Jyl saiyn 30 şıldede älemnıŋ barlyq elı Bükıldüniejüzılık adam saudasymen küres künın (World Day against Trafficking in Persons) atap ötedı. Būl kün 2013 jyly jeltoqsan aiynda BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ rezoliusiiasymen bekıtıldı. 30 şıldenıŋ taŋdalǧan sebebı, 2010 jyly 30 şıldede adam saudasymen küres jönındegı jahandyq ıs-qimyldar jospary qabyldandy. Qazaqstan 2008 jyly adam saudasymen küres boiynşa alǧaşqy maŋyzdy halyqaralyq qūjat – 1926 jyly qabyldanǧan «Qūldyq turaly konvensiiany» ratifikasiialady. Osy taqyrypqa qysqaşa saraptama jasap, elımızdegı adam saudasymen küres baǧytyndaǧy jaŋalyqtarǧa üŋılıp körudı jön sanadyq.
Aptasyna 1 mln teŋge tabys tapqan
Juyrda astanalyq poliseiler 6 adamnan qūralǧan ūiymdasqan qylmystyq toptyŋ müşelerın qolǧa tüsırdı. Top müşelerı bır jyl boiy priton aşyp, erıktı-erıksız äielderdı jezökşelık pen jeŋgetailyqqa jūmyldyrǧan. Olar elordanyŋ elitalyq tūrǧyn üilerınıŋ bırınen üş ülken päterdı jalǧa alyp, qylmystyq jolmen jüielı türde tabys tauypty. Keiınnen anyqtalǧanyndai, ūiymdasqan qylmystyq top müşelerı özderınıŋ qyzmetın jan balasyna bıldırmei, astyrtyn äreket etken. Ol üşın tūrǧyn üi keşenınıŋ küzetşılerımen «jaqyn» qarym-qatynas ornatyp, sūraǧan aqysyn töleptı. Al küzetşıler polisiia qandai da bır reid jürgızgende, top müşelerıne jedel habarlaǧandyqtan, olar jalǧa alǧan päterlerınen der kezınde qaşyp ketıp otyrǧan.
Al syrttan keletın tūtynuşylar päterlerge tek äkımşıge qoŋyrau soǧyp, sonyŋ rūqsatymen kırgen. Seksualdyq qyzmet körsetetın qyzdar men äielderdı internetke «massaj jasaityn jūmys beremız» degen jarnamalyq habarlandyru arqyly tartyp, äŋgımelesu barysynda jezökşelıkten tüsetın tabysty 50/50 bölıp aluǧa kelısken. Özara kelısım jasalǧan soŋ, priton üzılıssız jūmys ıstep, täulık boiy tabys äkeluı üşın tänın saudalauşylarǧa kündızgı jäne tüngı jūmys kestesın bekıtken. Ūiymdasqan qylmystyq top müşelerı «batpanqūiryq» biznesten ortaşa alǧanda apta saiyn 1 mln teŋgege deiın tabys tapqan. Poliseiler jasyryn jūmys ıstegen pritondy äşkerelegende, seksualdyq qyzmet körsetetın 11 adam ūstaldy. Al päterlerden 20 myŋ AQŞ dollary, 156 myŋ resei rublı jäne 720 euro kölemınde aqşa tärkılendı. Bır alaŋdatarlyǧy, mūndai qylmys qanatyn keŋge jaiuda.
Üş künde – 47 qylmys
Bügıngı taŋda halyqaralyq eŋbek naryǧyna etene enıp ketken Qazaqstanda adam saudasy köbeiıp keledı. Bır ǧana naqty mysal, biyl mausym aiynda jürgızılgen «STOP-trafik» atty qylmystyŋ jedel aldyn alu ıs-şaralary aiasynda poliseiler adam saudasyna qatysty 47 qylmysty anyqtaǧan. Sonyŋ ışınde: 3-euı – adamnyŋ eŋbegın qanau arqyly zaŋsyz erkınen aiyruǧa, 10 faktı adam saudalauǧa, sonyŋ ışınde 5-euı – kämelet jasyna tolmaǧandarǧa qatysty derek, 7 faktı äielderdı jezökşelıkke tartuǧa; sonyŋ ışınde 3-euı – kämeletke tolmaǧandarǧa qatysty derek, 27 faktı jeŋgetailyqqa jäne jezökşelıkke jegetın pritondar ūstauǧa jatady.
