Elbasynyŋ soŋǧy jyldary tarihi jäne ruhani sanany jaŋǧyrtu turaly maqalalary halqymyzǧa jaŋa serpın berude. Osy maqalalardy oqi otyryp, bıraz oiǧa tüsesıŋ. Bız nege ötkenımızdı ekşelep, jaqsy dästürlerımızdı damyta otyryp, olqylyqtarymyzdan arylmaimyz?
Men pıkır bıldıreiın dep otyrǧan taqyrybym – baspasöz betterınde de, radio men teledidarda jiı köterılıp jürgen taqyryp, bıraq özgerıs şamaly, nätijesı de tömen. Soŋǧy statistika boiynşa ärbır üşınşı jas otbasy aiyrylysuda, onymen qosa kämeletke tolmaǧan qyz balalardyŋ jüktı bolyp qaluy köbeiıp barady. Osylardyŋ sebebı ne? Menıŋşe, jastar arasynda ūrandatylǧan şaralar köp jürgızıledı de, jekelegen jūmystar öte tömen därejede ūiymdastyrylady.
Mektep, qoǧam jäne ata-ana arasyndaǧy bailanys tūraqty türde emes, belgılı bır kezeŋderde de ǧana. Äsırese, qyz balalardy tärbieleuge basa köŋıl bölgen jön. Ata-babamyzdan kele jatqan «Qyz balaǧa qyryq üiden tyiym» degen qaǧida bar.
Menıŋşe, qyz balanyŋ jüretın ortasyn, dos balalaryn, qydyratyn uaqytyn taǧy-taǧy basqa qylyqtaryn ata-anasy, ūstazdary jaqsy bılıp, uaqytynda jönge salyp otyrǧany jön bolar edı. Al ūl balany keleşek jaryn taŋdauda qatelespeu üşın jas kezınen otbasy turaly äŋgımenı jiı qozǧap, oǧan degen jauapkerşılıktıŋ küştı ekendıgın qūlaǧyna sıŋıre beru kerek. Onymen qosa ata-ana özderı ülgı boluǧa tyrysuy qajet. Ülgılı jas otbasylar turaly aityp otyrǧany dūrys. Ata-ana balalaryn ūl-qyz demei, bırdei tärbieleidı. Är otbasynyŋ armany balam jaqsy bolsa eken, erteŋ dūrys otbasyn qūryp, el qatarly ömır sürse degen oida bolady. Är balaǧa ketken qarjy şamamen bırdei. Osy jaǧdaida nege qalyŋmal sūraimyz.? Erte-erte zamanda boldy, onda qyz bala tauar siiaqty esepteldı. Mynadai da qaǧida boldy: etı – sızdıkı, süiegı – bızdıkı degen. Qazır barlyǧy teŋ qūqyly. Äiel adamdy qorǧaityn zaŋ da bar. Menıŋşe, ekı ata-ananyŋ armany da, ısı de – ekı balanyŋ dūrys otbasyn qūruǧa kömektesu. Eger ata-ana özderıne laiyq jar taŋdauǧa kömektesse, tıptı qūba-qūp bolar edı. Būryn tanysyna qūda tüsuge tyrysatyn ata-analar da boldy. Onyŋ da jaqsy jaqtary bar, öitkenı olar bırın-bırı bıledı, balalaryn da bıledı. Ondai jaǧdaida jas otbasy berık te, ülgılı de bolar edı.
Jūrt qalai oilaitynyn bılmeimın, menıŋ özım «syrǧa salyp keldık» degen termindı qabyldamaimyn. Syrǧa salu belgı salyp kelgen siiaqty bolyp körınedı. Bala tuysynyŋ üiıne barǧanda, bır maldy ataidy da, belgı salyp ket deidı. Syrǧa salu da osyǧan ūqsas siiaqty. Osy şarany basqaşa atauǧa bolmai ma? Mysaly, bolaşaq kelınımızben tanysyp, qūdamyzdyŋ aldynan ötıp keldık dese jetpei me? Bolaşaq kelınge eskertkış retınde jaqsy syilyq jasa. Otbasyn qūrǧannan keiın de kelın sol eskertkış syilyqty esıne alyp, balalaryna keleşekte maqtanyşpen körsetıp jüretındei.
Kelın tüsırude de közboiauşylyq bar. Kelınnıŋ betın toihanada aşyp jatady. Qyz bala, negızınen, öz üiınıŋ tabaldyryǧyn attap şyǧyp, bolaşaq üiınıŋ tabaldyryǧyn attaǧanda kelın bolady. Sol jerde betaşaryn jasap, ata-enesı, jeŋgelerı, tuystary ärtürlı jön-joralǧylaryn jasap, batalaryn berıp qabyldaǧandary dūrys qoi dep oilaimyn. Toidaǧy betaşar aqşa jinaudyŋ bır ädısı siiaqty.
