Töraǧanyŋ tört haty

Bügıngı ministrler men töraǧalardyŋ köbı öz salasynda bolyp jatqan keleŋsız oqiǧalardy barynşa jabuǧa tyrysady. Äitpese, qai ministr osy uaqytqa deiın «Menıŋ salamda mynadai bylyqtar bolyp jatyr» dep halyqqa aşyq mälımdedı? Keşe­gı Denis Tennıŋ ölımı kezınde de Işkı ıster ministrı «Men eşkımge aqtalmaimyn» degendei keudesın kerdı emes pe?!

«Auruyn jasyrǧan öledı» demekşı, būl rette keşegı Bas prokuror, bügınde Joǧarǧy Sot töraǧasy Jaqyp Asanov­tyŋ orny bölek. Qolşoqparǧa ainalǧan sudialaryn synaǧan da, jazyqsyz türmege toǧytyl­ǧandar mäselesın kötergen de, aqtau ükımderı joqtyŋ qasy ekendıgın aitqan da özı. Eŋ alǧaş ärıptes­terıne jazbaşa hat jazyp, ündeu jariia­laǧan da özı. Jaqyp Asanov töraǧa qyzmetıne kelgelı otandyq sot jüiesıne qatysty jetı ret ündeu jariialapty. Osylaişa, qatyp qalǧan salaǧa hat jazu täjıribesın alǧaş ret engızdı. Endeşe, töraǧanyŋ taŋdau­ly degen tört hatyna nazar audarǧymyz keldı.

Bırınşı:
Advokat, saǧan aitam, prokuror, sen tyŋda!
Ötken jyldyŋ jeltoqsan aiynda Jaqyp Asanov qa­zaq­­standyq advokattar men pro­ku­rorlarǧa alǧaş ret ündeu jariia­lady. Olarǧa bızdı bırık­tıretın sot ǧimaraty emes, kerı­sınşe, adam taǧdyry, ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary ekenın eske saldy. «Osy qūndylyqtardy qorǧau – bızdıŋ kündelıktı mındetımız. Sotqa kelgen ärbır adamnyŋ taǧdyryna tıkelei qatystymyz. Köp närse bızdıŋ bılıktılıgımızge, jauapkerşılıgımızge, adamgerşılıgımızge bailanysty. Bızge kelgen adamdar auruyna em ızdegen nauqas siiaqty ümıt arqalap keledı. Dertınen jazylǧan adam qalai quanyşty bolsa, sottan ädıldık tapqan jūrt ta solai riza bolady. Būl, sözsız, memlekettık bilıkke senımdı arttyrady» delıngen ündeude. Odan ärı Jaqyp Asanov sot jüiesın jaqsartu üşın qyzmetkerlerden ūsynys kütetının mälımdegen. «Sottardyŋ, sudialardyŋ, proseske qatysuşylardyŋ jūmysyn jaqsartu üşın taǧy ne ıstei alamyz? Pıkırlerıŋızdı bıldırseŋızder. Ol köp uaqytty talap etetın jüielı problema nemese tez arada jönge keltıruge bolatyn naqty sūraq boluy mümkın. Tek bır ötınış – ūsynys­tar qysqa ärı nūsqa bolsa. Sonda ony tüsınu de oŋai bolady. Mäselenıŋ mänısı, negızdemesı jäne şeşu joly jeŋıl, qarapaiym tılmen jazylsa. Maŋyz­dy degen ūsynystar nazardan tys qalmaidy» deidı hatynyŋ soŋynda.
Mūnymen ne aitqymyz keldı deisız? Jaqyp Asanov tūtas ūjymnyŋ mädenietın qalyp­tas­tyra bastady. Jeke blogy öz aldyna, ärıptesterınıŋ ärqai­sysynyŋ poştasyna hat joldau arqyly kerı bailanystyŋ tiımdılıgın ūqty. Aşyq dialog­qa şaqyrǧan hatyna jauap retınde Joǧarǧy Sotqa myŋǧa juyq ūsynys kelıp tüsken. Nätijesınde «Sot törelıgınıŋ jetı tüiı­nı» atty baǧdarlama äzırlenıp, keiınnen köpşılıkke tanystyrylǧany mälım.

