Halqyna qyzmet etu – baiyrǧy änı,
Belgılı küimen aty jaiylǧany.
Amangeldı elınıŋ bır tūlpary –
Önerdıŋ eren jüirık Qaiyrjany,
BŪL KÜNI JETPISTI ALQYMDASA DA, ŪRPAQQA BERER ŪLAǦATY BAR ÄDEMI KEŞTERGE KÖRKEMDIK JETEKŞILIK ETUDEN EŞ JALYQQAN EMES. 24 JELTOQSANDA KONGRESS-HOLDA SARYARQA TÖSIN ÄN-KÜIDIŊ MAQAMYNA BAURAITYN «TORǦAI TALANTTARY» ATTY ǦAJAIYP KEŞI ÖTEDI. BELGILI KÜIŞI-SAZGER QAIYRJAN MAHANOV AǦAMYZBEN ÄŊGIME OSY JÖNINDE ÖRBIDI.
– Aǧa, keştıŋ «Torǧai talanttary» dep ataluynyŋ mänısı nede?
– Biyl halyq batyry – Amangeldı İmanovtyŋ tuǧanyna 140 jyl, al halyq aqyny Nūrhan Ahmetbekūlynyŋ tuǧanyna 110 jyl tolyp otyr. Aqordamyzdyŋ törınde öner degende jürekterı eljırep tūratyn torǧailyq talanttardyŋ basyn bırıktırıp, keş ötkızudı jön kördık. Maqtanǧanym emes, torǧailyqtardyŋ önerge degen erekşe yqylastary men mahabbattaryn sezgennen keiın, osyndai än-küi keşın ūiymdastyrudy qolǧa aldyq. Qalibek Derıpsaldin, Baqytjan Säuekenov, Qonysbai Äbıl, Ǧaziza Jūmekenova, Naǧaşybai Alpysov bastaǧan torǧailyq aǧa buyn öner tarlandary men artymyzdan erıp, ūlttyq önerımızdıŋ dänegın terıp kele jatqan Erbolat Qaliev, Läzzat Hamzina, Anar Mūzdahanova, Zarina Maqanova, Jarqynbek Derıpsaldin syndy önerpazdar osy keştıŋ körkın qyzdyrmaq. Erteden qūlaǧymyzǧa sıŋgen küi-dastandardyŋ maqamyn, sazyn, män-mazmūnyn būzbai, tyŋdarmanǧa tartu etkımız keledı. Qazır eskınıŋ közın körıp, äŋgımesın estıgenderdıŋ bırı retınde, keibır muzykanttarǧa qarnym aşady. Ata-babamyzdyŋ ūrpaqtan-ūrpaqqa amanat etıp qaldyrǧan tuyndylaryn tamyrynan üze-būza oryndaidy.
– Torǧai topyraǧynda tuǧan qos perzenttıŋ qūrmetıne ūiymdastyrylǧan keşte olardyŋ da aty ūlyqtalatyn şyǧar?
– Amangeldı İmanovtyŋ 140 jyldyǧyn özge jerlerde qalai toilanyp jatqanynan beihabarmyn, öz tuǧan öŋırınıŋ beiqam jatqanyn jaqsy bılemın. Tuǧan jerı batyryn ūlyqtamai jatqany jürekke batady. Alaida, bızdıŋ qoldan keler şaramyz – sardardyŋ tarihi erlıkterın küimen, sazben dübırletu ǧana. Osy keşte Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, qazaq halyq aspaptar orkestrınıŋ bas dirijerı, professor Aitqali Jaiymovtyŋ jetekşılıgımen menıŋ «Amangeldı» küi-dastanym oryndalady. Sonymen qatar, respublikamyzdyŋ belgılı mädeniet qyzmetkerı Aitbai Mūzdahanovtyŋ «Amangeldı dübırı» atty küiı, orkestr jetekşılıgımen jürekten jürekke jetuge asyq. Kezınde Zataevich qazaqtyŋ än-küilerın jinastyrǧanda, Torǧai öŋırıne arnaiy tarau bölıp, Älıbi Jangeldinnen, Ahmet Baitūrsynovtan, kompozitor Baqytjan Baiqadamovtyŋ äkesı men anasynan, Mırjaqyp Dulatūlynyŋ jary Ǧainijamal apamyzdan köptegen küilerdı jinastyryp, altyn qorǧa ūsynǧan. Bızdıŋ keşte osy küiler qaita jaŋǧyryp, eş özgertusız oryndalady. Älı de öŋdelu üstındegı Jangeldinge, İmanovqa arnalǧan köptegen tolǧau, tuyndylar uaqyt kezegınde tūr. Alda ol jaŋa küiler de halyq qoşemetıne bölener.
