Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasy ūlt ruhaniiatynyŋ örısteuıne jaŋaşa serpın berıp, tasada qalǧan mūralarymyzdy tügendeuge türtkı boldy. Sol baiypty baǧdarlama aiasynda «Qazaqstannyŋ kielı jerlerı» jobasy qolǧa alyndy. Būl jūmysqa barlyq aimaq jan salyp kırıstı. Är ölkenıŋ qasiettı oryndary anyqtaldy. Oǧan tarihy bai Qostanai oblysynan da bırneşe eskertkış kırdı. Endı sol Tobyl–Torǧai öŋırındegı ötken künnen syr tartqan mekenderdı söiletıp köreiık.
Ūly ūstazdyŋ kesenesı
Ūly aǧartuşy 1841 jyly qazırgı Qostanai qalasynyŋ ırgesındegı Arqaraǧai degen jerde tuǧan. Jastai äke-şeşesınen jetım qalyp, atasy Balǧoja bidıŋ qolynda tärbielenedı. Ataqty bi nemeresın közı aşyq adam bolǧanyn qalap, Orynbordaǧy mektepte oqytady. Oqudy oidaǧydai aiaqtaǧannan keiın ol elge kelıp, atasynyŋ keŋsesınde ekı jyl hatşylyq qyzmet ısteidı. Osy kezden bastap jas jıgıt el ömırınıŋ jaǧdaiymen etene tanysady. Bar oiy qazaq balalaryna arnap bılım ūiasyn aşsam dep armandady. Aqyry, 1864 jyly 8 qaŋtarda naǧaşylarynyŋ elıne baryp, Torǧaidan alǧaşqy qazaq-orys mektebın aşty. Būl Ybyraidyŋ ömırınde ǧana emes, qazaq dalasyndaǧy jaŋaşa däuırdıŋ basy edı. 1879 jyly Y.Altynsarin Torǧai oblysy mektepterınıŋ inspektory bolyp taǧaiyndaldy. Endı ol oblystyŋ barlyq uezdık qalalarynan ekı synyptyq orys-qazaq uchilişelerın ūiymdastyrdy.
Bar ömırın tuǧan halqynyŋ keleşegıne arnaǧan asyl azamat 1889 jyly dünieden ozyp, tuǧan jerı, iaǧni Qostanai qalasynan jetı şaqyrym jerdegı Tobyl özenınıŋ oŋ jaǧalauyna jerlendı. 1960 jyly basyna qūlpytas qoiyldy. 1991 jyly Y.Altynsarinnıŋ 150 jyldyǧyna orai kesene salyndy. Byltyr ūstaz kesenesı qaita jöndeuden ötıp, jan-jaǧy abattandyryldy.
Qamysty keşenı
1987 jyly Su şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ jospary boiynşa Resei Federasiiasyndaǧy Cheliabı oblysynyŋ Qazaqstanǧa jaqyn aimaǧyndaǧy Qaraǧan tabanyn su qoimasyna ainaldyru jobalanǧan kezde aşylyp, sol kezde ǧasyrlyq jaŋalyq sanalǧan Arqaiym eskertkışı köpşılıkke jaqsy tanys. Däl osyndai tarihi keşen Qostanaidyŋ Denisov audanynyŋ aumaǧynan da tabyldy. Ony «Qamysty eskertkışı» dep ataidy. Al ǧalymdar oǧan «qazaqstandyq arqaiym» dep baǧa bergen.
Būl – 4 myŋjyldyq tarihy bar köne qonys. Tabiǧi-geografiialyq jaǧynan kelsek, Jaiyq pen Tobyldyŋ sol jaǧalaularynyŋ arasyn qamtidy. Qos özennıŋ ortasyndaǧy şūraily ölke örkeniettıŋ besıgı sanalǧan. Ǧalymdar būl eskertkıştı bıregei qūbylys dep aitady. Onyŋ bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı III-II myŋjyldyqtaǧy Qazaqstan aumaǧyndaǧy ejelgı ündı-europalyq taipalardyŋ baiyrǧy qalalyq mädenietın körsetetın keşen ekenı däleldengen. Şaharda ekı qorǧanys bölık, kärız jüiesı, şeŋber sekıldı ornalasqan ırgeles tūrǧyn üiler bolǧan. Būl jerden adamdardyŋ ızderın tas ǧasyrynan bastap baiqauǧa bolady. Ejelgı tūrǧyndar būl qalany ǧajaiyp tylsym syry bar dep oilaǧan. Bır ǧajaby, ūşaqtan tüsırılgen beinede Qamysty keşenı reseilık Arqaiymnan ülken körıngen. Ekeuınıŋ aralyǧy sonşalyqty ūzaq emes, jüz şaqyrymnan aspaidy.