Älemde qūldyqqa tyiym salynǧanyna qaramastan, qazırgı kezde 50 mln-nan astam adam özınıŋ erkınen tys ömır süredı. BŪŪ mamandarynyŋ mälımetı boiynşa, jyl saiyn adam satudan tüsetın tabystyŋ kölemı 150 mlrd. AQŞ dollaryn qūraidy. Osydan 10 jyl būryn, «tırı tauar» biznesınen tüsetın tabys älemde 5-7 mlrd. AQŞ dollaryn qūrasa, «batpanqūiryq» biznestıŋ bırneşe esege öskenın köremız
Üş künde qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetkerlerı jezökşelıkpen ainalysqan adamdarǧa bölme beruge qatysty 30 äkımşılık qūqyq būzuşylyqty, qoǧamdyq oryndarda adamdarǧa aqyly jynystyq qyzmet ūsynuǧa qatysty 453 oqiǧany tırkegen. Joǧaryda aitylǧan 47 qylmystyŋ ışınde köpşılıgı adam eŋbegın qanau, säbilerdı satu, adam aǧzasynyŋ bölıkterın satu, seksualdyq qyzmetke mäjbürleu köp kezdesedı. Naqty mysaldar keltıreiık. Osydan ekı jyl būryn Almaty oblysynyŋ tūrǧyndaryn eleŋ etkızgen oqiǧa boldy. 39 jastaǧy äiel bala süie almai jürgen erlı-zaiyptylarǧa jaŋa tuǧan närestesın 500 000 teŋgege satqan. Älbette, närestenı satyp aluǧa jai kiımmen poliseilerdıŋ barǧanyn ol bılgen joq. Bezbüirek äiel özınıŋ qolymen jasaǧan qylmysy üşın zaŋ aldynda jauap beredı.
Biyl Qostanai oblysynyŋ qalalarynyŋ bırınde tūratyn, kolledjde oqityn örımdei qyz ūşty-küilı joǧalyp kettı. Söitse, 38 jastaǧy bır äiel älgı qyzdy aldap-arbap, bopsalau arqyly jezökşelıkke tartypty. Özı bırneşe qalada jalǧa alǧan päterlerıne «tūtynuşylaryn» şaqyryp, jas qyzdyŋ tänın saudalap, tabysqa kenelgen. İnternettegı jarnamada bır şikılık baryn sezgen poliseiler jalǧa berılgen päterden jeŋgetai äieldı de, jas qyzdy da qolǧa tüsırdı. Alaiaq äielden zardap şekken qyz tuystaryna qaitaryldy. QR Qylmystyq kodeksınıŋ 134-baby boiynşa («Kämeletke tolmaǧandardy jezökşelıkke tartu») qylmystyq ıs qozǧaldy.
Qaraǧandy oblysynda bır şarua qojalyǧynyŋ jetekşısı köp jyldar boiy 30 jäne 52 jastaǧy ekı er adamdy qorqytyp-ürkıtıp, qūldyqta ūstaǧan. Eŋbegı qanalǧan beibaqtar şarua qojalyǧyndaǧy barlyq jūmysty (şaruaşylyq jürgızu, tehnikany jöndeu, mal baǧu, mal ūstaityn jerlerdı kütu men tazalau) tegın atqarǧan. Olar bırneşe ret qaşuǧa äreket etkenımen, qojaiyn quyp jetıp, ūryp-soǧyp, qojalyqqa qaityp äkelıp otyrǧan. Şarua qojalyǧy sol maŋdaǧy avtokölık jolynan 65 şaqyrym jerde bolǧandyqtan, qūldyqtan qaşyp qūtylu oŋaiǧa soqpaǧan. Keiınırek, şarua qojalyǧyna syrttan barǧan adamnyŋ kömegımen qūldyqtaǧy adamdar bostandyqqa şyqty. Qūzyrly organdar adamnyŋ eŋbegın qanau üşın zaŋsyz erkınen aiyrǧan azamatqa qatysty tergeu jürgızıp, ıstıŋ aq-qarasyn anyqtauda.
Bır jylda 100 adam qūldyqqa tap bolady
Mūndai adam şoşytarlyq derektı qūqyq qorǧau organdarynyŋ ökılderı Mäjılıste «Adam saudasyna qarsy ıs-äreket turaly» zaŋ jobasynyŋ tanystyrylymynda jūrtqa jariia ettı. Zaŋ jobasyn deputattarǧa tanystyrǧan Işkı ıster ministrınıŋ orynbasary Erjan Sädenov kez kelgen adamnyŋ mūndai qylmystyŋ qūrbany boluy mümkın ekenın aşyq aitty. Ol adam saudasynyŋ ärtürlı formalary bar ekenın, sonyŋ ışınde negızınen seksualdyq tūrǧydan qanau, erkınen aiyryp, eŋbegın qanau, qaiyr sūrauǧa mäjbürleu, asyrap aluǧa jaŋa tuǧan säbilerdı satu, adam aǧzasynyŋ bölşekterın saudalau siiaqty türlerı köp kezdesetının mysalǧa keltırdı.
