Būdan tabany kürektei tura qyryq jyl uaqyt būryn Qazaqstanda «Nemıs avtonomiialyq oblysy» atty äkımşılık-territoriialyq qūrylym qūrylyp kete jazdady. Būl keiın tarihta «Selinograd oqiǧasy» degen atpen qalǧan Tyŋ ölkesı bas qalasy tūrǧyndarynyŋ tolqulary boi köteruıne alyp bardy. Nätijesınde Mäskeudıŋ voliuntaristık jolmen qazaq jerınde jaŋa äkımşılık bölınısınıŋ ırgesın qalauyna jol berılmedı. Bıraq būl qarsylyq qozǧalysyn kımnıŋ ūiymdastyrǧany, onyŋ basynda kım tūrǧany älı künge deiın belgısız küiınde qalyp qoidy.
1979 jyly Qazaqstannyŋ Selinograd oblysynyŋ aumaǧynan nemıs avtonomiiasyn aşu jönındegı ideiany jüzege asyrudyŋ barlyq alǧyşarttary pısıp-jetılıp kelıp tūrdy. Osyǧan säikes, jaŋa qūrylym qūrudyŋ barlyq qajettı qūjattary daiyn edı. Alaida eŋ soŋǧy şeşuşı sätte Kreml josparynyŋ tas-talqany şyqty.
Būl oqiǧanyŋ mynadai da ılkı faktory bar. 1941 jyldyŋ jazynda Edıl boiyndaǧy Nemıs Avtonomiialyq Respublikasy aiaqastynan taratyldy. Al 28 tamyzda KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ «Edıl boiyndaǧy audandarda tūratyn nemısterdı köşıru turaly» Jarlyǧy şyǧyp, ol būrynǧy respublikanyŋ jüzdegen myŋ tūrǧynyn Qazaq KSR-ı aumaǧyna küştep köşıruge negız boldy. Sol kezde nege mūndai şūǧyl şeşım qabyldanǧany tüsınıktı edı. Odaq bilıgı eldıŋ batys şebınen basa-köktep kırgen n emıs-faşist basqynşylary būl jerlerge deiın jetse, jergılıktı nemısterdıŋ solardyŋ jaǧyna şyǧyp ketuınen qauıptendı. Söitıp, yqtimal satqyndyqtyŋ aldy alyndy. Alman jūrty qandastary jaǧyna şyǧyp kete alǧan joq. Sonda da bolsa soǧys jeŋıspen aiaqtalǧannan keiın nemısterdı būrynǧy tūrǧan jerlerıne qaitaruǧa qasaqana tyiym salyndy. Būl nemıster tarapynan aitarlyqtai narazylyq tuǧyzyp otyrdy. Alaida Ortalyq Komitet olardyŋ tılegı men aşu-yzasyna selt ete qoimady. Būǧan bilık ökılderı būrynǧy avtonomiia ornyna keiın şoǧyrlanyp ülgergen halyq sanynyŋ tyǧyzdyǧyna bailanysty mūnyŋ mümkın emestıgın alǧa tartyp, syrǧaq jauap berumen qūtylyp keldı. Osydan keiın nemıs diasporasyna Qazaqstanda nemıs tılınde «Froindşaft» degen gazet şyǧaruǧa rūqsat etıldı. Osymen avtonomiiany qalpyna keltıru mäselesı bırjola jabylǧandai bolyp edı.
