Biyl elımızde Tıleuke batyrdyŋ 330 jyldyq mereitoiy. Tıleuke Töbetūly – 1694-1754 jyldar aralyǧynda ömır sürgen batyr, qolbasşy, memleket qairatkerı jäne tarihi tūlǧa. Tarihi derekterde jäne qazaq halqynyŋ auyzşa tarih aitu dästürımen jetken şyǧarmalarda batyrdyŋ joryq joldary turaly mälımetter bar. Tıleuke batyr tarihi derekterde Tıleuke, Tıleulı jäne Qarabatyr dep aitylyp kelgen. Tarihi tūlǧa alyp denelı, qaratory, kelbetı sūsty jäne qaharly körınuıne bailanysty «Qarabatyr» atanyp ketken.
Tıleuke jas kezınde eldıŋ ortasynda batyrǧa tän bıtım, bolmysymen tanylǧan. Būrynǧy qariialardan jetken äŋgımege nazar audarsaq, 1894 jyly tuǧan, 90 jastaǧy Qypşaqaly Älımbaiūly degen qariia şejıre men qissa-dastandardy jatqa aitatyn bolǧan. Onyŋ aituynşa, Tıleuke Şaian özenınıŋ joǧary jaǧynda Arystandy öŋırınde düniege kelgen. Qariianyŋ aituynşa Tıleuke jas künınde jolbaryspen alysyp, ony öltırgen eken. Ol uaqytta batyrdyŋ ömır sürgen kezeŋı jaugerşılık zaman edı.
Qazaq-qalmaq zamany salǧan salmaqty kötere alatyn halyqtyŋ ūldary tarih sahnasynan osy tūsta airyqşa körıne bastaǧan. Būqar jyrynda atalyp, ösiet bolyp, keiıngı ūrpaqqa ölmes aty qalǧan ataqty adamdardy jyrau: Qaz dauysty Qazybek, Şaqşaqūly Jänıbek, Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şapyraşty Nauryzbai dep basqa attas adamdarmen şatastyrmasyn degendei tasqa qaşap salǧan taŋbadai ǧyp bügıngı ūrpaqqa jetkızgen. Osy aituly soǧystarǧa qart jyraudyŋ özı de qatysyp, Abylai hannyŋ qasynda bolǧan. Būl jönınde el auzynda köp derekter saqtalǧan.
Ataqty Būqar jyrau qazaq-qalmaq şaiqasyna bailanysty taǧy bır jiyrma segızınşı tolǧauynda: «Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şaqşaqūly Jänıbek, Sırgelı qara Tıleuke, Qaraqalpaq Qylyşbek, Şapyraşty Nauryzbai, Qūdamendı Däulet qasynda, Baq däuletı basynda, Seŋgırbai men Şoibek bar, Taŋsyq qoja, Mämbet bar, Qasqarau Maldybai, Qatardan jaqsy qaldyrmai, Ainaqūl, Bäti ışınde, öŋkei batyr jiylyp, Abylai saldy jarlyqty» [1], – dep jyrlanǧan.
Qalmaqtardyŋ Oŋtüstıkke joryq bastauy
HVIII ǧasyrda Joŋǧar memleketı 1722 jyly Sin imperatory Kansi qaitys bolǧannan keiın tıptı küşeidı. Öitkenı, joŋǧarǧa qauıp seiıldı. Joǧarlar bileuşılerınıŋ nazary Orta Aziiaǧa audy. Tıptı, qytai jaǧyna bodandyq turaly kelıssözderde tyiyldy. Olardyŋ äskeri quaty artyp, Jetısu jerındegı qazaq pen qyrǧyz halqyn yǧystyra bastady» [2], – degen mälımetter keltırgen.
Qazaq jerıne baǧyttalǧan aldaǧy äskeri qimyldarǧa tyŋǧylyqty daiyndalǧan joŋǧar qontaişysy Sevan-Rabtan qalyŋ äskerdıŋ basşylǧynda jaqsy qarulanǧandyryp qazaqtarǧa şabuyl jasady. Qazaqtar jerın basyp alu 1723 jyldyŋ köktemınde bastaldy. Qazaqtar qapy qaldy, qorǧanys şaralary turaly söz bolǧan joq. Qanşama adam qalymaqtyŋ qolynan qaza tapty, bırqatary Talas, Boraldai, Arys, Şyrşyq, Syrdariia özenderın keşıp jürıp suǧa ketıp öldı. Dürbeleŋge tüsken qazaqtar Syrdariia özenıne qaşty, tek onyŋ ar jaǧyna asyp ketken jaǧdaida özderın qauıpsız sezınetındei oilady. Ūly jüz jäne Orta jüzdıŋ bır bölıgı Syrdariia özenınıŋ tömengı oiysynan Şyrşyq özenınıŋ joǧary jaǧynan öttı. Ūly jäne Orta jüz qazaqtary «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlamasyn» eske alatyn tarihta oqiǧa oryn aldy. Kışı jüz Sauran qalasyn («Sauran aiylǧan») ainalyp, beketten öttı. Şielı tūsynan Hiuaǧa kettı [3], – dep jazdy M.Tynyşbaev.
«Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama»
Tıleukenıŋ şyn batyrlyǧy qalmaq şapqynşylyǧy kezınde anyq közge tüsedı. 1723 jyly qalmaq bileuşısı Sevan Rabtan bastaǧan qalyŋ qol Qaratau küngeiındegı Ūly jüz qazaqtaryna lap qoiady. Tıleuke Sırgelı jäne Ysty rularynyŋ qolyn bastap, Babata, Qūmkent, Saudakent qalalaryn qorǧauǧa kırısedı. Bıraq küşı basym jaudan qazaqtar yǧyp, jeŋılıske ūşyraidy da, ata qonystan aua köşedı. Osy bır sürgındı qalmaqtyŋ qalyŋ qoly Oŋtüstıkke basyp kırıp, Qaratau asyp jettı. Qalmaqtar qaruly qoly qorǧanuǧa şamasy kelmegen beibıt eldı şauyp-janşyp, qyrǧyndap, üi-mülkın tonap, malyn aidap äkettı. Tırı qalǧandar ata mekenı men mal-mülkın tastap qaşuǧa mäjbür boldy. Osy kezde Bögen, Şaian boiyndaǧy Sırgelıler, Qaŋly, Şanyşqylynyŋ negızgı tūraǧynan aua köşıp, Özbek jerındegı Şyrşyq özenınen ary asyp ketedı.
Erterekte ömır sürgen Sırgelı şejıresınıŋ asa bılgırı toqsan jastaǧy Edıgeūly Aqylbek qariianyŋ aituynşa, sol uaqytta Tıleuke batyr Taşkent maŋyndaǧy jaudan yǧysqan sırgelı, qoŋyrat, ysty, oşaqty rularynyŋ basyn qosyp, qalmaqqa qarsy qol jasaqtapty. Tıleuke batyrdyŋ qaru jasaityn ūstalyq şeberlık önerı de bolǧan. Mūnda oǧan qaŋlynyŋ Syrlybai, Qaramanas, Şanşqylynyŋ Berdıqoja batyrlary öz qoldarymen qosylady. Būl uaqytta qalmaqtar Sairam, Şynaz, Taşkent qalalaryn basyp alyp, uaqytşa bilık jürgızgen. Keiınnen būl ölkeden qalmaqtardy quyp şyǧuǧa Tıleuke batyr köp eŋbek sıŋırgen eken [4].
Türkıstandy qorǧau şaiqasy
1723 jyly qalmaqtardyŋ qalyŋ qoly qazaqtyŋ sol kezdegı astanasy Türkıstan qalasyna tūtqiyldan şabuyl jasaidy. Qabanbai batyr qorǧanu jönınde qazaq sūltandaryna neşe ret talap qoisa da, olar yǧysa beredı. On myŋ äskerı, otyz myŋnan asa halqy bar Türkıstan qalasynan ūran şaqyrǧanda äreŋ bırneşe myŋ adam ǧana jinalady. Al, Qabanbai Qoja Ahmet Iаssaui kesenesınıŋ aldyndaǧy maidanǧa kelıp, qalyŋ jūrtqa sırgelı Elşıbek batyrdy tanystyryp, qorǧaudyŋ qamyn jasap, äskerdı ornalastyrady. Qalany qorǧauǧa Elşıbek batyr jauapty bolyp, özı Kışı jüzden qalyŋ qol ūiymdastyruǧa attanady [5].
Aqtaban şūbyryndy jyldary Otan aldyndaǧy öz jauapkerşılık namasyn tüsıngen halyq erkın jasytpady. Taban tıresken jäne ūzaqqa sozylǧan şaiqastar jürıp jatty. Taşkent qalasynyŋ qazaq jasaǧy bastaǧan tūrǧyndary üş aiǧa juyq qaharmandyqpen qorǧandy. Taşkenttıŋ ızınşe Sairam men Türkıstan da qūlady. Bükılhalyqtyq qarsylasudy ūiymdastyruşylar Bögenbai, Qabanbai, Saŋyryq, Jänıbek, Malaisary, Elşıbek jäne basqalar halyqty tuǧan jerın qorǧauǧa köterdı. Joŋǧar äskerlerı qazaq halqynyŋ tabandy qarsylasuymen sanasuǧa mäjbür boldy. Jau tauly jerlerde, alystaǧy dalalyq audandarda, qalalarda toitarys aldy [6]. Joŋǧarlar qalany şabuyl arqyly bırden basyp ala almady. Qarsylyq körsetu küştı boldy. Bıraq, ärtürlı amaldarmen jäne lek-lek bolyp kelgen äskerdıŋ küşımen soŋynda aldy. Qazaqtar amalsyz şegındı.
