Soŋǧy jyldary Qazaqstanda qazaq tarihyna, ūlt önegesıne jäne elı üşın eŋbek etken aituly tūlǧalardyŋ taǧylymy men taǧdyryna qatysty kinofilmder tüsırıle bastady. Äsırese, qazaq tarihynyŋ arǧy qatparynan syr şertetın «Altyn taq», «Almas qylyş» siiaqty filmderdıŋ jasaluy ūlttyq ruhty oiatyp, ūrpaq sanasyn jaŋǧyrtudyŋ jaqsy joly bolǧany şyn.
Alaida osy tarihi filmderdıŋ ūlyqtaǧan ideiasy, kötergen taqyryby ūlttyq qūndylyq bolǧanymen, tıl jaǧynan körermenın tūşynta almaityn tūstary köp. Tūşyntpaq tügıl, tılımızde äbden qalyptasyp, ornyqqan tūraqty tırkesterdıŋ özı keide orynsyz būrmalanyp ketıp jatady. Sondai kemşılıktı şeşendıgı men ädıldıgı isı qazaqqa aŋyz bolǧan «Töle bi» telehikaiasynan da taptyq.
«Bıtken ıske synşy köp». Türkıstan oblysy äkımdıgınıŋ bastamasymen, «Saq» kinostudiiasy jäne «Oŋtüstık film» kompaniiasy bırlesıp tüsırgen būl telehikaia bırşama sättı şyqqan. Film rejisserı Batyrhan Däurenbekov bas keiıpker Tölenı qara qyldy qaq jarǧan ädıl bi ǧana emes, erjürek batyr retınde körsetuge tyrysqan. On bölımnen tūratyn serialdyŋ tym äsırelep jıbergen jäne qazaqy qaǧidaǧa sai kelmeitın ışınara tūstaryn bylai qoiǧanda, jalpy barysy jaman emes. Äsırese, qazaq pen joŋǧar qoly kezıkken sätterdegı jekpe-jekter «Altyn taq» taǧy siiaqty tar jylǧanyŋ ışınde emes, keŋ jazyqta kösılte körsetılgen. Filmnıŋ ssenariiın jazǧan Baqytjan Qūljabai men Şoibek Orynbai da Tölenıŋ şeşendıgın, tauyp aitar tapqyrlyǧyn körkemsöz, tamaşa tırkestermen beineleuge tyrysqan. Alaida tıl qoldanu jaǧynda keibır jıbermeuge tiıstı qatelıkterdıŋ ketkenı qynjyltady. Mäselen, Töle men Aiǧanymdy kezıktıru üşın qyzdyŋ jeŋgesıne jolyqqan Anapkel «Jeŋeşe, ızetıŋızge qūryq boilamas, keş batqanşa auylǧa jetuım kerek» deidı. «Qulyǧyna qūryq boilamaidy» degendı estısek te, ızetke qūryq boilamaitynyn estıgenımız osy. Äbden qalyptasqan tūraqty tırkestı būlai «Būqadai mūryndyqsyz süireleu» söz qadırın bıletın qazaq üşın äbestık ekenı aitpasa da tüsınıktı. Osydan keiıngı körınıste, jas Töle men Aiǧanymnyŋ alǧaş kezıkken jerınde Anapkeldıŋ Tölemen bırge jürmei töbe basynda qaluy, Tölenıŋ ekı etegı jelpıldep üş qyzdyŋ qasyna jalǧyz şauyp baruy da tym yŋǧaisyz. Osy aradaǧy dialogtardyŋ da dımkästıgı bar. Mäselen, qyzdardyŋ Tölege «Qamystai köp bolsaŋ, qaraqan basyŋ nege jalǧyz jürsıŋ» degen sözı estır qūlaqqa tompaq sezıledı. «Qaraqan basyŋ» degen söz qazır tılımızde «Soqa basy, jeke basy» degen ūǧymdy bıldırgenımen, būl arada «Soqa basyŋ sopaiyp» dese, jatyq bolatyn sekıldı.
