Töl tarihty tanytqan

Tamyry tereŋ töl tarihty zaman aǧymyna sai qaita jaŋǧyrtu – uaqyt talaby. Saq däuırınen bastap, Qazaq handyǧy men bügınge deiın jalǧasqan kezeŋdegı aituly oqiǧalar tızbegın sanaǧa toqu üşın bırneşe eŋbektı aqtaruǧa tura keledı. Degenmen endı tom-tom tarihty bır ǧana paraq betınen de tabuǧa bolady. Astanalyq student Nūraily İnaiat «Qazaq posters» atty jobasy arqyly tarihi derekterdı köpşılıkke qysqa da nūsqa ūsynyp qana qoimai, körkem bezendırıp, körer közge erekşe äser syilaudy maqsat ettı.

Myŋdaǧan jazbasy bar tarihqa jan-jaqty şolu ja­sauǧa mümkındık beretın ädıs «History Timeline» dep atalady. Amerika men Europada asa tanymal būl ädıstı köpşılık moiyndap, bügınde jekelegen memleketter men bükıl älemnıŋ tarihy da bır paraq betınde jazylǧan. Al 20 jasar Nūrailynyŋ negızgı ideiasy – atalmyş ädıs arqyly poster delınetın paraqtarǧa qazaqtyŋ tarihyn bar qyrynan tanytyp, tanymdy aqparat beru, äsırese jas ūrpaqty tarihqa qyzyqtyru. Sondai-aq alǧaş ret Qazaqstan naryǧyna «History Timeline» ädısın engızu.

Student Türkiianyŋ Edirne qalasyndaǧy Trakiia universitetınde «Halyqaralyq qatynas­tar» mamandyǧy boiynşa bır jyl bılım alǧan. Keiın oquyn Qazaqstanda jalǧastyrǧandy jön körgen ol elge oralysymen-aq jobasyn bastaudy qolǧa alady. Aituynşa, jobasyn jasauǧa 3 ai uaqyty ketken. Al türtkı bolǧan basty sebep – qazaq tarihyna degen qyzyǧuşylyq.

«Är ūltjandy azamat üşın tarih qyzyq dep oilaimyn. Öitkenı tarihty bılmei, qazırgı jaǧdaidy bılu, bolaşaqty boljau qiyn. Mektep kezınen tarihty jaqsy körgenımnen bolar, tarihi posterlerdı jasap şyǧarǧym keldı. Tarih desek, bolǧan oqiǧalardyŋ jyldaryn, türlı sandardy, jalpy hronologiiany este saqtau özıme qiynǧa soǧady. Bırde ǧalamtordan «History Timeline» ädısımen jasalǧan älem tarihyn körıp, qyzyǧa tüstım. Sebebı barlyǧy anyq ärı tüsınıktı jasalǧan eken. Qazaq tarihyn da osylai qaita jaŋǧyrtqym keldı» deidı ol.

«Qazaq posters» jobasynyŋ «Ūly Dala tarihy», «Bütın Türkı tarihy», «Qazaq Ordasy» jäne «Alaş arystary» dep atalatyn barlyǧy 4 plakat, şynymen, kez kelgen jandy taŋǧaldyr­mai qoimaidy. Syilyq qorap­şasymen bırge ūsynylatyn plakattardyŋ ärqaisysy da bır-bırıne ūqsamaidy. Mäselen, «Ūly Dala tarihy» atalatyn plakat betıne Euraziia dalasynyŋ 3 myŋjyldyq tarihy syiyp ketken. Mūnda Ūly Dala jerınde paida bolyp, qanat jaiǧan, özındık mädenietı men aibyndy tarihy bar ejelgı türkı patşalyqtary tarihynyŋ qysqaşa şejıresı körsetılgen. Saq, sarmat, ǧūndardan bastau alyp, Şyŋǧys han ūlystarymen jalǧasyp, Qazaq handyǧy jäne täuelsız Qazaqstanǧa deiıngı uaqyt aralyǧymen aiaqtalady. Är tarihi kezeŋnıŋ tūsyna sol uaqyttaǧy eŋ aituly oqiǧalar turaly aqparat qosa berıledı. Türkı ūlystary men qaǧanattarynyŋ tarihi bairaǧy «Bütın türkı tarihy» atalatyn kelesı plakatta beinelengen. Ūly ǧūn patşalyǧy, Ūiǧyr qaǧanaty, Qarahan memleketı, Altyn Orda, Osman, Ūly Moǧol patşalyǧy sekıldı barlyǧy 16 türkı patşalyǧynyŋ bairaǧyn osy jerden tabuǧa bolady. Al «Qazaq Ordasynda» Kerei men Jänıbek, «Qasqa jolyn» qalyptastyrǧan Qasym han, «Eskı jolyn» salǧan Esım han, «Jetı jarǧysyn» jasaǧan Täuke hannan Kenesaryǧa deiın handyq däuır şejıresı körsetıldı. Joŋǧar basqynşylaryna qarsy qazaq dalasynda bolǧan şaiqastar, ūrys dalasynda qaisarlyq tanytqan batyrlar, ädıl törelıgın aitqan biler, zaman şyndyǧyn jyrlaǧan jyraular turaly aqparattyŋ bärı de bır ǧana paraq betınde. Al soŋǧy «Alaş arystarynan», aty aitqandai, Alaş ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ körnektı ökılderınıŋ portretın tamaşalauǧa bolady. Barlyǧy 30 ziialynyŋ eŋ qajet delıngen aqparaty berıldı. Qyzyǧy, suretter jasandy intellekt kömegımen öŋdelıp, aiqyndala tüsken. Töl tarihtan syr şertetın jobanyŋ sapaly şyǧuy üşın eŋbekter men ensiklopediialardy aqtaryp, olardan tyŋ aqparat ızdestırıp, jüielı zertteu jūmysyn jürgızu keregı anyq. «Tarih – tylsym qatparlary köp ǧylym» degen Nūraily būl tūrǧyda tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, Ǧylym akademiiasy, Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı Saltanat Asanovamen keŋesıp, är posterdegı aqparattyŋ dūrys şyǧuyna basa nazar audardy.

