L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde «Türık respublikasynyŋ 100 jyldyq belesınen – türkı älemınıŋ bolaşaǧyna» atty halyqaralyq konferensiia öttı. Halyqaralyq türkı akademiiasy ūiymdastyryp otyrǧan, belgılı ǧalymdar, qoǧam qairatkerlerı men diplomatiialyq korpus ökılderı qatysatyn osy jiynǧa orai, qazaq elı men bauyrlas türık jūrty arasyndaǧy baiyrǧy bailanystyŋ bır körınısın aiǧaqtaityn tömendegı maqalany ūsynyp otyrmyz.
Älbette, jaŋa zaman tarihy aiasyndaǧy qazaq-türık bailanystaryn söz etkende, eŋ aldymen Maǧjannyŋ 1919 jyly jazylyp, 1923 jyly jaryq körgen jinaǧyna engen «Alystaǧy bauyryma» atty öleŋı oiǧa oralady. Būl – bırınşı jahandyq soǧystan qaljyrap şyǧyp, eldıgıne qauıp töngen türık aǧaiynǧa Alaş aqynynyŋ jan ūşyra joldaǧan sälemı edı. Poeziia tılımen örılgen mūndai tıleuqorlyqtyŋ ar jaǧynda közı aşyq, kökıregı oiau qazaq ziialylarynyŋ saiasi-qoǧamdyq közqarasy atoilap tūrǧany aian. Maǧjannyŋ älgı kıtaby Türkıstan respublikasynyŋ bedeldı basşylarynyŋ bırı Sūltanbek Qojanūlynyŋ alǧysözımen basylǧany öz aldyna, osy qarymdy qairatker negızın qalap, saiasi ūstazy – Mırjaqyp Dulatūly «bas jazuşysy» atanǧan «Aq jol» gazetınıŋ betınde Türkiia taqyrybynyŋ tūraqty türde qamtylyp otyrǧany jaidan-jai emes. «Aq joldyŋ» töŋıregıne toptasyp, ūdaiy qalam terbegen Näzır Töreqūlūly, Halel Dosmūhamedūly, Hairetdin Bolǧanbaiūly, Ǧazymbek Bırımjanūly, Jüsıpbek Aimauytūly, İsa Toqtybaiūly, t.b. arda tuǧan azamattardyŋ ışkı ahualmen qosa, syrtqy saiasatqa da qūlaǧy türık bolǧany sözsız.
Qazaqstan Respublikasynyŋ täuelsızdıgın älemde bırınşı bolyp moiyndaǧan Türkiia dep aitamyz. Tuysqan halyqtyŋ özımızge degen ystyq yqylasyn ärdaiym sezınıp kelemız. Al 1920 jyldyŋ 7 jeltoqsanynan bastap Taşkent qalasynda jaryq körgen «Aq jol» gazetınıŋ jariialanymdaryna köz salsaq, sol uaqytta tarihi jolairyqta tūrǧan Türkiianyŋ taǧdyr-talaiyna Alaş ardaqtylary bei-jai qaramaǧandyǧyn baiqaimyz. Onyŋ dälelı – basylym betındegı «Türkiia», «Türkiiada», «Juyq Künşyǧysta» aidarlarynyŋ aiasynda üzdıksız jariialanǧan 120-dan astam ülkendı-kışılı aqparattyq material. Būǧan, älbette, sol mezette Türkiia men Keŋestık Resei arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ qaisybır mäseleler boiynşa müddelestık tūrǧysynan tüiısıp jatqany da mümkındık berdı.
«Aq jol» gazetınıŋ 1923 jylǧy 18 qazan küngı 358-sanynda «Türkiia respublika boldy» atty maqala basyldy. Onda: «Türkiia ülken ūlt mäjılısı (parlamentı – A.Ş.) «Türkiia respublika türınde basqarylady» dep jariialady. Ülken Europa soǧysynan keiın Türkiianyŋ jerı europalyqtar tarapynan talanǧandy körgen soŋ halyq jabyla qozǧalyp, bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaryp, jerın qoryp, europalyqtardy quyp şyǧyp, memlekettıŋ taǧdyryn ülken ūlt mäjılısı baqylap tūr edı. Mūnan soŋ Türkiiada sūltandyq joǧalyp, eskılık joiylyp, azat respublika bolyp jasamaqşy», – delıngen. Bır qyzyqtysy – būl maǧlūmattyŋ Türkiia Respublikasy jariialanardan, iaǧni 29 qazannan on bır kün būryn jaryqqa şyqqany.