Ordabasy Qūryltaiy
Qarataudyŋ küngei biıgındegı oqşau biık Ordabasynda üş jüzdıŋ balasy bır bätuaǧa kelıp, ata jauǧa attanuǧa anttasqan sätı – eŋ şeşuşı kezeŋ bolsa, bas sardar Äbılqaiyr bolyp sailanyp, qazaqtyŋ barlyq batyrlary bırge tıze qosyp jauǧa qarsy attanǧanda, tūlparlar tūiaǧy men sauyt kigen adamdardan jer qaiysqan küide edı [7].
Qazaq ziialysy M.Tynyşbaev «Qazaq halqynyŋ tarihy» atty eŋbegınde: «Üş jüzdıŋ äskeri qosyndary bızdıŋ oiymyzşa, Badam özenı jaqtaǧy «Ordabasy» tauyna jaqyn jerde, iaǧni «Orda Basy» dep atalatyn tarihi orynda bas qosqan. Ol tarihi oryn Alatau men Qaratau taularymen şektesetın Arys pen Badam alqabynyŋ eŋıs oipatynda ornalasqan, jekelegen biıktıktermen, alasa jotalarmen töbeşık dalaǧa ainalyp jatqan būl şaǧyn tau bükıl töŋırektı alystan baqylauǧa yŋǧaily oryn. Özennıŋ oipatynan köterılgen biık töbe, Arystandy, Şaian nemese basqa jerlerde Ordabasyǧa tän töbe bırden közge tüsedı. Ordabasynyŋ arǧy betınde bır kezderı suy mol, eŋ bai şalǧyndyǧy bar jerde Badam özenı Ordabasydan batysqa qarai aǧady. Oŋtüstıkte köptegen şabyndyqtarda eleulı ordalardy jasyruǧa bolady. Däl osy jerde ortaq kelısım jasalyp, bır-bırıne adaldyq antymen serttesıp, bırauyzdan Äbılqaiyr handy bas qolbasşy sailap, halyq ädet-ǧūrpy boiynşa aqboz atty qūrbandyqqa şalǧan» [8] , – dep jazǧan.
XVIII ǧasyrdyŋ 20-jyldardyŋ ortasyna qarai Qazaqstannyŋ oŋtüstık şekarasynda qalyptasqan asa şielenıstı jäne üreilı jaǧdai küştırek jäne jaqsy ūiymdasqan jaumen küresu üşın Üş jüzdıŋ küşterın tez arada bırıktırudı talap ettı. [9]. Ordabasy Qūryltaiyna Äbılqaiyr, Äbılmämbet, Sämeke, Küşık, Jolbarys handar, sūltandar, Töle, Qazybek, Äiteke bastaǧan biler, daŋqty qolbasşylar men batyrlar şaqyrylǧan. Osy kezden bastap qalmaq-qazaq soǧysyndaǧy şabuyl bastamasy qalmaqtardan qazaq jasaqtarynyŋ qolyna ötıp, olar Äbılqaiyrdyŋ qolbasşylyǧymen oŋtüstık maidannyŋ är türlı baǧyttarynda jaulap alǧan aimaqtarynan qalmaq jasaqtaryn belsendı türde yǧystyra bastady.
Būlanty-Bıleutı şaiqasy
Qasiettı Ūlytau jerındegı Būlanty-Bıleutı özenderınıŋ aralyǧyndaǧy keŋ jazyqta qazaq halqynyŋ taǧdyry şeşılgen şaiqas bolǧandyǧy anyq. Qazaq halqynyŋ tarihynda 1723-1727 jyldar aralyǧyn qamtyǧan «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» dep atalatyn qaiǧyly oqiǧadan keiın Üş jüzdıŋ ru-taipalary bas qosyp, alqaly keŋes ötkızgen jer Oŋtüstık Qazaqstandaǧy Ordabasy boldy. Osy aradan bırlıkpen attanǧan qazaq jasaqtary Äbılqaiyr handy bas qolbasşylyqqa sailaǧan. Qazaq jauyngerlerı alǧaşqy jeŋıske 1726 jyly Şūbarteŋız maŋynda qol jetkızdı. Odan keiın myqty qarulanǧan joŋǧar äskerıne qarsy Ūlytau men Saryarqany qorǧau maqsatynda 1727 jyly Būlanty men Bıleutı özenderı aralyǧynda «Qarasüiır», «Qalmaqqyrylǧan» degen jerde jan alyp, jan berısken şaiqas ötken [10].
Qalmaqtarmen kürestıŋ būl kezeŋı turaly M.P. Viatkin bylai dep atap ötken: «Orasan köp adam men maldan aiyrylu qazaqtardy toptastyruǧa mäjbür ettı. Qazaqtardyŋ oirattarǧa alǧaşqy soqqyny sūltandardyŋ basşylyǧymen emes, qaita Kışı Jüzden Tailaq, Orta jüzden – Bögenbai jäne Ūly jüzden Saŋyryq batyrlardyŋ bastauymen şyqqanyn atap ötu nazar audararlyq. Būl qaqtyǧystyŋ zor maŋyzy boldy, ol barlyq Üş jüz qazaqtarynyŋ küşterın jappai ūiymdastyrudy bastap berdı [11]», – dep jazdy.