«Būl jobanyŋ basy-qasynda bolyp, ızdenıp, zerdelep jürgenımde türlı oi tüidım. Mäselen, qazaq tarihy turaly zertteuşı-ǧalymdardyŋ pıkırı bır arnaǧa toǧyspai jatatynyn, tıptı Alaş arystaryn mensınbeitın adamdar turaly jaittardy da kezdestırdım. Tarihty müldem joqqa şyǧaryp, qazaq tarihy tek 500 jylǧa ǧana sozylǧan deitınder de bar. Osy tūrǧyda mūndai jobanyŋ qajetı jaily nyq senımmen aita alamyn.

Tarihpen ǧana şektelmei, mädeniettegı beldı tūlǧalar nemese elımızdıŋ kielı jerlerı turaly da tanymdyq plakattar nege ūsynbasqa degen ideialar keledı. Qazaq tarihynda oiyp tūryp oryn alǧan äielderdı de jekelep körsetkım keledı. Aldaǧy uaqytta jobany aǧylşyn tılıne audaryp, şet memleketterde qazaq tarihynyŋ tanyluyna üles qosu – armanym.

Posterler – jas zertteu­şıler, studentter jäne mektep oquşylary üşın taptyrmas kömekşı qūral. Jobany elordadaǧy №63 mektep-gimnaziianyŋ oquşylaryna da tanystyryp, ūsyndym. Ūstazdar men oquşylar tarapynan jaqsy pıkır estu boiyma qanat bıtırıp, qaladaǧy özge de mektepterge ūsynuǧa erekşe şabyt syilady» dep bölıstı joba avtory.

Nūrailynyŋ ideiasyn qoldap, senım bıldırgen eŋ bırınşı ata-anasy edı. Äkesı – käsıbi dizainer, posterlerdıŋ äsem bezendırıluıne atsalysty. Barlyǧy 4000 önımge tapsyrys berılıp, sapaly qaǧazda basyp şyǧaruǧa, dizainyn üilestıruge, jalpy öndıruge bırneşe million qarjy jūmsalǧan. Dese de satylymǧa şyqqanyna köp bolmaǧan jobaǧa sūranys bar, öŋır-öŋırden qoldap jatqandar da jeterlık, tıptı şetelden aldyrtqandar boldy. Elımızdıŋ tanymal qoǧam qairatkerlerı tarapynan da qyzyǧuşylyq tanytqandar bar. Solardyŋ bırı belgılı jurnalist Qainar Oljai jas käsıpkerdıŋ jobasyn äleumettık jelıde köpşılıkke tanystyryp, qazaqtyŋ ruhani älemındegı ärı biznestegı tyŋ jaŋalyq dep eseptep, tarihi posterler är üidıŋ törınde tūruy qajet degen pıkır bıldırdı.

İä, töl tarihty törge şy­ǧaruda jastardyŋ atsalysyp jürgenı quantady. Ötkenge köz jıberıp, tarihymyzdy zerdelep, joǧaltqanymyzdy tügendep, kım ekenımızdı tanuǧa jeteleitın tanymdy jobalar bügınde asa qajet. Tarihty tanu, bılu, zertteu – ūlttyq sanamyzdy asqaqtatyp, adas­tyrmaityn jaryq ta sara jol. Osyndai sanaly oidyŋ jüzege asuynyŋ bır körınısı – Nūrailynyŋ jobasy.