Astanada ūzyndyǧy 868 şaqyrym qūraityn 1129 köşe bar. Tarihi oqiǧalar men baiyrǧy şaharlardy därıpteitın köşelerdı oŋai tabuǧa bolady. Bızge qyzyqtysy, tūlǧatanu baǧytynda köşe ataulary edı. Sondai taǧylymy men tanymy erek köşeler Alaş qozǧalysynyŋ ırı ökılderı Näzır Töreqūlov pen Smaǧūl Säduaqasovtyŋ esımımen atalady. Alaida būl köşelerdı ortalyqtan tappadyq.
TÖRDEN KÖŞE BŪIYRMADY
Rasynda Töreqūlovqa törden köşe būiyrmai, bosaǧadan oryn berıldı. Baiqoŋyr audanynyŋ äkımşılık territoriiasyna jatatyn Qyrqynşy stansiiasyndaǧy N.Töreqūlov köşesı turaly aityp otyrmyz. Būrynǧy atauy – Vokzalnyi. Jalpy ūzyndyǧy – 935 metr.
Memleket jäne qoǧam qairatkerı, tūŋǧyş qazaq diplomaty Näzır Töreqūlovqa bas qalanyŋ bas köşesı būiyrsa, äsırese alys-jaqyn şet eldıŋ elşılıkterı ornalasqan aimaqtaǧy köşenıŋ bırı atalsa, jarasar ma edı?!
Qalanyŋ onomastikalyq komissiia müşelerı toǧyz joldyŋ torabynda ornalasqan Qyrqynşy stansiiasyndaǧy negızgı köşege qairatker tūlǧanyŋ esımın berudı dūrys dep şeşıptı. Meilı ǧoi, köşenıŋ saltanaty jarasyp, tūrǧyndarǧa jaily bolsa. Būl turaly Almaty audanynyŋ bas inspektory Erkebūlan Ömırbekov jauap berıp:
– Qazır elordanyŋ şetkı aimaqtarynda abattandyru jūmysy qarqyn aldy. Temırjolşylar qonysynda da äleumettık jobalar ıske asuda. Sonyŋ bırı – köşelerdı jaŋartu, jaŋǧyrtu jūmysy. Eldı mekendegı Aqtasty men Maksim Gorkii köşesıne asfalt töselse, tamyz aiynda Ekıbastūz köşesı ortaşa jöndeuden ötedı. Näzır Töreqūlov köşesıne arnalǧan jobalau-smetalyq qūjaty daiyn. Naryqta avtokölık jol qūrylysyna kerektı tauar bırneşe esege qymbattady. Osyǧan bailanysty kölık jäne jol-kölık infraqūrylymyn damytu basqarmasy jobany qaita pysyqtauda. Joba naqtylanǧan jaǧdaida köşenı asfalttaumen qatar, kärız jüiesı men jaryqtandyrudy ornatu jäne jaiau jürgınşıler joly salynady, – dedı.
«Qyrqynşyda» 16 şaqyrymdy qūraityn 19 köşe bar. Onyŋ ekeuı äigılı kosmonavt Toqtar Äubäkırov pen Talǧat Mūsabaevtyŋ qūrmetıne berıldı. Bırınşısınde 28 tūrǧyn üi bar. Ūzyndyǧy – 380 metr. Al ekınşısınde nebärı 15 üi ornalasty. Ūzyndyǧy – 350 metr. Eŋ ūzyn köşesı – Ekıbastūz. Ūzyndyǧy – 980 metr. Temırjolmen japsarlas jatqan Näzır Töreqūlov atyndaǧy köşede qatynas köp. Temırjol vokzalyna baratyn negızgı köşe. Tūrǧyndar osy köşenıŋ qazırgı jai-küiıne alaŋdauly ekenın jasyrmady.
Stansiia alǧaşqy qūrylǧan jyldary 10-15 tütın bolsa, qazır onyŋ sany 700-ge jetıp, 13 myŋ adamnan asty. Temırjolşylar qonysy – Petropavl – Qaraǧandy – Balqaş jäne Barnaul – Pavlodar – Astana – Qartaly – Magnitogorsk qalasyn qosatyn temırjol qiylysynda ornalasqan strategiialyq maŋyzdy obekt. Mūnda ärı-berı ötken jük poiyzdaryna tehnikalyq qyzmet körsetıledı. Jolauşylar poiyzy uaqytşa tūraq retınde tūrady. Sondyqtan ärı-berı qatynaityn kölık qatynasynyŋ aǧymy joǧary.