Bıraq 1976 jyldyŋ tamyz aiynda SOKP Ortalyq Komitetı oilamaǧan jerden nemıs avtonomiiasyn qūru jönınde arnaiy top qūrdy. Oǧan Iýrii Andropov jetekşı etıp bekıtıldı. Mıne, osy jauapty top nemıs avtonomiiasyn qūru jönınde ūsynys jasauǧa tiıstı boldy. Mäselenı ekı jyl egjei-tegjeilı zerttegen komissiia 1979 jyldyŋ basynda Ortalyq Komitetke jaŋa avtonomiiany Qazaqstan jerınde qūruǧa bolatyny turaly qūjattar men ūsynys ötkızdı. Sonyŋ nätijesınde sol jyldyŋ 31 mamyrynda SOKP OK Saiasi biurosy «Nemıs avtonomiialyq oblysyn qūru turaly» qūpiia qauly qabyldady. Ol būqaralyq aqparat qūraldarynda aitylmady, gazetter betterınde jariialanǧan joq. Mäselenıŋ bärı astyrtyn türde ıske asyp, şekara mäselesı şeşıldı. Osyǧan bailanysty Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ ekınşı hatşysy Aleksandr Korkinnıŋ basşylyǧymen nemıs avtonomiiasyn qūrudy ūiymdastyryp, jüzege asyru jönındegı komissiia qūryldy. Ol avtonomiianyŋ qūramy men şekarasyn anyqtap, kadrlar taŋdap, oblystyq mekemelerdı ornalastyru mäselesımen şūǧyldandy. Jaŋa qūrylymnyŋ ortalyǧy rölıne Selinograd qalasynan 100 şaqyrym jerdegı audan ortalyǧy – Ereimentau qalasy ūsynyldy. Avtonomiia basşysy lauazymyna sol kezde Krasnoznamen audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp jürgen ūlty nemıs Andrei Braun taǧaiyndalatyn bolyp kelısıldı. Äkımşılık-aumaqtyq qūrylymnyŋ audany 202 myŋ adam tūratyn 46 myŋ şarşy şaqyrymnan artyq aumaqty qamtydy. Alǧaşynda mūnda 30 myŋ nemıs tūrady, sosyn uaqyt öte kele ūlǧaia beredı dep şeşıldı. Oblys qūramyna Selinograd oblysynyŋ Sıletı audany, Pavlodar oblysynyŋ Ertıs audany, Kökşetau oblysynyŋ Uälihanov audany, Qaraǧandy oblysynyŋ Molodejnyi audanynyŋ Molodejnyi poselkelık keŋesı, Dalnyi, Proletar, Rodnikov, Telman jäne Şıdertı selolyq keŋesterın bırıktıru közdeledı.
Köp ūzamai köşelerge Andrei Braun men bolaşaq avtonomiianyŋ özge de basşylarynyŋ portretı ılınedı. Käsıporyndarda keŋes nemısterınıŋ memlekettılıgın qalpyna keltırudıŋ pısıp-jetılgenı jönınde eŋbekşı ūjymdarymen jinalystar ötkızılıp, qyzu daiyndyq bastalady. Sol jylǧy 18 mausymda Selinogradta nemıs avtonomiiasy qūryluyna bailanysty saltanatty jiyn ötkızu josparlanǧan edı. Oǧan Dınmūhammed Qonaevtyŋ qatysatyny belgılı boldy. Endıgı ıs tabaǧa salǧan maidai bolyp būdan ärı döŋgelenıp, ainalymǧa tüsıp jüre beruge tiıstı edı. Sondyqtan saltanattyŋ soŋyn kädımgı halyqtyq seruenge, būqaralyq merekege ūlastyryp jıberu közdeldı. Älbette, ükımettıŋ tiıstı soŋǧy qaulysyn alu da kezek kütıp tūrdy. Bıraq şaranyŋ ötkızıletını turaly daqpyrttyŋ özı tūrǧyndardyŋ bır bölıgınıŋ aşu-yzasyn tuǧyzyp, ol qarsylyq qozǧalysyna ūştasty. Jūrt arasyna myna öktemdıkke qarsy küresuge şaqyrǧan paraqşalar taratyla bastaidy. Qazaq jastary aşuǧa mınedı. Söitıp, kenet kütpegen jaittar oryn alyp, soŋǧy sätte bärı qūrdymǧa batyp kete bardy…
Qarsylyq qozǧalysy senbı, 16 mausym künı taŋerteŋgı saǧat 8-den bastaldy. Narazy toptar Selinograd qalasynyŋ bırneşe müiısıne jinaldy. Olardyŋ basym bölıgın jastar men mūǧalımder qūrady. Olar sodan keiın sap qūryp, oblystyq partiia komitetınıŋ ǧimaraty aldyndaǧy Lenin atyndaǧy ortalyq alaŋǧa qarai şeru tartty. Mūndaǧy miting saǧat 10-da örıs aldy. Keiın kuälardyŋ aitularynşa, būl künı alaŋǧa bırneşe jüzdegen adam jinalǧan. Şeruge şyǧuşylar özderınıŋ nemıs avtonomiiasyn qūru jönındegı şeşımge üzıldı-kesıldı qarsy ekenderın bıldırdı. Olar qoldarynda qazaq jäne orys tılderınde jazylǧan «Qazaq jerı bölşekke tüspeidı», «Nemıs avtonomiiasyna jol joq!» degen transporanttar ūstap şyǧyp, «Ereimentauda nemıs avtonomiiasyna jol joq!» dep ūrandatty. Älbette, alaŋǧa oblystyŋ basşylar toby da keldı. Jinalǧan jūrt bilık ökılderıne öz talap-tılekterın jetkızdı. Olar mäsele oŋdy şeşılmeitın bolsa, 19 mausym künı taǧy bır jiyn ötkızetınderın, eger sol kezde de tırlık ornynan jyljymasa, 22 mausymda qoldaryna alau ūstap taǧy şeruge şyǧatyndaryn mälımdedı. Miting şamamen bır saǧatqa sozyldy. Sodan keiın aqyryn tarap kettı.
