Eks-deputat, «Ş.Şaiahmetov atyndaǧy Tılderdı damytudyŋ respublikalyq üilestıru-ädıstemelık ortalyǧy» AQ direktorynyŋ keŋesşısı Orazkül Asanǧazy Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasyn nasihattau aiasynda bırqatar oblystardy aralapty. Ruhani jaŋǧyru, ūrpaq tärbiesı turaly äŋgımelerı auditoriia jinady. Kele-kele ülken leksiiaǧa ūlasty. Kelın atanam dep jürgen qyzdar men otau iesı Orazkül hanymǧa bır saǧatqa kırıp şyqsa deisıŋ. Keŋeiıp, kemeldenıp qaitady. Astana köşelerınıŋ qazaqylanuyna ölşeusız eŋbek sıŋırgen kısı. Tıl basqarmasynyŋ basşysy bolǧanynda keŋestık ataularmen aianbai kürestı. Ūlt janaşyrymen äŋgımemız ūlttyq kod, tıl tabiǧaty jäne latyn qarpıne köşu turaly boldy. Ūlttyŋ ūstyny da aitylmai qalǧan joq.
Äkem bala künımde «el basqaratyn qyzym» deitın…
– Orazkül hanym, alǧaşqyda masanyŋ yzyŋy köp bolǧan Astanaǧa qai jyly, qalai keldıŋız? Äŋgımenı osymen bastasaq…
– Men bilıkke äieldık mındetımdı atqaryp bolyp qana aralastym. Astanaǧa keluım de solai. QyzPİ-dı bıtırerde aldymda ekı jol tūrdy. Bırı – tūrmysqa şyǧu, ekınşısı – oqudy jalǧastyru. Universitette qalsam, ömırım odan da basqaşa bolar edı. Men otbasyn qūrudy oiladym. 21 jasymda jarymmen qol ūstasyp, auylǧa kettım. Baryp, ekı anaǧa kelın bolyp tüstım. Auylda mūǧalım bolyp jūmys ıstedım. Bes balany düniege äkelıp, belden asqandai boldyq. Qozapaia jinap, jappa da iledık. Qolymyzǧa sıŋıp qalǧan joq. Bır künı marqūm enem: «Sen ösetın adamsyŋ, balaǧa bailanyp qalma, men-aq qaraiyn, qyzmetıŋe bar» dedı. Osylaişa, mektep direktorynan bastalǧan eŋbek jolym Joǧarǧy Keŋestıŋ deputattyǧyna deiın östı. Al Astanaǧa jarym Älmantai Jora Toilybaiūlynyŋ respublikalyq «Asyl tülık» AQ-qa basşy bolyp taǧaiyndaluymen bailanysty keldık. Men elordanyŋ Saryarqa audany äkımınıŋ orynbasary qyzmetıne taǧaiyndaldym. Audannyŋ imidjın qalyptastyru üşın «Qos būrym», «Äje äldiı», «Jıgıt sūltany» baiqaularyn, köşe merekelerın, t.b ıs-şaralardy ötkızdık. Qalalyq Tıl basqarmasy ūiymdastyratyn jarystarǧa belsene qatystyq. Memlekettık qyzmetkerlerdıŋ memlekettık tıldı meŋgeruın anyqtaityn baiqaularǧa bölım basşylary, audan äkımderın qatystyryp, bärınde jüldelı oryndar ielendık. Saryarqa audanynda bırde-bır qazaq tılındegı mektep joq edı. Negızgı jūmysty qalalyq oqu bölımımen bırıgıp, audandaǧy orys tıldı mektepterdı aralas mektepterge, aralas bılım oşaqtaryn qazaq tıldı mektepke ainaldyrdyq. Osyndai şaralar audan halqyn qanattandyrdy. Äkımşılıktıŋ ärbır ötkızgen ıs-şarasyn halyq ünemı qoldap otyrdy.
– İnstitutta oqyp jürgen kezıŋızde Lenindık stipendiat atanyp, fakultette komsomol komitetınıŋ hatşysy bolypsyz. Sol kezde-aq partiia qataryna ötıpsız. Baiqauymşa, bilıkke baratynyŋyzdyŋ alǧyşarty sol kezde-aq qalanǧan syndy. Sızdı bilıkke ne äkeldı?