Qonys tūrǧyndarynan Näzır Töreqūlov turaly ne bıletının sūradyq. Qairat tūlǧanyŋ elge sıŋırgen eŋbegın bıletınder köp bolyp şyqty. Eldı meken tūrǧyny Torǧai Maqajanova:
– Näzır Töreqūlov – qazaq ūltynan şyqqan tūŋǧyş elşı. Ol Saud Arabiiasynda diplomatiialyq qyzmet atqardy. HH ǧasyrdyŋ 30 jyldary arab elı men KSRO arasynda qarym-qatynas ornauda köp eŋbek sıŋırdı. Sondai tūlǧanyŋ köşesı atyna zaty sai bolsa eken, – deidı.
QAIRATKERLIK – TEKTEN
Bügınde Näzır Töreqūlovtyŋ tuǧan jerıne bailanysty ekıūdai pıkır bar. Mūnyŋ anyq-qanyǧyn zertteuşı ǧalymdar däiekter. Qalai bolǧanda da tektı äulette tälım alyp, jastaiynan ılım-bılımge qūmartyp ösedı. Alǧaşqy bılımdı Qoqandaǧy jädidtık baǧyttaǧy medreseden aldy. Sonda oqyp jürıp arab tılın üirenedı. Arab tılın bılgenı Saud Arabiiasynda elşı bolyp qyzmet etkende kömegı tiedı.
Medreseden keiın ūlt ökılderıne arnalǧan orys uchilişesın jäne Qoqandaǧy kommersiialyq uchilişenı bıtıredı. Mūnda ekonomika negızderı men sauda bailanystaryn meŋgeredı. Būl oqu oryndarynda fransuz jäne nemıs tılın meŋgeruge mümkındık tuady. Būǧan qosa türık tılın de bıldı. Öz zamanynyŋ poligloty boldy.
1914-1916 jyly Mäskeu kommersiialyq institutynyŋ ekonomika fakultetınde bılımın şyŋdady. Qazan köterılısınen keiın bolşevikter qataryna qosyldy. 1919 jyly Türkıstan aǧartu komissary, 1920 jyly Türkıstan kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ hatşysy, 1921 jyly Türkıstan Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ töraǧasy qyzmetın atqardy. 1922 jyly Mäskeuge şaqyrtylyp, KSRO halyqtary Ortalyq baspasy basqarmasynyŋ töraǧasy retınde ǧylymi-pedagogikalyq jūmystarǧa basşylyq ettı. Söitıp, bükılodaq kölemdegı jūmystarǧa belsendı aralasty. 1927 jyly Saud memleketınıŋ ökılettı ökıl bolyp taǧaiyndaldy.
Onyŋ elşılık qyzmetın arabtar da joǧary baǧalady. Oǧan korol Äbdel Äziz äl-Saud, hanzada Feisal jyly yqylas tanytty. Sonyŋ arqasynda ekı el arasyndaǧy yntymaqtastyqtyŋ negızı qalanyp, Saud ükımetı men Keŋes odaǧy arasyndaǧy saiasi jäne sauda bailanysy nyǧaia bastady. Onyŋ ekı el arasyndaǧy bedelı 1932 jyly Saud Arabiiasynyŋ bolaşaq korolı, hanzada Feisaldyŋ KSRO-ǧa sapary kezınde de anyq körındı.
1937 jyldyŋ şıldesınde qamauǧa alynyp, atu jazasyna kesıldı. Oǧan Rysqūlovpen bailanys ornatty, Türkiia tyŋşysy boldy degen aiyp taǧyldy. Alaş jetekşılerı Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūlyn qamqorlyqqa alyp, baspaǧa qyzmetke tartqany da özıne jala bolyp jabysty.
Näzırdıŋ jazyqsyz japa şegıp, atylyp ketkenınen habardar bolǧan Äbdel Äziz äl-Saud korol men onyŋ ainalasyndaǧylar Keŋes odaǧymen aradaǧy diplomatiialyq bailanysty üzdı. Söitıp, 1990 jylǧa deiın ekı el arasynda elşılık bailanys bolǧan joq.