Qazaqstan Respublikasynyŋ täuelsızdıgın älemde bırınşı bolyp moiyndaǧan Türkiia dep aitamyz. Tuysqan halyqtyŋ özımızge degen ystyq yqylasyn ärdaiym sezınıp kelemız. Al 1920 jyldyŋ 7 jeltoqsanynan bastap Taşkent qalasynda jaryq körgen «Aq jol» gazetınıŋ jariialanymdaryna köz salsaq, sol uaqytta tarihi jolairyqta tūrǧan Türkiianyŋ taǧdyr-talaiyna Alaş ardaqtylary bei-jai qaramaǧandyǧyn baiqaimyz. Onyŋ dälelı – basylym betındegı «Türkiia», «Türkiiada», «Juyq Künşyǧysta» aidarlarynyŋ aiasynda üzdıksız jariialanǧan 120-dan astam ülkendı-kışılı aqparattyq material
Izınşe, gazettıŋ 1923 jylǧy 23 qazandaǧy 360-sanynda «Türkiianyŋ astanasy Ankara boldy» degen habar jarq ete qaldy. Mūnda Ankaranyŋ teŋızden alys ekendıgı, oǧan üş jaqtan temır jol keletındıgı, al Ystambūl şaharynyŋ Türkiianyŋ sauda, öner jäne şaruaşylyq ortalyǧy bolyp qala beretındıgı aitylǧan. Būl ekı qala jaiynda «Angliia adamdary Ystambūldan qaşady» (11.01.2023, №261), «Europalyqtar Ystambūldan şyǧyp kettı», «Ystambūl türıkterge qaitty» (04.10.2023, №352), «Ankara qalasy tüzetıledı» (31.08.1924, №477) atty şaǧyn maqalalarda da söz etılgen.
«Aq jol» gazetınen türıkterdıŋ ūlt azattyǧy jolyndaǧy küresınıŋ kösemıne ainalyp, sūltandyq pen okkupasiialyq rejimdı küiretken jäne tübegeilı saiasi, äleumettık, mädeni reformalardy jüzege asyrǧan Mūstafa Kemal paşa (1934 jyldan berı – Atatürık) turaly mälımetterdı ūşyratamyz. Būl derekterde ūly tūlǧanyŋ el aldyndaǧy eŋbegı är qyrynan körınedı. Mysaly, «Töŋkerısşıl Ankara» (04.03.2021, №32), «Kemal paşa häm Ystambūl» (10.05.2021, №57), «Türkiiada» (21.07.1921, №79), «Türkiiamen kelısu» (18.12.1921, №120), «Kemal paşanyŋ aitqany» (06.05.1922, №169), «Kemal äskerı ūmtylys jasaidy» (30.07.1922) atty habarlamalarda onyŋ grek-türık soǧysy kezındegı batyl qimyldary jönınde baiandalsa, «Mūstafa Kemal Paşanyŋ jaŋa programmasy» (08.03.1924, 413), «Mūstafa Kemal paşa jarnama taratqan» (12.03.1925, №548) atty materialdar respublikany ornyqtyru kezeŋındegı äsker, egınşılık, qala şaruasy, su jäne temır joly, diplomatiia, t.b. salalardaǧy betbūrysty bastamalary haqynda habardar etedı.