Qai toi bolsyn, belgılı bır quanyşqa ötkızıledı. Jinalǧan meimandar sol quanyşty toi iesımen bölısıp, demalyp qaitqysy keledı. Köbıne toidyŋ u-şuynan şarşap, mändı eşteŋe estımei qaitamyz. Toidy jetı-segız saǧat ötkızudıŋ qandai qajettılıgı bar? Asaba neşe saǧat ötkızse, soǧan eŋbekaqysyn alatyn şyǧar. Menıŋşe, toidyŋ mänı üş-tört saǧat, sodan keiın şarşap üige qaitqysy kelıp tūrady. Amalsyz toi iesınıŋ köŋılıne qarap otyra beredı. Endı sol toidyŋ mazmūnyna keletın bolsaq, köŋıl könşıtpeidı. Toi jinalysqa ainalyp ketedı. Bırın-bırı qaitalau. Menıŋşe, bos mikrofon qoiyp, halyqqa aitqylary kelse mikrofonnan aitsyn, äitpese, tılegın jeke toi iesıne jetkızse bolady ǧoi. Top-tobymen söilegende köbıne toi iesı ǧana tyŋdap, basqalary qūlaq aspaidy. Bızdıŋ jas kezımızde mūndai toilar bolmaityn, onda bır bedeldı aqsaqal bata berıp, oiyn-sauyqpen ötetın.
Toiǧa köp halyq jinalady. Mıne, osy jer, tärbielık mänı bar oiyn-sauyqtar ötkızıp, ärkım özı ūnatqan şaralarǧa qatysyp, demalsa, qandai jaqsy bolar edı?! Mysaly, ūlttyq oiynymyz asyq atudan nege jarys ötkızbeske? Ūly adamdar turaly qyzyqty sūraq-jauaptar ūiymdastyruǧa bolady. Belgılı änşılerdı şaqyryp, dollarlap qarjy jūmsaǧanşa, halyq änderınen konkurstar ötkızse, köptıŋ ışınen änşıler şyǧady. Öner – halyqta. Menıŋ taŋǧalatynym, belgılı änşı daiyn änın oryndaǧany üşın bälen myŋ teŋgelep aqy alady. Eŋbegıŋe qarai aqyŋdy al, men belgılı änşımın dep tonauǧa bolmaidy ǧoi. Toilarda ūlttyq aspaptardyŋ ünın sirek estimız. Qara qūrlyqtyŋ ökılderın biletıp, än aitqyzǧanǧa mäzbız. Asabalar daiyndaityn ortalyqtar bar deidı. Sol ortalyqtarda bügıngı kün talabyna säikes daiyndap, qūjattar beru kerek. Toi iesı osyndai asabalardy paidalanǧany dūrys bolar edı. Onymen qosa toi iesı sol ortalyqpen şartqa otyryp, eŋbegın tölese, asaba da salyq töler edı. Köbıne asaba baǧdarlama joq, äiteuır, qyzyq bolsyn dep özı ūiqastyryp oiyndar ötkızgenge mäz. Mysaly, toi iesı esımınıŋ ärıpterıne sözder tabu t.b. Jinalǧan halyq mändı eşteŋe almaidy, al toi iesı äjeptäuır qarjysyn berıp qoia beredı. Onymen qosa toida kiıt kigızu, toibastar taratu, dorba aşu siiaqty dästürler bar. Kiıt kigızude bas qūdaǧa jaǧaly kiım kigızedı. Ony alǧan adam köbıne kimeidı.
Sol siiaqty toibastaryŋ da, dorbaŋ da osyndai küi keşedı. Būl da – aqşa şaşudyŋ bır türı. Osy siiaqty älı de tozyǧy jetken dästürlerdı tıze beruge bolady. Ony bärımız de bılemız, bıraq ony dästürımızden şettetuge män bermeimız. Qazır dınbasylary mäiıttı jöneltudı bırızdılıkke tüsıru jolynda bıraz ıster atqaryp jatyr. Osy siiaqty toiǧa ysyrapşyldyqty boldyrmai, ony ūlttyq tärbienı jetıldıru, jaqsy oiyn-sauyq ortalyǧyna ainaldyrsaq ūtarymyz köp bolar edı. «Egemen Qazaqstan» gazetınde şyqqan «Toişyl halyq oişyl bola almaidy» degen taqyryptaǧy maqalaǧa tolyq qosyla almaimyn. Toidy jaqsy, mazmūndy, ūtymdy ūiymdastyra bılu de – oişyldyqtyŋ belgısı. Osy gazettıŋ soŋǧy sandarynyŋ bırınde «Söz soiyl» aidarynda «Toi» degen taqyrypta mynadai äzıl-ospaq bar: «…Qalǧan-qūtqan auysyp jatsa, «Ūiat-mūiat» demei-aq, paketke salyp alatyn boldyq…». Osy jaman ädet elımızdıŋ keibır öŋırlerınde bar. Dastarqandy toltyryp qoisa, paketke salu üşın emes, ūnatqanyn jesın degen niet qoi.
Menıŋşe, quanyşty atau kerek, bıraq jūmsalatyn qarjysy men toidyŋ mazmūnyna basa köŋıl bölgen jön bolar edı.
Erkın Däueşūly,
ardager-ūstaz