RUHY TUǦAN JERMEN QAUYŞTY
Alaştyŋ taǧy bır qairatkerı Smaǧūl Säduaqasovtyŋ köşesı Esıl audanyna qarasty şetkı aimaq – Ürker eldı mekenınde ornalasqan. Ümbetei jyrau köşesınen bastalyp, Mädi köşesınde aiaqtalady. Äbılhan Qasteev, Sypyra jyrau, Syrym batyr köşelerımen qiylysady. Ūzyndyǧy – 1000 metr.
Arqanyŋ topyraǧynan jaralǧan Smaǧūl Säduaqasovtyŋ elordaǧa eş jattyǧy joq. 2011 jyly Smaǧūl Säduaqasovtyŋ Mäskeu janyndaǧy Don ziratynyŋ ǧimaratynda arnaiy ydysta saqtalyp kelgen mäiıtınıŋ külı elordaǧa jetkızılıp, tuǧan jerıne tabystaldy. Osynau ǧibratty şaranyŋ aiasynda Astananyŋ körnektı köşesınıŋ bırıne S.Säduaqasovtyŋ esımı berılgende ündesken, üilesken tyŋdyrymdy bır ıs bolar edı-au! Olai bolmady, tek Ürkerdegı köşesın qanaǧat tūtamyz. Aitqandai, №78 mektep-gimnaziiasy memleket jäne qoǧam qairatkerınıŋ atyna berıldı.
Smaǧūl Säduaqasovty erekşe jaqyn tartuymyzdyŋ özındık syry bar. Ol qazaq baspasözınıŋ qalyptasyp, damuyna üles qosyp, «Eŋbek tuy», «Eŋbekşı qazaq», iaǧni bügıngı «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ bas redaktory qyzmetın atqaryp, jurnalistık mekteptıŋ negızın qalauǧa üles qosty.
Ol on jasyna öz äkesı Säduaqas hazıretten tälım-tärbie alyp, odan keiın Äbıl molda mektebınde bılımın jalǧastyrady. 1912-1915 jyly Pavlodardaǧy ekı klastyq orys-qazaq uchilişesın bıtırıp, bır jyl mūǧalım bolady. Sosyn Ombydaǧy auylşaruaşylyq mektebıne tüsedı.
1918-1920 jyldary «Sentrosibir» kooperativter bırlestıgınde qyzmet etse, 1920 jyly Orynborda Qazaqstandaǧy alǧaşqy jastar ūiymynyŋ hatşysy bolyp sailanady. Sol jyly jaŋa qūrylǧan Qazaq Avtonomiialy respublikasynyŋ ükımet basşylyǧyna qyzmetke alynady.
1925-1926 jyly «Eŋbekşıl qazaq» gazetınıŋ jauapty şyǧaruşysy (ekı ret basqardy) ärı «Qyzyl Qazaqstan» («Aqiqat») jurnalynyŋ redaktory, 1925-1927 jyldary Qazaq ASSR Halyq aǧartu komissary, 1927-1928 jyldary Taşkenttegı qazaq pedagogika institutynyŋ rektory qyzmetterın atqarady.
1928-1932 jyldary Mäskeu kölık injenerlerı institutyn oqyp bıtırgen soŋ Mäskeu-Donbass temırjol qūrylysynda injener-qūrylysşy bolyp eŋbek ettı. Memlekettık, qoǧamdyq qyzmetpen bırge ädebi-ǧylymi şyǧarmaşylyqpen ainalysyp, sol kezde şyǧyp tūrǧan qazaq, orys tılderındegı köptegen gazet-jurnaldarda maqalalary jiı jariialandy.
Tanym-tüsınıgı tereŋ tūlǧa S.Säduaqasov pen F.Goloşekinnıŋ közqarasy ıs qaǧazdardy qazaq tılınde jürgızu, qazaqtyŋ oqyǧan, közı aşyq ziialy qauymyna qamqorlyq tanytu jäne taǧy basqasyna kelıspei, qyzmetten şetteledı, keiın repressiia qūrbany boldy.
P.S: Tarihşy Hankeldı Äbjanov aitqandai, Astana aşyq aspan astyndaǧy tarih oqulyqqa ainalyp, eldıktıŋ ordasy retınde maqtanatyn boldyq. Tūlǧatanu ılımın därıpteitın köşelerdıŋ saltanatyn jarastyruda talǧam pen talap kerek syndy. Olai bolmasa, qairatker tūlǧalarǧa ortalyqtan da köşeler tabylar ma edı?!