Tölenıŋ Aiǧanymmen alǧaş kezıgıp, tanysyp tūryp, «Ūryn kelgen jıgıttıŋ nietın ūqqan bolarsyzdar» degen sözı qazaqy josynǧa mülde syimaidy. Tek būl jerde ǧana emes, filmnıŋ taǧy bır jerınde Tölenıŋ dosy Anapkel «Boidaqpyz ǧoi, keiıngı kezderı qyzdarǧa ūryn barǧandy da qoidyq» dep soǧady. Būl endı asa äbes aitylǧan söz. Baiqaimyn, ssenarii avtorlary ūryn barudy «Qyzdarǧa baru, qyzdarǧa qyryndau, qyzdarmen kezdesu» dep qana tüsınetın sekıldı. Naǧyzynda qazaq saltynda ūryn baru, ūryn kelu dep küieu jıgıttıŋ aittyrylǧan, atastyrylǧan qalyŋdyǧymen tanysu üşın qaiyn jūrtyna eŋ alǧaş barǧan jolyn aitady. Endeşe, Tölenıŋ atastyrylmaǧan Aiǧanymmen tanysqaly kelıp tūryp, «Ūryn kelgenı», Anapkeldıŋ «Qyzdarǧa ūryn barmaǧany» qalai?! Jolǧa da, josynǧa da syimaidy. Mūhtar Äuezov «Abai joly» romanynda: «Abaidyŋ būl kelısı ūryn kelu dep, jyrtys sala kelu dep, keide esık köre kelu, qol ūstau dep te atalady. Özge kelısterdei emes, küieu būl joly, alǧaşqy künderde talai närsege köndıge bılu kerek. Sol özgeşelıktıŋ ülkenı – qalyŋdyqty körsetpeu» dep tegın jazǧan joq.
Töle men Aiǧanym Jūbaiqyzylda kezıkken kezde, Aiǧanymnyŋ «Men mūnda bolmaǧanmyn» degen sözı de tarihi kinonyŋ qūtyn qaşyryp tūr. Jalpy «Men pälen jerde bolǧanmyn» degen söz Qazaqstanda ǧana qoldanylyp jür. Mümkın būl orys tılınıŋ äserımen engen söz boluy kerek. Basqa eldegı qazaqtar «Men pälen jerge barǧanda, bardym» dep qoldanady. Iаǧni būl jerde Aiǧanym «Men būl araǧa būryn kelmegen ekenmın nemese alǧaş kelıp tūrmyn» dep aitsa, barlyq qazaqtyŋ jüregıne jyly tier edı.
Filmde «Töŋırektıŋ tört būryşy» degen sözdı de «Dalanyŋ tört būryşy» dep alu ne tırkestıŋ, ne söilemnıŋ ajaryn aşyp tūrǧan joq. Kerısınşe, qalyptasqan sözdıŋ qūtyn qaşyryp tūr. Sonymen qatar qoi soiatyn körınıste mal bauyzdaǧan jıgıttıŋ pyşaqty aramen kesıp jatqandai egep jatuy, Töle bidıŋ aqboz atty bauyzdaǧanda pyşaqty özıne qarsy tartuy da qazaqy tūrmysty bıletın közge söleket körınedı.
Qazaqstanda tüsırılgen tarihi filmderdıŋ bärınde sülıktei sūlu arǧymaqtarǧa mıngen bai-baǧlandardyŋ atqa noqta salmai, jalaŋ jügen salatyny da tym dūrys emes. «Töle bi» telehikaiasynda da osy qatelık qaitalanǧan. Noqtanyŋ qazaq tūrmysyndaǧy orny, äsırese, at äbzelderındegı rölı bölek. «Atasy basqany qyz qosady, üiırı basqany noqta qosady» degendei, noqtany qazaq sän üşın ǧana emes, atty bailauda, jetekteude, şylbyrynan ūstap jaiyltu üşın de paidalanady. Tılımızde «Ekı tızgın, bır şylbyr» degen sözdıŋ airylmaityny siiaqty, tarihi filmderde noqtany da nazardan qaǧys qaldyrmaǧan dūrys. Öitkenı jaugerşılık zamanda şylbyrdyŋ atqaratyn orny da özgeşe. Onyŋ üstıne, attyŋ basyna jalaŋ jügen salu joqşylyqtyŋ belgısı siiaqty sezıledı. Qazaq bäigege qosqan atqa ǧana jalaŋ jügen salǧan. Sebebı bäigege şapqan balanyŋ astyna toqym ǧana salynatyndyqtan, şylbyrdy tızgınmen qosyp ūstau balaǧa qolaisyzdyq tudyrady. Al kündelıktı tūrmysta jügennıŋ astynan noqta salyp, şylbyrdy erge orap nemese aldyŋǧy qanjyǧaǧa bailap qoiady.