Kelesı jiyn, būryn uäde etılgendei, seisenbı, 19 mausym künı saǧat 10-da Lenin atyndaǧy alaŋda öttı. Būl joly şeruşıler sany aldyŋǧydan on esedei köp boldy. Olar qoldarynda taǧy da köptegen ūrandar jazylǧan transporanttar ūstap tūrdy. Jinalǧan jūrt arasynan bır jıgıt şyǧyp, aldyn ala jazylyp qoiylǧan ündeudıŋ mätının oqydy, onda Qazaqstanda jüzden astam ūlttyŋ ökılderı tūratyny, olardyŋ barlyǧynyŋ bır-bırımen tatu ekenı jäne bölıse almai jürgen eşteŋelerı joqtyǧy aityldy. Jiynda söz aluşylar basşylyqqa «Būl jerlerdegı qazaqtar taǧdyry qalai bolady?», «Nemıs avtonomiiasyn ne ısteimız?» degen sūraqtar qoidy. Bärı beibıt qalypta ötıp jatty.
Şyntuaittap kelgende, Qazaq KSR ükımetı şeruşılerge ıştei qoldau körsetken siiaqty. Būǧan mitingını ūiymdastyruşylardyŋ sonyŋ aldynda qaladaǧy üiler men jataqhanalardy jaǧalap, bas köteruge şaqyrǧan paraqşalar taratularyna kedergı keltırgen eşkım bolmaǧany aiǧaq. Mūnyŋ taǧy bır nyşany şeruşılerdıŋ öz talaptaryn senımmen qoiulary men öjettıkterınen de baiqalyp tūrdy. Olai bolatyny, Qazaq KSR basşylyǧy respublika territoriiasynan nemısterge avtonomiia berılıp ketse, keleşekte būlaişa üi ışınen üi tıgudı osynda tūryp jatqan ūiǧyr, özbek, orys, ukrain sekıldı basqa halyqtar da talap etedı dep qauıptengen syŋaily. Soŋǧy künı jiynǧa kelgender bilıkke avtonomiiany jūrttan jasyryp, qūpiia türde qūryp jatyr degen aiyp taǧyp, mūnyŋ jaiyn tüsındırıp berudı talap ettı. Sosyn oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Nikolai Morozov söz alyp, halyq tolqityndai eşteŋe bolmaǧanyn, problema tüpkılıktı oŋynan şeşılgenın aitty. Bıraq ol sözın aldymen jinalǧandardy tük tolǧandyra qoimaityn qazırgı halyqaralyq jaǧdai turaly habarlama jasaudan bastap, biylǧy jyly oblysta astyqtan mol önım alu kütılıp tūrǧanyn aityp kettı. Al avtonomiiaǧa kelgende «būl mäsele kün tärtıbınde eşqaşan qoiylǧan joq» dep bır qaiyryp alyp, būdan ärı «Men Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy Qonaevpen telefon arqyly söilestım, endı eşqandai da avtonomiia bolmaityny jönınde senımmen aita alamyn» degendı aitty da, sözınıŋ aqyryn: «Bızdıŋ jūmysymyz bastan asady, endı beibıt türde taraiyq» dep aiaqtady.
Damir QOJAMQŪL
(Jalǧasy bar)