Osy Būlanty-Bıleutı özenderı aralyǧyndaǧy şaiqasta erekşe közge tüsken jäne eŋ alǧaşqy jeŋıstıŋ tuyn jelbıretken Kışı jüz jetıruynan Tailaq batyr men onyŋ jinenı Ūly jüz oşaqty Saŋyryq batyrlar turaly derektı qazaq qariialarynan eŋ alǧaş ret jazyp alyp, Äbubäkır Divaev «Kök-Kesene movzleiı» atty maqalasynda 1905 jyly jariialaǧan. Odan keiın qazaq ziialysy M.Tynyşbaev «Qazaq halqynyŋ tarihy» eŋbegınde jazǧan. Osy atalǧan eŋbekterge keiın tarihşy İrina Erofeeva sılteme jasaǧan [9, 142].
Būlanty-Bıleutı şaiqasynyŋ maŋyzy qazaq halqynyŋ tarihynda erekşe. 2019-2020 jyldary Būlanty-Bıleutı şaiqasyna qatysty zertteuler jürgızıp, ekspedisiiaǧa janaşyr azamattarmen barǧanbyz. Şaiqastyŋ bolǧandyǧy ras. Şaiqas alaŋynda batyrlardyŋ qorymdary bar, ondaǧy Üş jüzden qatysqan batyrlardyŋ ru taŋbalary qaşalǧan. Tıptı, jebe ūşy men myltyq oqtary da tabyldy. Bıraq, älı köp zertteudı qajet etedı.
Aŋyraqai şaiqasy
1729 jyly Aŋyraqai şaiqasy ötken aimaq Aŋyraqai taulary, Aqsüiek saiy, Hantau şoqylary ornalasqan jerden Almaty baǧytynda 200 şaqyrymǧa sozylǧan keŋ dalada ötken. Ol jerde «Ülken Orda qonǧan», «Sūmqaitty» degen jerler bar. Aŋyraqaidaǧy şaiqasqa Äbılqaiyr han basşylyq ettı. Şaiqastyŋ sättı bastaluy qazaq jauyngerlerın jeŋıske jıgerlendıretındıgı kümänsız. Söitıp, olar jeŋıp şyqty. Asqaq ruh sezımımen qanat bıtken olar özderınıŋ erlıgın, erjürektıgın, tastüiın bırlıgın jäne joǧary äskeri maşyqtanǧandyǧyn tanytty. Äbılqaiyr hannyŋ özı men onyŋ serıkterınıŋ eŋ jaqsy qasietterı osy şaiqasta körındı [6, 130-131]. Aŋyraqai şaiqasynda jeke erlıgın jäne ūiymdastyruşylyq qabıletın körsetkender arasynda köptegen batyrlar, biler, sūltandar, rubasylary, barlyq üş jüzdıŋ ökılderı boldy.
Qalmaq basqynşylyǧyna qarsy qazaq halqy Otan soǧysynyŋ jeŋıspen aiaqtaluynda Aŋyraqai şaiqasy asa körnektı röl atqardy. Ol turaly qazaqtardyŋ dästürlı auyz ädebietınde aitylady, sondai-aq, oǧan M.Tynyşbaevtyŋ eŋbegı jäne basqa da bırqatar janama derektemeler arnalǧan.
Osy atalǧan Aŋyraqai şaiqasy turaly J.Q. Qasymbaev: «Tek soŋǧy jyldardaǧy ızdenıster negızınde osy bır qonystyŋ qazaqtyŋ ataqty batyry Bölekpen jekpe-jekte jer jastanǧan oirattyŋ Aŋyra atty batyrynyŋ esımımen bailanystylyǧy aiqyndaldy. Būǧan kümändanatyn negız joq. Qaskeleŋ, Boraldai, Şaryn özenı jäne taǧy basqa qonystar oirat esımderımen atalǧany belgılı» [12], – dep jazdy.
Aŋyraqai şaiqasyna Üş jüzdıŋ batyrlary qatysqan. Solardyŋ ışınde közge tüsken ülken qolbasşylardan Būqar jyraudyŋ jyrynda: Qarakerei, Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şaqşaq Jänıbek, Tama Eset, Sırgelı qara Tıleuke, Qaraqalpaq Qūlaşbek, Şapyraşty Nauryzbai jäne taǧy basqa batyrlardyŋ esımderı atalǧan [13].
Abylai sūltannyŋ qorǧauşy jasaǧynyŋ qolbasşysy
1740 jyly tamyz aiynyŋ soŋynda Äbılmämbet han men Abylai sūltan Orta jüzdıŋ atynan ant beru üşın Or bekınısındegı Patşalyq Resei imperiiasynyŋ kezdesuge arnaiy jıbergen adamdarymen jolyǧuǧa barady. Būl memleket aralyq ülken oqiǧa bolǧan. Däl osy uaqytta Qazaq handyǧyna Joŋǧar handyǧynan öte küştı qauıp töngen. 1739-1741 jyldar arasynda ülken şaiqastar bastalyp ketken. Taşkentte otyrǧan Qaldan Seren üş tümen äsker şyǧaryp, üş baǧytta joryqqa attandyrǧan. Ertıstı boilap soltüstıkten – Septen noian, Syrdariianyŋ boiymen – Sary-Manja noian jäne Qaratau ışımen Arqaǧa tık jol tartyp şyqqan Lama-Dorjy äskerı boldy. Osyndai qiyn jaǧdaida ekı jaqtan qyspaqqa tüsıp qalyp, memlekettılıktı joiyp almau üşın qazaq elınıŋ basqaruşy elitasy arydan oilap, baisaldy jäne sarabdal saiasat jürgızdı.