– Ata-ananyŋ aq tılegı. Äkem Asanǧazy Omarov anam Kädenge üilengennen keiın 1939 jyly äsker qataryna alynyp, 1941 jyly soǧyspen betpe-bet kelgen. Soǧystan oralǧan soŋ Jambyl oblysy, Şu audany, Aqtöbe kolhozynda şopan boldy. Anam Käden Omarova äkem äskerge şaqyrylmai tūryp kelın bolyp tüstı. Segız jyl äjem Yrysbalanyŋ qolynda qaiynyn, qaiyn sıŋlılerın bırge tärbielep, soǧys kezınde qiyn-qystau künderdı bırge ötkızgen. Kanal qazuǧa qatysqan. Äkem soǧystan kelgennen soŋ, bızder düniege keldık. Men tört ūldyŋ ışındegı jalǧyz qyzbyn. Sodan bolar, äkem qoily auyldan kelgende, atynyŋ aldyna otyrǧyzyp alyp: «Menıŋ el basqaratyn, eldıŋ qyzy bolatyn balapanym kele jatyr. Jol berıŋder» dep masattana şeruleidı eken. Ol kısınıŋ osy sözın anam men äjem ünemı esıme salyp otyrdy. Äkemnıŋ audannyŋ qūrmet taqtasyna ılıngen bır ǧana suretı saqtalǧan. Ozat şopan bolǧan. Ol jaiynda tolyq tarihi mälımettı Şu audanynyŋ 80 jyldyq mereitoiyna bailanysty şyqqan kıtaptaǧy Mämbet Qoigeldı jerlesımnıŋ maqalasynan qai jyly 100 saulyqtan qanşa qozy alǧanyna şeiın jazylǧan mälımetten anyq bıldım. Men qaida jürsem de, qatarymnyŋ aldy bolu, äkemnıŋ atyna tek jaqsy söz estırtudı özıme amanat ettım. Osylaişa, menıŋ ömırlık jolymdy azǧantai ǧūmyrynda äkem baǧyttap kettı.
Bäsekege qabılettı 30 eldıŋ 22-sı – latyn älıpbiınde
– Parlamentte nendei mäselenı aita almai kettım dep ökınesız?
– Parlamentte «aita almadym» dep emes, aitqandarymnyŋ keibırınıŋ aiaqsyz qalǧanyna ökınemın.
Tıl mäselesı tübegeilı şeşımın tabuy kerek edı. Astananyŋ ataularyn qazaqylandyru bylai tūrsyn, är qazaq qazaqşa erkın söileuı qajet. Latyn älıpbiıne köşemız dep jatyrmyz. Elbasy būl qadam qazaq tılınıŋ qadır-qasietın arttyryp, märtebesın köteru üşın kerek ekenın naqty aitty. Ökınışke qarai, täuelsızdıktıŋ 26 jylynda älı de bolsa balalaryn orys tıldı synyptarǧa berıp otyrǧan qandastarymdy tüsınbeimın. Öitkenı qazaq tılındegı synyptar ǧana latyn qarpıne köşedı.