Ardager Amankeldı – erdıŋ erı
Bala künımızden Jambyl atamyzdyŋ osy öleŋın jattap östık. Sodan esımızde qalypty. Amankeldı İmanovty bılmeitın qazaq joq. Patşanyŋ 1916 jylǧy 25 mausymdaǧy armiianyŋ qara jūmysyna adam alu turaly jarlyǧynya qarsy şyǧyp, Torǧaidaǧy ūlt-
azattyq köterılıstı ūiymdastyrǧan halyq batyry. Tek jaǧynan taratsaq, qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesarynyŋ senımdı serıkterınıŋ bırı bolǧan äigılı İman batyrdyŋ nemeresı.
1873 jyly Torǧai uezı Qaidauyl bolysynda ömırge kelgen batyr äuelı auyl moldasynan hat tanyp, keiın sol eldegı dıni qairatkerlerdıŋ medresesınde oqyp, türık, parsy, arab tılderın meŋgergen. Atamyz jasynan erjürek aty şyqqan.
1916 jylǧy Torǧai dalasynda bolǧan köterılıs basqa aimaqtarǧa qaraǧanda eŋ ūzaq, sarbazdar sany da mol bolǧany belgılı. Keibır derekte sarbazdar sany 50 myŋǧa jettı dep aitady. Sol köterılıste halyq Amankeldını bas sardar, Äbdıǧapardy han sailady. Al qūralaidy közge atqan Keikı batyr mergender qosynyn basqardy.
Jalpy, qaharman tūlǧanyŋ taǧdyry öte kürdelı. Köterılısten keiın el ışındegı aq qaşyp, qyzyl quǧan oqiǧalardyŋ bel ortasynda jürdı. 1918 jyldary Torǧai uezınıŋ äskeri komissary boldy. 1919 jyly batyr qapylysta Torǧaida mert bolady. Eldegı ülkenderdıŋ aituy boiynşa asyl erdıŋ mäiıtı tört ret jerlengen. 1936 jyly Torǧaidaǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ
20 jyldyǧyna bailanysty Batpaqqara audanyna Amankeldınıŋ esımı berıldı. 1956 jyly köterılıstıŋ 40 jyldyǧyna orai audan ortalyǧynan batyrǧa eŋselı eskertkış ornatylyp, atamyzdyŋ süiegı soŋǧy ret soǧan qoiyldy. Qazır batyr eskertkışı jas ūrpaq taǧzym etetın kielı orynǧa ainalǧan.
«Mırjaqyp ketpes joqtausyz»
Būl – qūranqari aqyn Faizolla Satybaldyūlynyŋ Mırjaqyp qazasyn estıgende şyǧarǧan tolǧauynyŋ bır joly. Rasynda, ötken ǧasyr basynda «Oian, qazaq!» dep otty öleŋımen jar salyp, halyqty öner-bılımge, erkındıkke şaqyrǧan qairatkerdıŋ ömırı küreske toly. Alaş qozǧalysyn qūruşylardyŋ bırı boldy. Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynovtarmen qatar jürıp, eldık ısterge aralasty. Ädebiettıŋ ärtürlı janryna qalam sıltep, şyǧarmaşylyqpen ainalysty. Osyndai ūltqa jan salyp, aianbai qyzmet ıstep jürgen azamat 1928 jyly jeltoqsan aiynda qamauǧa alynyp, ekı jyldan keiın atu jazasyna kesıldı. Keiın sot ükımı ony on jyl abaqty jazasymen auystyrdy.
Belomor-Baltyq arnasynyŋ qūrylysy boiyndaǧy Sosnoves stansasynda jazalau lagerınde jazasyn ötedı. Bıraq 1935 jyly Mırjaqyp Dulatūly osynda jürıp auyr nauqastan köz jūmady.
Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldardyŋ soŋynda, jariialyqtyŋ jelı oŋynan soqqan kezde elı üşın basyn bäigege tıkken erdıŋ esımı halqymen qaita qauyşty. 1989 jyly Mırjaqyptyŋ ziraty Kareliiadan tabylyp, qyzy Gülnar Dulatovanyŋ bastamasymen bır top azamat 1992 jyly körnektı qairatkerdıŋ süiegın jat jerden kındık qany tamǧan Torǧaidaǧy Bidaiyq auylyna äkep jerleidı. Būl jaiynda belgılı jurnalist Qaisar Älımnıŋ «Mūŋdy sapar» atty kıtabynda egjei-tegjeilı jazylǧan. Basyna kesene salyndy, ekı qabatty mūrajai boi köterdı.