Qūzyrly ministrlık ökılı 2023 jyldyŋ basynan bastap adam saudasyna jatatyn 65 qylmys tırkelgenın mälım ettı. Sonyŋ ışınde, 37-sı – jeŋgetailyq jäne priton ūstauǧa; 16-sy – adam satuǧa (osynyŋ 12-sı – kämeletke tolmaǧandar); 11-ı – jezökşelıkke tartuǧa (3-euı – kämeletke tolmaǧandardy tartu); 1-euı – eŋbegın qanau maqsatymen erkınen aiyruǧa jatady. «Jalpy alǧanda, jyl saiyn adam saudasyna qatysty 100-den asa qylmys tırkeledı. 2020 jyly – 111 faktı, 2021 jyly – 103 faktı, 2022 jyly – 77 faktı tırkeldı. Bır jylda kem degende 5 ūiymdasqan qylmystyq toptyŋ zaŋsyz ıs-qimylyn äşkereleimız. Bızdıŋ azamattardyŋ Bahrein koroldıgıne, Oŋtüstık Koreiaǧa jäne özge elderge eŋbegın qanauǧa jöneltu arnalary jabylǧanyn jariia etkım keledı» dedı Erjan Sädenov.
Işkı ıster ministrınıŋ orynbasary adam satatyndardy qylmystyq jauapkerşılıkke tartu jäne olarǧa qarsy küresu – būl tek jahandyq tajaldyŋ saldarymen ǧana küresu ekenın moiyndady. Öitkenı, ükımettık emes ūiymdardyŋ mälımetıne üŋılsek, adam saudasynan zardap şegetınderdıŋ sany resmi derekten bırneşe esege köp ekenın köremız. Sebebı, «batpanqūiryq» biznestıŋ taŋ qaldyratyn tabystylyǧy, joǧary deŋgeidegı qūpiialyǧy, älem elderınıŋ äleumettık-ekonomikalyq qarym-qatynasynyŋ tereŋdeuı osy qylmystyŋ tez örşuıne jol aşyp otyr. Iаǧni, adam saudalauşylar jan qinamai tez baiyp ketu üşın öz qūrbandaryna aldau men zorlyq körsetudıŋ aluan türlı formalaryn oilap tabady. Köbınese aŋqau adamdar qūqyqtyq sauatynyŋ tömendıgınen buma-buma aqşaǧa qūnyqqan qanypezerlerdıŋ qūryǧyna tüsıp qalady. Qatty alaŋdatarlyǧy, bala satu da beleŋ aluda. Köbınese ömırı qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan äielder balasyn satyp, qiyndyqtan qūtyluǧa ūmtylady. Qaryzǧa belşesınen batqan beibaqtar şarasyzdyǧynan özınıŋ aǧza müşelerın satuǧa mäjbür bolady. Būlardyŋ bärı zaŋnamamyzdyŋ osaldyǧynan, trafikke qarsy küreste küş bırıktıre almai otyrǧandyǧymyzdan bolyp otyr.
Qazaqstan qandai zaŋ qabyldaidy?
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev VIII sailanǧan Qazaqstan Respublikasy Parlamentınıŋ bırınşı sessiiasynda adam saudasyna tosqauyl qoiu üşın arnaiy zaŋ qabyldau qajettıgın tapsyrdy. Işkı ıster ministrlıgı äzırlegen «Adam saudasyna qarsy ıs-äreket turaly» zaŋ jobasy şetelderdıŋ üzdık täjıribesın eskere otyryp, 50-den asa käsıbi sarapşylardyŋ qatysuymen jazylyp şyqqan. Qūjatta 6 tarau, 22 bap bar. Zaŋ jobasynda tūŋǧyş ret «adam saudasynyŋ qūrbany», «adam saudasynyŋ yqtimaldy qūrbany», «adamnyŋ osal jerı», «adam saudasyna qarsy küresetın subektıler» degen ūǧymdar engızılgen. Eŋ bastysy, «adam saudasy» degen ūǧym BŪŪ-nyŋ Palermo hattamasyna säikes tüsındırılgen.