Al orys tılındegı synyptar kirillisada qalady. Älemdegı bäsekege qabılettı 30 eldıŋ 22-sı – latyn älıpbiınde. Ekonomikasy eŋ myqty 10 memlekettıŋ 7-uı, älemdegı eŋ bai 20 memlekettıŋ 18-ı – latyn älıpbiınde. Türkıtıldes elderdıŋ 56 paiyzy – latyn qarpınde. 25 paiyzy – arab grafikasynda. Tek qana 17 paiyzy – kirillisada. Älem halyqtarynyŋ jartysyna juyǧy latyn grafikasyn igılıgıne paidalanyp, älemdık aqparattyŋ 70 paiyzy osy taŋbamen tarauda. Sonda bız qai jaǧynda boluymyz kerek? Demek, keŋ taralǧan jazu. Mūny, äsırese, jastar jaqsy tüsınedı. Babamyz äl-Farabidyŋ: «Dünienı özgertkıŋ kelse – aldymen özıŋ özger» degen sözınıŋ mänısı osy emes pe? Elbasy latyn älıpbiıne ötu qazaq tılınıŋ qoldanys aiasyn keŋeitetınıne senım bıldıredı. Eger olai bolmasa, latynǧa ötudıŋ qajettılıgı tuyndamas edı. Aldymen älıpbi arqyly, onyŋ emle erejelerı arqyly kezınde būrmalanǧan tıl tabiǧatyna tän qajettılıkter qalpyna keltırıledı. Älıpbimen bırge jazu reformasy jasalady. Latyn älıpbiıne köşu qazaq halqynyŋ alǧa jyljuyna, jaŋa zaman talabyna sai ösıp-örkendeuıne, bolaşaqta elımızdıŋ jan-jaqty damuyna ülken üles qosady, memleketımızdıŋ eldıgın sipattaityn, eşkımge elıktemei, ūlttyq kodymyzdy odan ärı nyq qalyptastyruǧa septıgın tigızerı anyq.
– Bıraq bärıbır de «qazaq tıldı mektepterde orys tılındegı bılım mekemelerınen bılım azdau» degen tüsınık bar ǧoi.
– «Qazaq tılındegı synyptarda bılım naşar berıledı» degen qauesettı qazaq tılınde bılım alǧan balalardyŋ altyn medal sany, ŪBT körsetkışı, respublikalyq, halyqaralyq pänder olimpiadalarynda 70 paiyzdan astamy qazaq synybynyŋ oquşylary ekenı joqqa şyǧarady.
Bılım körsetkışterı boiynşa Astana qalasyndaǧy eŋ myqty 5 bılım ūiasynyŋ barlyǧy – qazaq mektepterı. Elbasymyz 2006 jyly QHA sessiiasynda söilegen sözınde: «Qazaqstandyqtar üş tıl bıluı kerek: qazaq tılı, orys tılı, aǧylşyn tılı. Bıraq qazaq tılı – üş tıldıŋ bıreuı emes, bırınşısı, negızgısı, maŋyzdysy. Qazaq tılı – Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tılı» degenı bar. Būdan artyq qalai aituǧa bolady? Orys tılınde bılım alǧan bala üş tıldı meŋgermeidı. Orys tıldı synyptyŋ tabaldyryǧyn attaǧanda, onda qazaq tılıne degen, qazaqqa degen qarsy «ego» paida bolady.
Būǧan dälel, 6 jyl Astana qalasynyŋ Tılderdı damytu basqarmasynyŋ basşysy bolǧanda, jyl saiyn üş tıl bıletın oquşylardyŋ, jastardyŋ baiqauyn ötkızdık. Jarysqa qatysatyn 56-60 oquşydan bır-ekı ǧana bala orys tıldı mektepten qatysady. Qalǧan üştıldı bala qazaq tıldı mektepterden qatysady. Elbasynyŋ «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde», «Qazaq qazaqpen qazaqşa söilessın» degen sözderınen qorytyndy şyǧarǧan halyq balalaryn qazaq synyptaryna berıp, qazaq synyptarynyŋ sany köbeidı. Degenmen älı de orys tıldı synyptarda otyrǧan qara köz qandastarymyzdyŋ ata-analarynyŋ sanasyna oi salsaq degen niettemın. Ata-anany da, ūltty da bız taŋdamaimyz, ol – Jaratuşynyŋ qolynda. Öz ūltynyŋ tılınde söilemeu – Jaratuşyǧa qarsy şyǧu.