– Halyq aqyny Nūrhan Ahmetbekūly jaily bır üzık syr şertseŋız…
– Torǧai ölkesı – tūnyp tūrǧan şejıre. Sol tarihi ölkenıŋ dara perzentterınıŋ bırı – Nūrhan aqyn. Äkem bırde mynadai äŋgıme aityp edı. Soǧys aiaqtalyp, el-jūrt jeŋıstı toilap jatqanda, körşı üide Nūrhan aqynmen aitysuǧa körşı audannan Qarsaq esımdı aqyndy şaqyrtsa kerek. Qarsaq özınıŋ osaldyǧyn sezıp, taisaqtap otyrǧanyn sezgen Nūrhan:
Qoş keldıŋ toiymyzǧa aqyn Qarsaq,
Sen keldıŋ osy toidy köpten aŋsap.
Ülgılı söz aitar dep ümıttendık
Sözıŋnıŋ bärı ötırık, bärı jaŋsaq, – degende, älgı Qarsaǧymyz auzyn aşa almai, ornynan qozǧala almai qalǧan desedı. 1943 jyly Almatyda respublika kölemınde tūŋǧyş ret aqyndar aitysy ötken. Sol dübırlı dumanǧa Şaşubai, Sättıǧūl, İsa Baizaqov, Maiasar Japaqovtarmen bırge Nūrhan Ahmetbekūly da alamanǧa tüsedı. Barlyq myqtylar jūptasyp jatqanda, qazylar müşesındegı Säbit Mūqanov Nūrhandy İsa aqynmen arnaiy kezıktıredı. Ol kezderı Nūrhan halyqqa etene tanys bola qoimaǧan, nebärı «Amangeldı» jäne «Qarǧa» atty ekı ǧana tuyndysy jaryqqa şyqqan jas aqyn edı. İsanyŋ şaŋyna ılese almaitynyn sezgendıkten, älqissasyn bırden bylai bastap ketken körınedı:
Ǧajaby būl ǧalamnyŋ aqyn İsa,
Basqa aqyn İsa dese, auzyn tyisa
İsaǧa eş bıreuı teŋ kelmeidı,
Milliardtyŋ aqyndaryn bärın jisa.
İsanyŋ aqyndyǧy menen basym,
Ekpını qūlatqandai taudyŋ tasyn
Ärkımder öz teŋımen aitysady
Alyp kel Täjıbaidyŋ Äbdıldasyn – degen ǧoi. Osyndai bastamaǧa qatty riza bolǧan Säbit aǧa, qasynda qazylar alqasynda otyrǧan Äbdılda aǧamyzǧa qaljyŋdap: «Myqty bolsaŋ, Nūrhanmen şyq» degen eken. İsa aqyn jas ta bolsa, jasyndai ötkır Nūrhan aqynǧa riza bolǧany sonşalyq, keremettei jauap qaiyrǧan:
Jyr dese ketedı eken jeldei esıp,
Än dese ketedı eken seldei köşıp,
Bolǧan tūla boiy sap-sary altyn
Mynau bügın şyqty ma jerdı tesıp.
Şu degende körındıŋ jannyŋ qory,
Oilap em mūny aidaǧan nenıŋ sory
Suyrylyp han tobynan dara şyqqan,
Sensıŋ ǧoi däu de bolsa jauyr tory.
Mıne, osyndai tamaşa teŋeulerden keiın, Nūrhan Ahmetbekov «Torǧaidyŋ top jarǧany» atanǧan. Nūrhan küi önerıne öte ǧaşyq jandardyŋ bırı bolǧan. Aldaǧy keşımızde ol kısınıŋ «Jeŋıs», «Manatau» atty küilerımen jyrau Naǧaşybai Alpysovtyŋ oryndauynda «Torǧaidan sälem» jyrlary oqylady.
Nūrgül AHANQYZY