Mıne, osy jaugerşılık zamanda qazaq halqyn basqaruşy el aǧalary «Han keŋesınde» aldaǧy jospardy dūrys qūrǧan siiaqty. Osy kezde eldı syrtqy jaudan qorǧaityn – Qabanbai, Bögenbai, Nauryzbai, Berdıqoja jäne taǧy basqa qolbasşylar Joŋǧariianyŋ joiqyn joryqtaryna qarsy küreste halyqty qorǧaumen jürdı. Al, mämılegerlık kelısımde Şaqşaq Jänıbek ekı eldıŋ basşylaryn jolyqtyrudy rettegen. Būl saparda Äbılmämbet hannyŋ qorǧauşy jasaǧyn Niiaz batyr bastap barsa, Abylai sūltannyŋ qorǧauşy jasaǧyna Tıleuke batyr qolbasşylyq jasap barǧan. Osy kezdesude Resei imperiiasy tarapynan general-leitenant V.Urusov öz nökerlerımen kelgen. Olarmen jolyqqan kezde beibıt kelısım, ekı el tūtqyn adamdardy almasu, keruenderdı ötkızu, körşı elmen tatulyq turaly kelısım bolyp, Äbılmämbet han men Abylai sūltan ant bergen. Osy barǧan qazaq delegasiiasyn orystar sän saltanatymen qarsy alyp, olardyŋ qūrmetıne bırneşe märte zeŋbırekten oq atqyzǧan. Han men sūltanǧa arnaiy şatyr tıgıp, mal soidyryp qonaq retınde kütken. Kezdesudıŋ soŋynda gerenral-leitenant V. Urusov öz qolynan Niiaz batyrǧa kümıstelgen qylyş, Äbılmämbet han, Abylai sūltan, Jänıbek batyr jäne Tıleuke batyrlarǧa bırdei temır sauyt syiǧa bergen. Būl körşı memleket tarapynan ülken senım men qūrmet belgısı bolǧan [14].
Taşkent qalasy üşın tartys
1739 jyly Ūly jüz hany Jolbarys ölgennen keiın, Taşkenttegı bilık 1749 jylǧa deiın tolyǧymen Töle bidıŋ qolyna köşedı. Qazaq halqynyŋ Jetısu men Syr boiyn özınen quatty jaudan bırjola azat etuge älı de daiar emes ekendıgın tüsıngen Töle bi qalmaqtarmen küş jinap alǧanǧa deiın beibıt qatynasta boluǧa tyrysyp, olardyŋ talap etken salyǧyn ötep otyrady, sondai aq, qalmaq bileuşılerıne öz ūly Jolandy amanatqa jıberedı. Jolan qalmaq hany qolynda ekı märte, on tört jyl jylǧa juyq uaqyt bolǧan.
1744-1745 jyldary Qoigeldı batyr, ru basşylary Toqsanbai, Mälık, Ketenderdıŋ basşylyǧymen narazy halyq Qaldan Serennıŋ Şymkent janynda orda tıkken ökılı Barşahandy, onyŋ kömekşısı Saŋǧaldy öltıredı. Būl jaǧdai qalmaq hanynyŋ Ūly jüz qazaqtaryna jazalau maqsatynda şabuyl jasau qaupın tuǧyzdy. Bıraq, hannyŋ köp ūzamai 1745 jyly qaitys boluy, onyŋ artyn ala qalmaq handyǧynda bastalǧan būlǧaq kezeŋ būl jospardy ıske asyrmai tastady [15]. Mıne, osy atalǧan Taşkent qalasy üşın tartysta Töle bi, Tıleuke batyr, Berdıqoja batyr jäne taǧy basqa batyrlar bırlesıp küresken.
Taşkent jerınde Töle bi bilık jürgızgen kezeŋde Tıleuke batyr eldı ūiymdastyryp qorǧan tūrǧyzǧandyǧy turaly derek būrynǧy qariialardan jetken. Ol qorǧan atauy kezınde «Sırgelı qorǧany» atalǧan eken. Tarihi orynnyŋ atauy osy künge deiın jalǧasyp, Taşkent qalasynda Sırgelı atalatyn aumaq bar.