Sankt-Peterburgtyq jazuşy Grigorii Petrovtyŋ «Aq lala gülder ölkesı» degen kıtabynda Finliandiia turaly aitylady. Finliandiia köptegen jyldar şvedterdıŋ, orystardyŋ qol astynda bolyp, fin tılı joiyluǧa taqaǧanda Finliandiianyŋ ekonomikasy, äleumettık jaǧdaiy qūldyraidy. Sonda Iohan Vilgelm Snelman degen fin azamaty üi-üidı, auyl-auyldy aralap, «Bızdı Jaratuşy fin etıp jaratty. Bızge fin tılın berdı. Eger fin tılın qoldanysqa engızbesek, bız Jaratuşyǧa qarsy şyqqanymyz» dep ügıttep, fin tılın öz tūǧyryna qondyrǧan soŋ, Finliandiia älemdegı eŋ bai, eŋ bılımdı elge ainaldy. NOKIA- ny tūtynbaityn adam joq. Halqynyŋ sany – 5 mln, onyŋ 1 mln 300 myŋy – özge etnos ökılderı. Būl – menıŋ «Bız azbyz» degenderge uäjım.
«Ūlttyq kod saqtalmasa, adasuǧa bastaidy…»
– Bır ärıptesıŋız maǧan: «Deputattyqtan tüskende qinalǧanym da, qorlanǧanym da ras…» dep sūhbat berıp edı. Mandatty tapsyrǧanda nendei küide boldyŋyz?
– «Baq degen – qūs, ūşady da ketedi.
Taq degen – tüs, kiredi de ketedi.
Bailyq degen – mūz, eridi de ketedi.
Mäŋgilik qalatyn – adal is» degen Äiteke bidıŋ oralymdy oiyn ärqaşan esıme alyp jüremın. Men qandai qyzmet atqarmaiyn, abyroimen oryndauǧa ūmtyldym. Oryn, taq menı elge tanystyrǧan joq, menı elge atqarǧan jūmystarym äigılı ettı. El arasyna baryp, oqyp jürgen leksiialarymda halyq menı älı de deputat dep oilaidy eken. «Altynşy şaqyrylymnyŋ qalaulysy» dep tanystyryp jatady, tüzetıp otyramyn. Deputattyqtan bosauym menıŋ aldymnan jaŋa mümkındık aşty. Menıŋ baǧyma Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasy jariialanyp, «Jaŋǧyrǧan qoǧamnyŋ özınıŋ tamyry tarihynyŋ tereŋnen bastau alatyn ruhani kody bolady. Jaŋa tūrpattaǧy jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu. Eger jaŋǧyru eldıŋ ūlttyq ruhani tamyrynan när ala almasa, ol adasuǧa bastaidy» degenın halyqqa etene tüsındıruge belsene atsalystym. QR Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ Tılderdı damytu jäne qoǧamdyq-saiasi jūmys komitetınıŋ tapsyrmasymen öŋırlerdı aralap, elmen kezdestım. Osy kezdesulerde ūlttyq kod, iaǧni ūlttyq qadır-qasiet ana tılımız, salt-dästürımız, mädenietımız ben ädebietımız tereŋ tarihymyzdan när alsa ǧana ömırşeŋ bolatynyn aitamyn. Qazaq boludyŋ basty şarty – qazaq tılınde tynys-tırşılık jasap, qoǧamnyŋ barlyq salasynda ana tılımızde, memleketımızdıŋ tılınde ömır süru. Osyny jastarǧa däleldı türde jetkızemın.
Alǧaşqy jetpıstıkke enetın tıl
– Elbasynyŋ baǧdarlamalyq maqalasyn halyqqa etene tüsındıru üşın öŋır-öŋırdı araladyŋyz. Eldıŋ ışınen ne baiqadyŋyz?
