Topas ekenıŋdı jarnamalau dūrys pa nemese intellektualdyq şoularǧa nege tek «oqymaǧandar» tartylady?

Zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazu­şysy M.Äuezov­tıŋ «El bolam deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen ärı tereŋ, ärı mändı naqylyn jiı aitamyz. Keiıngı kezderı osyndaǧy «besıktıŋ» ornyna «ekrandy» qoiyp, «El bolam deseŋ, ekranyŋdy tüze» dep jürmız. Älbette, būl da oryndy tırkes. Öitkenı reiting quǧan otandyq telearnalar köbıne anaiylyq pen jabaiy­lyqty, daŋǧazalyq pen daraqylyqty nasihattaudan ärı aspai tūr. Jyldar boiyna jüielı türde jürgızılıp kele jatqan jūmys­tyŋ jemısı qandai bolmaq sonda?

Būl sūraqqa jauap beru äste oŋai emes. Oǧan ırgelı ızdenıs, tūtas zertteu qa­jet. Alaida bız körge­nı­mızdı aitaiyq.
Köpşılıgımız kündelıktı küibeŋ tırşılıkten bır sätke bolsyn jeŋıldep, tūrmystyq sipattaǧy mäselelerge toly sanamyzdy sergıtu üşın törımızdegı teledidarǧa telmıretı­nı­mız ras. Būl rette joǧaryda aitqanymyzdai, otandyq telearnalar qany sor­­ǧalaǧan jaŋalyqqa, ia bol­masa «jylauyq» se­rialǧa nemese şou-biznes atalyp ketken estrada älemınıŋ qyzyǧy men şy­jyǧyna şyrmalǧan.
Saraiyŋdy keŋeitıp, kökırek közıŋdı aşa tüse­tın jobalar sausaqpen sanar­lyq. Solardyŋ bırı – körer­­mennıŋ köŋılınen şyǧyp ülgergen «Million kımge būiyrady?» baǧdarlamasy. Är senbı saiyn «Habar» telearnasynan şyǧatyn intellektualdyq jo­ba­ny tamaşalai otyryp, bılımımızdı bır synap alatyn tūraqty körermennıŋ bırımız.
Oiyn erejesı boiynşa al­ǧaşqy sūraqtar oŋai, tıpten mektep jasyndaǧy balalar da oilanbai jauap beretındei jeŋıl keledı. Alaida… Alaida sol jeŋıl sūraqtarǧa jauap taba almai, qara ter bolǧan qatysuşylardy körgende aŋ-taŋ bolatynymyz jasyryn emes. Mäselen, «Million kımge būiyradynyŋ?» soŋǧy sanyn alyp qaraiyq. Būl oiyn «Habar» arnasynyŋ efirınen qazannyŋ 20-sy künı körsetıldı. Irıkteu kezeŋınen ötıp, jürgızuşıge qarsy tūrǧan orynǧa jaiǧasqan mamandyǧy mūǧalım alǧaşqy oiynşy «Puştu qai eldıŋ res­mi tılı?» degen sūraqqa tek qosymşa jeŋıldıktıŋ arqasynda ǧana jauap berdı. Künıne san märte körsetıletın jaŋalyqtarda soǧys örtı örşıp tūrǧan Auǧanstandaǧy ahual turaly jiı, tıpten köp aitylady. Al puştundar sol elde mekendeitın halyqtyŋ 50 paiyzdan astamyn qūraitynyn kezınde sol jaŋalyqtardan bılgen edık. Būl sūraqqa bazarda arba süiregen, dalada mal baqqan adam jauap bere almasa ündemes te edık. Bıraq bıldei ūstazdyŋ bılmeuı – elımızdıŋ tūtas bılım beru salasyna syn.
Qyzyqtyŋ kökesı kelesı sūraq­ta boldy. Qazaqtar mekendeitın, kündelıktı aqparattarda san märte atalatyn, älemdık esırtkı tasymalynyŋ eŋ ırı ortalyǧy atanǧan, kezınde talai qandastarymyz erlıkpen qaza tapqan Auǧanstannyŋ negızgı halqyn bılmegen oiyn­şymyz «2007 jyly ha­lyqaralyq «Jaŋa tol­qyn» baiqauyna qatysyp, «Alla Pugachevanyŋ arnaiy syi­­lyǧyn alǧan qai top?» degen sūraqqa tosylmai jauap berdı. Kündız-tünı daŋǧaza muzyka men änşı-är­tıs­terdıŋ ömırıne toly el efirı aza­matta­rymyzdy nege üiretıp jatqanyn osydan-aq aŋǧaruǧa bolady.