Şaǧan şaiqasy
1750 jyldardyŋ basynda ataqty Şaǧan şaiqasy Şyŋǧystauda bolǧan. Abylai hanmen ataqty Qabanbai, Bögenbai batyrlar qol bastap kelıp, Qoŋyr Äulie üŋgırınıŋ qaptalynda qorǧan jasap bekıngen qalmaq äskerımen şaiqasqa tüsken. Qalmaqtar qazaqtarǧa alǧyzbai, bır apta boiy qazaq jaǧynan şyǧyn köp bolǧan eken. Sol kezde Abylai sūltan aşulanyp, osy jerde kım Şaǧandaǧy qalmaqtardyŋ qamalyn alsa, sony Bas qolbasşylyqqa sailaimyn deptı. Mıne, osy Şaǧan şaiqasynda aqboz atpen şauyp, erekşe erlık körsetıp, qamaldy alǧan Qarakerei Qabanbai batyr erekşe közge tüsken jäne «Daraboz» atanǧan. Onyŋ qasynda Espenbet batyr da erekşe erlık tanytqan. Tarihi şaiqasqa bailanysty Qūrbanǧali Halid pen Mäşhür Jüsıp eŋbekterınde:
Qabanbai handai bolyp ardaqtaldy,
Abylai riza bolyp, basyndaǧy täjın taqty,
Espenbetke riza bolyp, oqal şapan japty, – deidı. Būl şaiqasta qazaqtyŋ mereiı üstem bolyp, bıraz şyǧyn äsker jaǧynan bolǧanmenen qalmaqtardy osy jerden quyp şyǧyp, qazaq dalasyn bırtındep azat etıp, ary qarai Şyǧystaǧy Şorǧa şaiqasyna qarai oiysqan. Osy şaiqasta qalmaq jaǧynan qol bastap kelgen Arqauyl batyr Qabanbaimen jekpe-jekte qaza tapqan. Al, Dorjy noian qaşyp şyǧyp, Aiagözge jetkende qalǧan äskerımen şaiqasta öltırılgen. Şaǧan şaiqasy azdap tarihta aitylady [16]. Bıraq, būl şaiqas qazaq tarihynyŋ aqtaŋdaq betterınıŋ bırı ekendıgı anyq. Osy tarihi oryndy 2021 jyly ekspedisiia kezınde ekı ret arnaiy zerttegen edık. Şaiqas ötken Qoŋyr Äulie üŋgırınıŋ oŋ jäne sol jaq qaptalynda jatqan qorymdarda bes jüzden artyq sarbazdardyŋ beiıtterı bar. Onda şapyraştynyŋ ai taŋbasy, oşaqtynyŋ tūmar, şanşqylynyŋ jebe taŋbasy, törenıŋ aşa taŋbasy, arǧynnyŋ ekı köz taŋbasy, kereidıŋ aşamai taŋbasy, Kışı jüz tamanyŋ taŋbasy, teleudıŋ taŋbasy jäne taǧy basqalary baiqalady.
Oŋtüstık öŋırdı azat etu şaiqastary
1745 jyly Qaldan Seren qaitys bolǧannan keiın taqqa on üş jasar onyŋ ortanşy ūly Sevan Dorjy otyrdy. Onyŋ bilık etken tūsynda qysqa merzım Joŋǧariianyŋ ışkı ısterınde jönsızdıkterge jol berılıp, jazyqsyz ölım jazasyna kesu, qatal tärtıp oryn alǧan jäne ekonomikalyq qūldyraudy közdegen saiasi bölşektenu bastaldy [17].
Qalmaqtardy qazaq jerınıŋ Otyrar, Şymkent, Türkıstan, Sairam aimaǧynan quyp şyǧu kezınde qazaq äskerlerı qaharmandyq janqiiarlyq erlıkter körsettı. Qarataudaǧy Terektı alqabynda, Boraldaidyŋ salasy boiynda, Sadyr qamalǧan būlaq degen jerlerde qalmaqtardyŋ qalyŋ qolyn Ülkentūz tauyna quyp tyǧyp talqandady. Söitıp Qaratau qazaqtardyŋ jeŋılısterınıŋ ǧana emes, sonymen bırge öz jerın azat etudegı jarqyn tabystarynyŋ da kuäsı boldy [6,136].
Osy uaqytta Abylai Üş jüzdıŋ basyn bırıktırıp, qalmaqtardyŋ qol astynda qalǧan qazaq jerlerın azat etu maqsatymen Orta jüz jerınde Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Er Jänıbek, Kökjarly Baraq jäne taǧy basqa batyrlardy toptastyryp qol jinady. Aldymen ūzaq jyldar boiy Joŋǧar handyǧyna bodan bolyp kelgen Ūly jüz jerlerın Jetısu, Syr boiyndaǧy qalalar, Talas, Şu öŋırın azat etudı közdeidı [18].
Joŋǧariia bileuşısı Sevan-Dorjy taqqa otyrysymen qazaqqa qarsy qalyŋ qoldy bastap, joryqqa özı şyǧady. Adam aitqysyz ekı jaqtan da qyzyl qan sudai aǧady, ūzaqqa sozylǧan qatty ūrystan soŋ Qabanbai qoly Jaŋaqorǧandy, Şymkenttı, Bögenbai qoly Sairam men Sozaqty, Baian men Jänıbek qoldary Talas özenınıŋ boiy men Qaraqalpaq jerınen jaudy quyp şyǧady [19].