– Eŋ alǧaşqy aŋdaǧanym – kez kelgen auditoriia Elbasynyŋ: «Elımız myqty ärı jauapkerşılıgı joǧary, bırtūtas ūlt bolu üşın bolaşaqqa qalai qadam basatynymyz jäne būqaralyq sanany qalai özgertetınımız» turaly äŋgımenı qyzyǧa tyŋdaidy. Ūlttyŋ jany – qazaq tılınde, qazaq tılı – keibıreuler oilaǧandai tūrmystyq tıl emes, talai qazynany hattaǧan, tudyrǧan, stildık tarmaqtary äbden saralanǧan bai ädebi tıl. Söileuşıler jaǧynan da alǧaşqy 70 tıldıŋ qataryna enedı. Qazaq tılınıŋ bailyǧy men beinelılıgı jönınde şeteldık ǧalymdar san ret jazǧan. Älemde bırde-bır taza tıl kezdespeidı. Tılderdıŋ arasynda söz almasu prosesı ünemı jürıp otyrady. Degenmen de, eŋ bırınşı kezekte bız qazaq tılındegı bar sözderdı mümkındıgınşe tıldık qoldanysqa engızuımız kerek. Sol arqyly tıldıŋ qoldanys aiasy keŋeiedı. Keşegı Alaştyŋ alyp arystary, sonyŋ ışınde Alaş kösemı Ahmet Baitūrsynūly: «Qazaq degen ūlt bolyp tūrudy tılesek, qarnymyz aşpas qamyn oilaǧanda, tılımızdıŋ de saqtalu qamyn qatar oilau kerek» dese, Ǧūmar Qaraş: «Tıl bolmasa, ūlt ta bolmaidy. Iаǧni ol ūlt ölgen, joǧalǧan ūlt bolady» dep körsetedı. Al Maǧjan Jūmabaev: «Tıl – ūlttyŋ jany» dep şyndyqtyŋ şymyldyǧyn aşty. Sondyqtan bırtūtas qazaqstandyq ūlttyŋ negızgı tılı – sana ainasy qazaq tılı boluy qajet. Būǧan qazaq tılınıŋ bügıngı künde qūqyqtyq ta, lingvistikalyq ta jäne demografiialyq jaǧdaiy tolyq jetedı. Jalpy, qazaq tılın qoǧamnyŋ barlyq salasyna endıru üşın qazaq öz sözın paidalanyp, joq sözderdı tuystas türkı tılderınıŋ balamasynan alu kerek. Eger balamasy tabylmaǧan jaǧdaida, şet tıldık (kırme) sözderdı qazaq tılınıŋ tabiǧatyna säikestendırıp aluymyz tiıs. Qazaq tılı, keibır azamattar oilaǧandai, kedei tıl emes. Kımde-kım kez kelgen sala, ministrlıkter sözdı qoldanysqa engızgende, qazaq tılındegı ataulardy taba almai qinalsa, bızdıŋ «Tıl – Qazyna» ortalyǧynyŋ «termincom.kz» saityna jıberse, ǧalymdarmen kelısıp, mındettı türde kömektesemız. Qazaq tılınıŋ qoldanys aiasyn arttyrudyŋ töte bır joly – ǧalamtor tılıne ainaldyru. Sondyqtan da latyn ärpıne köşu öte qajet. «Bolaşaq» qauymdastyǧy balalardyŋ älemdık «DISNEY» multfilmder toptamasyn qazaq tılıne audarǧan 16-nşy el boldyq. Mıne, osylaişa, ärqaisymyz qazaq tılınıŋ qoldanu aiasyn tömendetpei, joǧaryǧa köteruımız kerek.
– Sızdıŋşe, qazaq tılın biznes tılıne ainaldyruǧa bola ma?