Zaŋ jobasyn daiyndauşy taraptar mynadai negızgı täsılderdı basşylyqqa alypty: bırınşıden, memlekettık organdar men azamattyq sektordyŋ keşendı jūmysyna negızdelgen adam saudasymen küres jüiesın qalyptastyru. Öitkenı, poliseiler memlekettık, jergılıktı atqaruşy organdarmen, kommersiialyq emes ūiymdarmen, turistık qyzmet subektılerımen jäne jūmys ūsynatyn jekemenşık agenttıktermen qoian-qoltyq jūmys ıstegende ǧana belgılı bır nätije bolatynyn bılıp otyr.
Ekınşı maŋyzdy täsıldıŋ bırı – osy qylmystyŋ aldyn alu, adamdardy qūldyqtan saqtandyru men täuekelderdı azaitu. Täuekelderge taldau jasamas būryn, adam saudasyna jol aşatyn sebepterdı saraptap alǧan abzal. Üşınşı täsıl – adam saudasynyŋ qūrbandaryn qorǧau. Adam saudasynyŋ qūrbandaryna kömek beru men qorǧau – barlyq halyqaralyq kelısımdegı mındettı normalardyŋ bırı.
Sondai-aq, zaŋgerler men sarapşylar qūldyqqa tüsuı yqtimal azamattardy saqtandyru men qorǧau mäselesıne de erekşe den qoiyp otyr. Zaŋ jobasynda kämeletke tolmaǧan adam saudasynyŋ qūrbandarynyŋ qūqyqtaryn qorǧauǧa bölek tarau engızılgen. Eŋ bastysy, osy qadam arqyly QR Qylmystyq kodeksıne adam saudasyna jatatyn qylmystar degen jaŋa sanat engızılmek.
Zeinal GADJİEV, BŪŪ Köşı-qon jönındegı ūiymynyŋ Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Türkımenstan jäne Özbekstandaǧy missiiasynyŋ jetekşısı:
«Adam saudasymen küreste tüpkılıktı nätije beretın baǧdarlama älı joq, demek ony jaqsartu men damytuǧa mümkındık mol degen söz. Qazaqstanǧa būl baǧytta Gürjıstan, Moldova jäne Belarustıŋ täjıribesı barynşa paidaly bolady jäne säikes keledı. Adam satu jasyryn qylmysqa jatady, köbınese onda ūiymdasqan qylmystyq toptar äreket etedı, al qūrbandardy sauyqtyru men reintegrasiialau asa maŋyzdy. Būl jerde mynadai tızbek bar: qūqyq qorǧau organdary qylmysty anyqtaidy jäne jolyn kesedı; äleumettık qyzmet ūiymdary qūrbandarǧa qajettı kömek körsetedı; eŋbek inspeksiiasy adam eŋbegın qanauǧa jol bermeu üşın zaŋnamanyŋ qataŋ saqtaluyn qadaǧalaidy; ÜEŪ aqparattyq nauqandardy jürgızedı, qūrbandardy emdep-sauyqtyratyn baspana aşady, qūqyqtaryn qorǧaidy; BAQ adam saudasymen kürestegı ıs-şaralardy būqaraǧa jetkızıp, qūqyqtyq sauatyn aşady. Būl tızbektı odan ärı jalǧastyruǧa bolady. Eŋ bastysy, būl baǧyttaǧy jūmystar jüielı, sapaly jäne adal jasaluy qajet. Ärbır ūiym bölek öz jūmysyn sapaly atqaruy mümkın. Alaida, barlyǧymyz küş-jıgerımızdı bırıktırsek, odan ūtpasaq, eşqaşan ūtylmaitynymyz anyq».
Elvira ÄZIMOVA,
Konstitusiialyq sottyŋ töraǧasy:
«Salalyq zaŋnyŋ bolmauyna qaramastan, Qazaqstan Qylmystyq kodekste adamnyŋ aǧzasy men kletkasyn satqany üşın jazalaityn bap engızgen elderdıŋ tızımıne kıredı. Azamattyq zaŋnamada mūndai qylmystyŋ aldyn alatyn şaralar qarastyrylmaǧan. Täjıribe körsetkenındei, adamdar ekınşı ret qūldyqqa tüsuı mümkın. Būl olardyŋ äleumettık jaǧynan alǧandaǧy osaldyǧyn ǧana emes, qaita jūmysqa tūruda köptegen qiyndyqpen betpe-bet keletınımen bailanysty. Bız būl qylmystyŋ örşuıne dem beruşıler men oŋai oljaǧa kenelgısı keletınderdı täubesıne tüsıru üşın, memlekettık saiasattyŋ qataŋdyǧyn körsete otyryp, keşendı jäne sapaly aldyn-alu ıs-şaralaryn tezdetıp qabyldauǧa tiıspız».