Ekınşı:
Bıtımge kelmei dau bıtpes
Elımızde ekı milliondai adamnyŋ sottyŋ äuresımen jürgenı belgılı. Qoǧamda azamattyq ıster soŋǧy bes jylda ekı esege köbeiıp ketkenı sonşa, jüktemesı tört esege artqan sudialar qaǧazdyŋ astyna kömıldı. Būl mäselenı qalai şeşken jön? Joǧarǧy Sot töraǧasy Jaqyp Asanovtyŋ kelesı haty dau alaŋyndaǧy bıtımgerşılık mäselesıne arnaldy.
«Bızde daudy tek sot şeşedı degen közqaras sanamyzda qatyp qalǧan. Säl dau tusa, dereu sotqa jügıremız. Ekı aradaǧy mäselenı sot arenasyna şyǧaryp şeşkımız keledı. Al daudyŋ barly­ǧyn sotta şeşu mümkın emes. Sot ekı jaqty bırdei qanaǧat­tandyra almaidy. Onyŋ üstıne, ıstıŋ aq-qarasyn aiyruǧa kelmeitın jaǧdailar bar. Mysaly, otbasynda­ǧy, aǧaiyn-bauyr, dos­tar, kör­şı­ler arasyndaǧy talas­ty sot tarazysyna salu qanşalyqty dūrys? Sız sotqa aryz berdıŋız delık. Ärı qarai ne bolmaq?» dep bastaidy öz ündeuınde. Şynynda, ne bolatynyn oiladyŋyz ba? Töraǧanyŋ pı­kırınşe, bırınşıden, ıstıŋ qara­luy sozylyp ketuı mümkın. Iske nükte qoiylǧanşa, ädette, bır emes, bırneşe sot otyrysy ötedı. Şaǧymdar oblystyq, tıptı Joǧarǧy Sotqa joldanyp jatady. Qaita-qaita jūmystan sūranyp, käsıptı toqtatyp, jeke tırlıktı ysyryp qoiuǧa tura keledı. Ekınşıden, ülken şyǧyn. Memlekettık baj töleisız, sot şyǧynyn öteisız, zaŋgerdı jaldaisyz, jolǧa şaşylasyz. Üşınşıden, osynşama kezeŋderden ötseŋız de, dau Sızdıŋ paidaŋyzǧa şeşıletınıne eş kepıldık joq. Sondyqtan eŋ dūrysy tatulasu, bıtımge, bır mämılege kelu ekenın alǧa tartady. Özımızdıŋ atalarymyz da kezınde barlyǧyn beibıt jolmen şeşıp kelgen. Töraǧa keltırgen mälımetterge süiensek, 2013 jyly sottarda 1,25 mln ıs qaralsa, 2017 jyly – 2,6 mln, iaǧni ekı eseden asqan. Är sudianyŋ öndırısınde bır mezette 100-den astam azamattyq ıs pen materialdar bar. Mūndai jaǧdaida kımnen, qandai sapa kütemız? Hatynyŋ soŋynda Joǧarǧy Sot töraǧasy sotqa de­iın tatulasu jäne sotta tatulasu boiynşa mäselenıŋ män-jaiyn tüsındıre kele, «Tatulasu – daudy şeşudıŋ eŋ tiımdı ädısı» dep toq eterın aitady.

Üşınşı:
Bızge keregı – «Mınsız sudia»
Joǧarǧy Sot töraǧasy Jaqyp Asanov 9 şılde künı kezektı ündeuın ädıldıktıŋ etalonyna ainalǧan sudialarǧa arnady.
«Sudialyq qyzmetke eŋ laiyq­tylar men daiyndyǧy myqty ümıtkerler ǧana keluı tiıs. Ol üşın kürdelı jäne eŋ bastysy aşyq konkurs qajet. Joǧarǧy Sottyŋ bırınşı basym baǧdarlamasy «Mınsız sudia» dep ataluy da sondyqtan. Bız sudialardy ırıkteu men olardyŋ kareralyq ösu jüiesın jetıldırudıŋ keşendı şaralaryn pysyqtau­damyz. Būl jū­mys Joǧarǧy Sot Keŋesımen bırge jür­gızılude» deidı ol. Onyŋ aituynşa, bü­gınde Joǧarǧy Sot janyndaǧy Sot törelıgı akademiiasy – sot jüiesınıŋ naqty sūranys­taryn eskeretın elımızdegı jalǧyz joǧary oqu orny. Al ony bıtırgenderdıŋ bırqatar artyqşylyǧy, oqu barysyndaǧy mysaldar men praktikalyq maşyq turaly naqty tüsındırıp ketedı.