Abylai sūltan basşylyq etken, Qarakerei Qabanbai bastaǧan qalyŋ qol, Ūly jüz jasaqtarynyŋ qolbasşysy Şapyraşty Nauryzbai batyrmen bırge odaqtasa otyryp, 1751 jyldyŋ küzınde qoqandyqtardan Taşkent, Sairam, Sozaq qalalaryn azat etedı.
XVIII ǧasyrdyŋ bas kezınde Ortalyq Aziianyŋ bır kezdegı quatty köşpelı memleketı bolyp eseptelgen Joŋǧar handyǧynyŋ älsıreuı men qūldyrauynyŋ küşeie tüsken kezı edı. Qabanbai batyr 1751 jyly Syr boiy, Şymkent, Sairam, Taşkent qalalaryn qalmaqtardan tazartyp, Töle bidıŋ bilıkke keluıne kömektestı [17, 199].
Jetısu jerındegı şaiqastar
Jetısudy azat etu şaiqasynda kömek kütken patşa äskerı kelmedı. Sondyqtan, Ūly jüzdıŋ batyrlary keŋesıp, älı de bızdıŋ qazaq şamasy kelse qarap otyrmaǧan. Qalmaqtar men qazaq arasynda şaiqastar Üşqoŋyr, Almaty, Kökpek, Oirantöbe, Qarqara, Jarkent jäne Sümbe jerıne deiın bırneşe şaiqastar ötken. Sebebı, ataqty Jarkent, Köktaldaǧy qorǧandarda torǧauyttardyŋ toby, keşegı Qontaişynyŋ eskı qazynasy, soǧys qūraldary bar men jauyngerlerı ornalasqan bekınıster talqandalyp, qamaldary alyndy.
Raiymbek batyr turaly derekter jinaǧan şejıreşı Qabylbek Sauranbaev aqsaqal kezınde batyrlardyŋ ūrpaqtarynan 30 adammen söilesıp, köneköz qariialardan şaiqastar turaly derekter jazyp alǧan eken. Qoljazbaǧa nazar audarsaq, būl şaiqasqa Ūly jüzden bır jüz on batyr qatysty degen faktı keltıredı. Olardyŋ qatarynda: Qangeldı batyr, Qapai batyr, Satai batyr, Bölek batyr, Yryskeldı batyr, Aralbai batyr, Berdıqoja batyr, Erdes batyr, Tıleuke batyr, Baraq batyr, Baqai batyr, Bieke batyr, Raiymbek batyr. Būlardyŋ arasynda jüzdık, elulık batyr, otyzdyq batyrlar da bolǧan.
Jetısuda Raiymbektıŋ joryǧyna bailanysty derekterge nazar audarsaq, Türgendı Raiymbek bastaǧan qol, Şelektı, Suyqtoǧaidy Baqai batyr, şanyşqyly Qojamberdı batyr, Baraq batyr, Erdes batyr bastaǧan qol, Almatyny, Ile boiyn Satai batyr, Yryskeldı batyr, Ötep batyr, Aqbas batyr, Tıleuke batyr bastaǧan qol jaudan tazalady. Qalmaq qolyndaǧy qazaq tūtqyndary bosatyldy. Qalmaq qorǧanyn aluda qazaq jauyngerlerınen de köp adam şyǧyn bolǧan. Ataqty batyrlary qaza tapqandary bolǧan. Batyrlardan köp jaraly bolǧan. Raiymbek batyr, Baqai batyr, Erdes batyr, Tıleuke batyr siiaqty batyrlar jaraly bolǧan.
Raiymbek batyrdyŋ ekınşı joryǧy Suyqtoǧaidan bosatylǧan joŋǧar qoldaryna şabuyl, Jıŋışkede, Tauşılıkte, Qarabūlaqta, Jalaǧaşta, Üş Merkıde, Keŋsuda, Köktöbede, Üş Qarqarada jalǧasyp, qazaqtardyŋ tolyq jeŋısımen aiaqtalady. Qalmaqtarmen şaiqasta qazaq jauyngerlerınen de köp adam şyǧyn bolǧan. Ataqty batyrlary qaza tapqandary bolǧan. Batyrlardan köp jaraly bolǧan. Raiymbek batyr, Baqai batyr, Erdes batyr, Tıleuke batyr siiaqty batyrlar jaraly bolǧan.
Jetısu jerındegı joryqta Jarkent, Köktaldaǧy torǧauyt-qalmaqtar Tarbaǧatai, Şäueşektegı joŋǧarlarǧa bolysyp, Orta jüz Qabanbai qolyna qarsy attanbaq eken degen habardy estıgen Raiymbek: «Bızdıŋ Ūly jüz jabaǧy taidy jauǧa mınuden qūtyldy. Qaraǧaidan naiza ūstaudan kettı. Mıngenımız tūlpar boldy. Soǧys qūraldarymyz jeterlık, soǧys ädısın igerdık, jas batyr, jaŋa bauyrlar köbeidı. Endı osy tobymyz taramai tūryp Qabanbai batyrǧa elşı jıberıp, habaryn alaiyq», – degen oidy aitady.
