dep qalasyŋ. Oǧan dälel – ırı qalalardaǧy künnen-künge memlekettık tılden bezıp bara jatqan jastar, bala arbasyna salǧan säbiımen, qolyna jetektegen büldırşındı şüldırletken jas analardy körgende jüregıŋ şanşyp auyrady. Bolaşaqta öz ana tılımen susyndamaǧan būl balalar Otan-anamyzǧa qyzmet jasai alar ma eken dep auyr oiǧa şomasyŋ.
Ana tılımızdıŋ osy künge deiın qoǧamdyq ömırdıŋ barlyq salasynda memlekettık tıl därejesıne qöterıle almauynyŋ basty sebepterınıŋ bırın erekşe ataǧym kelıp tūr. Ol – Qazaq elınde memlekettık tılge qajettı tıldık ortanyŋ bolmauy. Onyŋ sebebı bılım beru ūiymdarynyŋ jäne onyŋ ışınde balabaqşadan bastap joǧary oqu oryndarynda memlekettık tıldı qasterleuge tärbieleu jūmysy öz därejesınde emes. Būl jūmystar tereŋ jürgızılmei, üstırtın, syrty jyltyraǧan män-maǧynasy jas buynnyŋ jüregın jaulap alatyndai ūiymdastyrylmauy. Bılım jäne ǧylym ministrlıgınen bastap mektep direktorlary men balabaqşa meŋgeruşılerı öz bılım mekemelerınde qazaqtıldı ortany osy künge deiın qalyptastyrmai otyr. Äsırese, qazaq mektepterınde tıldık orta jartylai, pısıp jetılmegen deuge bolady. Respublika boiynşa jäne Nūr-Sūltan, Almaty siiaqty ırı qalalarda qazaq mektepterınıŋ sany köbeiıp, orys tılındegı mektepter azaiuda dep maqtanamyz. Eger tekserıp qarasaŋyzdar, sol taza qazaq mektebındegı oqityn balalardyŋ 90-95 paiyzy üzılıske şyqqanda, köşede tek resmi tılde söileidı. Qazaq mektepterı ūstazdarynyŋ özı mektep basşysynan bastap tärbie ısı jönındegı orynbasarlaryna deiın resmi tıldı üzılıste, köşede köp qoldanatyn bolsa, būǧan ne aituǧa bolady? Mektep ǧimaratynda, üzılıs kezınde, mektep aulasynda oquşylardyŋ ana tılınde söileuın baqylauşylardy nege ūiymdastyrmaimyz? Al aralas mektepter men taza orys mektepterındegı oquşylardyŋ memlekettık tılge degen qatynasyn, ony üirenuge degen qūlşynysy öte tömen ekendıgın aitpai-aq qoiaiyn.
Sondyqtan memlekettık tıldıŋ beişara küiıne bılım mekemelerı jauapty ekenın, bılım mekemelerıne baǧa bergende jalaŋ ŪBT boiynşa emes, memlekettık tıldı jappai bılu körsetkışımen jäne ūlttyq tärbienıŋ deŋgeiıne säikes baǧalau qajet. Osy talap oryndalmasa, bız memlekettık tıldıŋ bedelın kötere almaimyz. Ärbır ūltjandy qazaq tıl üşın kürestıŋ barlyq beibıt täsılderın meŋgeru arqyly üzdıksız jūmys jürgızgende ǧana tabysqa jetemız.
Taǧy bır aitarym, qazaqstandyqtardyŋ bırlıgın nyǧaitu maqsatynda Qazaqstan halqy Assambleiasyn qūrdyq. Būl bızdıŋ tarihi qalyptasqan jaǧdaiǧa bailanysty dūrys şeşım dedık, bıraq osy qūrylym memleket qūruşy ūltqa qanşalyqty tiımdı jūmys ıstep kömektesıp keledı? Mäsele osynda! Bızdıŋ baiqaǧanymyz, Assambleia öz etnobırlestıkterınıŋ mädeni ıs-şaralaryn ötkızuden basqa jūmyspen ainalyspaityn siiaqty. Tıl festivalı kezınde bırlı-jarymdy memlekettık tıldı bıletın ökılderın qatystyrady, aǧa buyndy aitpai-aq qoiaiyn, täuelsızdık jyldary ömırge kelgen barlyq jas buyn memlekettık tılde nege sairap tūrmasqa?! Sebebı olar memlekettık tıldı üirenbei-aq, resmi tıldı bılu arqyly memlekettık bilıkke de, onyŋ barlyq igılıgıne qol jetkızuge bolatyndyǧyn jaqsy bıledı. Talai ret özımızdıŋ orys ūltynyŋ ökılderıne, äsırese mektep jasyndaǧy oquşylar men 16-18-degı jastarymen kezdesıp, olardy qazaqşa qarapaiym sözdermen tıldesuge şaqyrsaŋ, jauap qaitarmaidy. «Sender mektepte memlekettık tıl – qazaq tılın oqisyŋdar, nege bılmeisıŋ?» deseŋ, ün qatpaidy. Nemese üş-tört qazaq balasy aralaryndaǧy bır orys balasymen tek orys tılınde söilesıp tūrǧanyn ünemı köremız. Sol orys balasyna: «Myna qazaq balalary senıŋ ana tılıŋde söileidı, olar senıŋ tılıŋdı qūrmetteidı, sen nege joldastaryŋdy (qazaq balalary) syilap, memlekettık tılde söilespeisıŋ?» dep renış bıldıre bastasam, ol maǧan qazaq tılınıŋ keregı qanşa degen keiıpte sazaryp, ün qatpaidy.
Men özım ana tılınıŋ janaşyry, ūstaz bolǧandyqtan tūrǧylyqty jerımde, köşede, avtobustarda, qoǧamdyq oryndarda tek memlekettık tıldı qoldanyp, basqa jūrttan talap etemın. Tūrǧylyqty jerdegı aula balalaryn üiretudıŋ arqasynda olar menımen «assalaumaǧaleiküm» dep qazaqşa söilesedı. Talai ret keibır jas ata-analarǧa jekkörınıştı bolsam da, egde jasyma qaramastan, memlekettık tıldı qorǧaudy toqtatpai jürgızıp kelem. Qazaq jastary orysşa söilesıp tūrsa, olarǧa «menıŋ qūlaǧymnyŋ orys tılıne degen allergiiasy bar, auyryp qalamyn, orysşa söilemei, qazaqşa söileŋderşı, men qalyŋ orysy bar, mäŋgürttenıp ketken Soltüstık Qazaqstan oblysynan qaşyp kelıp, bas qaladaǧy qazaqi ortada ömır sürgım keldı» dep qaljyŋ aralas şyndyǧymdy aitamyn. Būl qaljyŋym – ūltşyldyqtan nemese orys tılın jek körgennen emes, ūltjandylyqtan tuǧan, ana tılımnıŋ bedelın köteruge baǧyttalǧan öz ädısterımnıŋ bırı. Nemerelerımen şüldırleitın özımmen şamalas ata-äjelerdı de mazalap aitatynym: «Bızdı Alla Taǧala qazaq qylyp jaratty ma, düniedegı eŋ bai tılderdıŋ bırı qazaq tılıne beiımdedı me, endı osy qasiettı tılımızden aiyrylmaiyq» deimın. Tılden aiyrylsaq, täuelsızdıkten aiyrylamyz!
Qajymūrat NÄSİEV,
mūǧalım, eŋbek ardagerı