Bız söz etıp otyrǧan baǧ­­darlamanyŋ ekınşı oiynşysy da qarapa­iym sūraqtardan qinalyp, ūzaqqa barmady. Özın äs­keri därıgermın dep ta­nystyr­ǧan jas jıgıt bır örkeştı tüienı qalai atai­tynyn bılmeitın bo­lyp şyqty. Däl sol sät­te Ūlt ūstazy Ahmet Bai­tūrsynūlynyŋ: «Sözı joǧalǧan jūrttyŋ özı joǧalady» degen keremet sözı eske tüstı. Tılınen bas­­tap, tūrmysyna deiın tört-tülıkke qatysty ataularǧa toly qazaqtyŋ bügıngı ūrpaǧy «Nardy» bılmese nesıne ūlt bolyp jürmız degen oi özektı bır örtep öttı.
Osy oraida Polşa häm Avstraliia lingvisı Anna Vejbiskaia «Semantika, mädeniet jäne tanym» atty ırgelı eŋbegınde är halyqtyŋ janyna jaqyn keletın sözder bar degen bailam jasaidy. Tıpten ol sözder ūlt pen ūlystardyŋ bolmysyn sipattap, olar turaly köptegen mälımet beredı deidı. Mäselen, «taǧ­dyr», «jan», «qaiǧy» sekıldı sözder orys halqy üşın erekşe maŋyzdy bolsa, «däldık», «naqtylyq», «tärtıp» siiaqty ūǧymdar nemıster üşın ystyq eken. Korei halqy «kürış», «ūiymşyldyq», «qaisarlyq» degen sözderdı qadır tūtatyn körınedı. Al qazaq turaly tūlpardai tektı, būqadai küştı, qoidai juas, nardai tözımdı dep aityp kelsek, endı būl sözder syrtqy formasyn ǧana saqtap, ışkı maǧynasy būldyr, beimälım bolyp bara jatqandai. Bır sözben aitqanda, naryqta «Nar» ūmyt bolady.
Hoş. Sonymen bır örkeştı tüienıŋ atauyn bılmegen oiynşymyz «Qamar Sūlu» romanynyŋ avtory kım?» degen sūraqta da kıbırtıktep qaldy. Alaida kıtap oqu mädenietı qūldyraǧan qoǧamda anau avtor kım, mynau avtor kım dep sūrau, sırä, artyq şyǧar.
Qazaqtyŋ tarihy – qanmen jazylǧan tarih. Ötken ǧasyrdyŋ özınde ūltymyz jer betınen joiylyp ketudıŋ säl-aq aldynda tūrdy. Ozbyr imperiia­nyŋ qyl būrauy bızdı qūl­dyq keiıpke tüsırıp, taǧ­dyrymyzdy qyl üstıne qoiǧany aian. Sondai aumaly-tökpelı, alasapyran kezeŋde «Oian, qazaq!» dep ūran salǧan Mırjaqyp Dulatovtai arysymyzdyŋ esımı özın qazaq sanaityn är azamatqa ardaqty bolsa kerek. Alaida…
Alaida būl esımdı, tūtas ūlttyŋ keudesıne tūmar bolyp ılıngen jalyndy jyrdy bılmeitın qazaq bar eken. Ol qazaq bız söz etıp otyrǧan «Million kımge būiyrady?» baǧdarlamasyna qatysty. «Qazaq handyǧy qai jyly qūryldy?» degen sūraqta-aq körermenderdıŋ kömegıne jügıngen jıgıtten bırden tüŋılgen edık. Kümänımız Mırjaqyptyŋ «Oian, qazaǧyna» kelgende rastaldy. Ökınıştısı – är qazaqtyŋ sanasynda sairap tūruy tiıs öleŋnıŋ avtoryn aita almaǧan qandasymyz, alǧaşqy ekı oiynşydai ūltymyzdyŋ ūlt bolyp saqtaluyna äser etetın taqyryptardan müldem alys, alşaq bolǧany.
Alysqa ūzamai-aq mūndai şoulardy ūiymdas­tyrudy körşıles Reseiden üirensek te bolady. Qatysuşylar deŋgeiı öte joǧary.
Söz basynda aitqanymyzdai, el bolu jolynda otandyq aqparat qūraldarynyŋ, äsırese, telearnalardyŋ alar orny orasan. Eger sanaly ūrpaq tärbie­lep, ırgelı qoǧam qalyptas­tyramyz desek, eŋ aldy­men, kögıldır ekrannan ne körsetıp jürgenımızdı baǧamdap alǧanymyz jön.

Jarqyn QŪLAN