Osy kezde Qabanbai batyrdan Tarbaǧatai men Şäueşek arasyn jauyp, jaudy özara qatynastyruǧa mümkındık bermeu turaly ūsynys kelıp jetedı. Söitıp, qalmaqtardan Sarytau, Üigentas, Üsektı azat etuge atsalysady. Ile boilap Qorǧasqa deiın barady [20]. Iаǧni, Üş jüz äskerı jaudan jerdı azat etu jolynda bır-bırıne kömekke baryp jürgendıgın baiqaimyz. Jalpy, qazaq halqyna syiǧa berılgen jer joq. Atajūrtty qazaq batyrlary bırlıgımen qorǧap, elı men jerın amanattap kettı. Osyndai jaugerşılık zamanda ömır sürıp, bükıl ömırı jaumen küreste ötıp, jan alysyp, jan berıstı, batyr babalar eldı qorǧai bıldı. Sondyqtan, olardyŋ ruhyna taǧzym etıp, halyqtyŋ tarihi tanymyn nyǧaityp, ūlttyq ruhyn köteru üşın köp jūmystar atqaryluy kerek.
Paidalanylǧan ädebietter tızımı:
- Būqar jyrau. – Pavlodar: «EKO» ǦOF, 2003. – 156-157-bb.
- Bartold V.V. Raboty po istorii i filologii tiurkskih i mongolskih narodov. – Moskva: Nauka, 1968. – 220-b.
- Tynyşpaev M. İstoriia Kazahskogo naroda: Uchebnoe posobie. (Sost. i avt. predisloviia prof. A.Takenov i B.Baigaliev). – Almaty: «Sanat», S. 164.
- Cırgelı Qarabatyr şejıresı. Ūjymdyq jinaq. – Almaty: «Jambyl» baspasy, 2019. – 35-36 bb.
- Beisenǧali S., Cänık Z. Qarakerei Qabanbai. – Almaty: Jazuşy, 1991. 39 40 bb.
- Qazaqstan tarihy (köne zamannan bügınge deiın). Bes tomdyq. 3-tom. – Almaty: Atamūra, 2002. – 131-b.
- Tölepbergen M. Saŋyryq batyr. Tarihi-tanymdyq zertteu, oilar men tolǧanystar. – Almaty: «Kazstaninform», 2007. – 31 b.
- Tynyşpaev M. İstoriia Kazahskogo naroda: Uchebnoe posobie. (Sost. i avt. predisloviia prof. A.Takenov i B.Baigaliev). – Almaty: «Sanat», 1998. – S. 164.
- Erofeeva İ.V. Han Abulhair: polkovodes, pravitel i politik. Nauchnoe izdanie. – Almaty: Sanat, 2002. – S.141.
- Moiseev V.A., Suleimenov R.B. İz istorii Kazahstana XVIII (o vneşnei i vnutrennei politike Ablaia). Almaty: Nauka, 1988. – S. 23.
- Viatkin M.P. Ocherki po istorii Kazahskoi SSR. Alma-Ata: Ogiz.Gospolizdat, 1941. – S.121.
- Qasymbaev J.Q. Taǧy da Aŋyraqai şaiqasynyŋ aqiqaty haqynda // Qazaq tarihy. – 2000. – №2. – 53-56 bb.
- Maǧauin M. Bes ǧasyr jyrlaidy. Almaty: Jazuşy, 1989. – 67-b.
- Rychkov P.İ. İstoriia Orenburgskaia (1730-1750). – Orenburg: Tipografiia Efimskogo-Mirovisskogo, 1896. – S.54.
- Qoigeldiev M.Q. Ūlttyq saiasi elita. Qyzmetı men taǧdyry (XVIII XX ǧǧ.). Zertteuler. Almaty: Jalyn, 2005. 52 b.
- Halid Q. Tauarih hamsa (Bes tarih). /Audarǧan B.Tötenaev, A. Joldasov/. – Almaty: Qazaqstan, 1992. – 300 b.
- Amanjolov K. Türkı halyqtarynyŋ tarihy. – 2-tom. Almaty: Bılım, 2002. – 199 b.
- Suleimenov R.B., Moiseev V.A. İz istorii Kazahstana XVIII veka. Almaty: Ǧylym, 1991. S.116.
- Lämbekūly S. Qarqaraly. – Astana: Foliant, 2011. – 11 b.
- Sauranbaev Q. Raiymbek batyrdyŋ şaiqastary // Raiymbek. Ūjymdyq jinaq. – Astana: Elorda, 2005. – C. 73–139.
Qanat Eŋsenov,
Memleket tarihy institutynyŋ
jetekşı ǧylymi qyzmetkerı,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty,
qauymdastyrylǧan professor