Törtınşı:
Ar aldynda tazasyz ba?
Töraǧanyŋ 13 tamyz küngı jariialanǧan kezektı ündeuı sudia­lardyŋ käsıbi jäne jeke jauapkerşılıgıne arnaldy. Ä degennen är sudianyŋ Prezident aldynda, qoǧam aldynda, jaqyndary men tuys­tary aldynda ary taza, bedelı kırşıksız boluy kerektıgın eskertedı. Keŋesu bölmesınde qalyp, sot şeşımın şyǧarǧanda «Men zaŋdy jäne ar-ojdandy basşylyqqa alamyn» degendı tym bolmasa bır ret ıştei qaitalau­ǧa şaqyrady.
Közı aşyq, kökıregı oiau adam­ǧa būdan artyq tüsındırudıŋ de qajetı joqtai körındı bız­ge. Sondai-aq, Jaqyp Asanov soŋǧy kezderı äleumettık jelı­de özıne qatysty aitylyp jatqan pıkırlermen de sanasatynyn jetkızgen.
Soǧan qaramastan, sottyŋ zaŋsyz şeşımderınen zardap şekken, jeke qabyldauyna kıre almai jürgen, jekelegen sudialar men jalpy jüienıŋ kemşılıkterın aşyp körsetıp jürgender – mūnyŋ bärı jūmysyna berılgen şynaiy baǧa ekenın aşyq mo­iyndaidy.
Ötken jyldyŋ özınde sudialardyŋ qatysuymen 1,8 mln 800 myŋ ıs qaralǧan eken. Ärbır sudia orta eseppen 7 qorytyndy şeşım qabyldaidy. Ärine, būl – jauapkerşılıgı auyr jük. Äsırese, megapolis qalalarda bır sudia aiyna 300-ge juyq ıs qaraidy.
«Ärbır sudia şeşımdı özı qabyldaidy. Basqa sudia, ne jergılıktı sottyŋ töraǧasy, ne Joǧarǧy Sottyŋ töraǧasy aralasuǧa, oǧan nūsqau beruge qūqy joq. Sot törelıgın ıske asyrǧan kezınde ärbır sudia täuelsız, tek zaŋ men ışkı nanymǧa, ar-ojdanǧa baǧynady» dei kele, sudialardy jauapkerşılıkke tartu, olardy jazalau, ümıtkerlerdı ırıkteu jüiesındegı kemşılık, saladaǧy «kezdeisoq» kadrlar jönınde bıraz oilaryn ortaǧa salady.
Jaqyp Asanov atalmyş hatta ötken aida vakansiia bolsa da, bırde-bır sudia qabyldanbaǧanyn aitady. Osylaişa, ırıkteu jüiesınde tübegeilı özgerıs bolatynyn baiqatty. Eŋ bastysy, aldaǧy qyrküiek aiynan bastap zaŋdy taptaǧan ärbır sudianyŋ aty-jönı köpşılık aldynda atalatyn boldy. Ärine, mūndai qadamǧa baru özıne auyr ekenın, degenmen sot törelıgınıŋ müddesı üşın baratynyn mälımdedı.
Ne desek te, Jaqyp Qajymanūly sotqa degen senımdı qalyptastyru maqsatynda tek qana sudialardy emes, qoǧamnyŋ barlyq müşelerın belsendı boluǧa şaqyrady. «Bır qūmalaq bır qaryn maidy şırıtedı». Zaŋdy belşeden basqan bır zaŋgerdıŋ ısı bırneşe jannyŋ taǧdyryn talqandauy mümkın. Sot töraǧasy şyryldap qanşa hat, qanşa ündeu jazsa da, ädıldıktıŋ saltanat qūratynyna är adam özı jauapty ekenın ūmytpau kerek.