– Ärine, bolady. Bızdıŋ babalarymyz ūlan-ǧaiyr dalamyzdy älemge Ūly Jıbek joly arqyly tanytqan. Osy Jıbek jolynyŋ boiynda qanşama sauda-sattyq jasalynǧan. Bız jyl saiyn «Slavian jazuynyŋ merekesın» ötkızemız. Sonda mäskeulık ǧalym, Resei halyqtar dostyǧy universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymynyŋ doktory Semiachkin Vladimir Pavlovich: «Orys sözınıŋ 60 paiyzy – özderınıkı, 40 paiyzy kırme söz ekenın, osy 40 paiyzdyŋ 70 paiyzyn türkı tılınen alǧanyn» aitady. «Dengi» degen söz teŋgeden, «kaznacheistvo» – qazyna degen sözden şyqqanyn aityp, baiandama jasady. Elbasy käsıpkerlerdı qoldau üşın jyl saiyn qanşama zaŋdarǧa özgerıster engızıp, olar kelısetın qūjattar sanyn azaityp, tekserudı şektep otyr. Bıraq käsıpkerler «syiǧa – syi, syraǧa – bal» demesten Tılder turaly zaŋnyŋ 19, 21-baptaryn öreskel būzyp, jarnamalaryn tek orys tılınde jazudy ädetke ainaldyruda. Köp qabatty üilerdıŋ kıreberısındegı, jedelsatylardaǧy jarnama ılınetın jerlerdegı ärtürlı qyzmet körsetetın jarnamalar tolyǧymen tek orys tılınde. Därıhanaǧa kırseŋız, satuşy da, aluşy da qazaq bolsa da, bır-bırımen körşı memleket tılınde söilesedı. Ärı ony mädeniettılık dep esepteidı. Ätteŋ, şırkın, olar Mūhtar Äuezovtıŋ «Özınıŋ ana tılın bılmegen jäne syilamaǧan adamdy tolyqqandy mädeniettı dep esepteuge bolmaidy» degen sözın oqymaǧan ǧoi. Äuezovtı özımız ǧoi dese, Garvard universitetın 30 jyl basqarǧan Uoild: «Adamnyŋ bılımdılıgınıŋ bır ǧana körsetkışı bar. Ol – ana tılın bılu» deidı. Biyl bızdıŋ BǦM 200 oquşynyŋ ŪBT-ny aǧylşyn tılınde tapsyrǧysy keletının quana habarlady. Osy «200 oquşynyŋ qanşasy qazaq tılın ūǧady?» degenge kelsek, bırde-bıreuı bılmeuı mümkın. Halel Dosmūhamedūly: «Ana tılıŋdı bılıp tūryp, özge tılde söileseŋ – süiınış, al bılmei, özge tılde söileseŋ – küiınış» deidı. BǦM «Ruhani jaŋǧyruǧa» bailanysty biyl özge tılde mektep bıtırgen şäkırtterınıŋ qanşa paiyzy süiınış ekenın aityp quantsa ǧoi.
700-ge juyq köşege qazaqşa atau berdık
– Astananyŋ 20 jyldyǧynda esımı mındettı türde atalar adamnyŋ bırı – özıŋız. Bas qalanyŋ tılı qazaqşaǧa būrylu üşın bır kısıdei üles qostyŋyz. Qandai kedergıge kezıktıŋız sol jyldary?
– Eŋ basty qiyndyq – tūrǧyndardyŋ tarihymyzdy bıle bermeuınde. Dana halqymyz «Jerıŋnıŋ aty – babaŋnyŋ haty» deidı. Eger onomastika sonşalyqty saiasatqa äser etpese, patşalyq, keŋestık saiasat milliondaǧan jer-su, tau-tas, eldı meken, köşe ataularyn auystyrar ma edı? Täuelsız memleket retınde Qazaqstannyŋ damuy ūlttyq jäne eldık qūndylyqtardy qalyptastyru, onomastika salasymen de tıkelei bailanysty ekenı belgılı. Elbasy Astanany köşırıp kelerde Selinogradty aralap, bırde-bır köşede qazaqşa ataudyŋ bolmauyna taŋǧalǧan. Astana köşıp kelgenşe otyz şaqty köşenıŋ atauy özgertıldı. Tılderdı damytu basqarmasyna basşylyqqa kelgende, Onomastikalyq komissiia qūramy küşeitıldı. Elbasymyz N.Ä.Nazarbaevtyŋ «Tarih tolqynynda» atty kıtabyndaǧy tarihymyzdyŋ XIII däuırıne säikes, ırı tūlǧalardy, tarihi oqiǧalardy, jer-su ataularyn belgılep, soǧan säikes, köşe ataularyn auystyrdyq. Mäselen, qazaqta «Jeŋıs» degen söz joq siiaqty «Pobeda» daŋǧyly, «Beibıtşılık» degen söz joq syndy «Mir» köşesı bolǧan. Barlyǧy 700-ge juyq köşe ataulary özgertılıp, jaŋa köşelerge at berıldı.
Sūhbattasqan
Qarlyǧa İBRAGİM