Gazettıŋ 1923 jylǧy 8 qyrküiek küngı 341-sanynda Mūstafa Kemal paşanyŋ Türkiianyŋ ūlt mäjılısınde söilegen sözı ūsynylǧan. Tarihi mälımet retınde maŋyzy bolǧandyqtan, onyŋ mätının tolyq keltırgendı jön kördık: «Lozanna jiylysy Türkiia memleketıne asa köp jaǧdaisyz tigen joq. Būl jiylys arqasynda Türkiia hükımetı şet memleketterge özınıŋ ienerlık küş-quatynyŋ barlyǧyn aşyq körsettı. Bızdıŋ ışkı-syrtqy dūşpandarymyz Lozanna şarttarynda Türkiianyŋ paidasyna tüzılgen bırneşe baptarǧa küiınıp, ışı udai aşyp otyr. Bız būl ūly jiylysta özımızdı jalpy dünie jüzındegı memleketterge körnektı qylyp körsettık. Bırneşe jyldan berı öz aralarymyzda bolyp, ışten jep kele jatqan nadandyq jegısı osy jiylystyŋ tūsynda aşyq körındı. Şapqanda şauyp, toqtaǧanda esıne tüsetın, eskılıktı jaqtaityn sūltandarymyz būl jiylystyŋ tūsynda täubasyna qaitqandai boldy. Türkiianyŋ ışınde endı būdan bylai ışkı alalyqtar bıtetın-aq şyǧar dep oilaimyz. Türkiia Lozannada özın jeŋımpaz etıp körsettı. Türkiiany qaşan da bolsa jeŋıl tulaq qylamyz deitın äkımşıl memleketterdıŋ menmendıgı endı bıttı dep esepteimız». Rasynda, Genuia (İtaliia) konferensiiasyna (10.04.-19.05.1922) şaqyrylmai, şetqaqpai küi keşken Türkiia onyŋ esesıne mūnan keiıngı Lozanna (Şveisariia) konferensiiasynyŋ (20.11.2022-24.07.2023) nätijesı boiynşa orasan tabystarǧa jettı. Atap aitqanda, Türkiia öz jerınıŋ bütındıgın saqtady, teŋız būǧazdaryna qatysty mäselede ūtysqa şyqty, Mosul dau-damaiyn keiınge şegerdı, t.b. Osylaişa, Türkiianyŋ ülken jetıstıgın «Aq jol» gazetı «Lozanna konferensiiasy bıttı» (31.07.2023, №332), «Lozanna turaly» (08.08.2023), «Türkiia Lozanna şarttaryn bekıttı» (01.09.2023, №338) atty maqalalarda: «Būl bıtımge asa riza bolyp, quanyşty bolǧan memleket – Türkiia memleketı. Türkiia memleketı būl bıtımde özıne tiıstı zor sybaǧasyn alyp, köŋılı jaily bolyp otyr»; «Türkiiada qazırgı uaqytta jalpy halyqtyŋ köŋılı köterıŋkı dep aitarlyq»; «Türkiia hükımetı Lozannadaǧy jalpy notalyq şartyn özderıne öte tiımdı etıp ıstedı», – degen söilemdermen berdı.
Türkiianyŋ bastapqy diplomatiialyq qadamdary «Türkiia häm odaqtastar» (04.03.1921, №32), «Resei-Türkiia şarty» (19.04.1921, №49), «Germaniia men Ankara» (06.03.1922, №149), «Türkiia men Polşa arasyndaǧy qatynas» (27.08.1923, №336), «Türkiia men Amerika qatynasy» (11.09.1923, №342), t.b. jariialanymdarda körınıs tapqan. Būlar respublikanyŋ qalyptasu kezeŋındegı älemnıŋ är aimaǧynda oryn alǧan maŋyzdy üderısterden qūlaǧdar etuımen qūndy. Mäselen, «Angliianyŋ talaby» atty maqalada: «Angliianyŋ Makdonald ükımetı Türkiiaǧa nota jıberıp, Mosuldaǧy äskerıŋdı 48 saǧat ışınde şyǧar dep talap qyldy. Türkiia ükımetı oǧan qyŋq ete qoiǧan joq», – dep jazady (29.10.1924, №498). Sol sätte 12 million halqy, 600 myŋ äskerı bar Türkiianyŋ äleuettı elge ainalyp kele jatqanyn alǧa tartady. Sondai-aq, eldegı kürdter ereuılınıŋ syr-sebebı men jai-japsary töŋıregınde äŋgıme qozǧap, oǧan türtkı «Angliianyŋ baltasy», al «baltanyŋ saby – eldıŋ ışınde», – deidı (10.03.1925, 547). Tüiındı: «Tura tartyp alu qolaisyz körıngen soŋ Angliia ejelgı ädısıne saldy: türık, kürd ūlttarynyŋ bailaryn, alpauyttaryn satyp alyp, türık ükımetıne qarsy köterılıs ıstetıp otyr», – dep tarqatady (06.03.1925, №545).
«Türkiianyŋ dosy ärı dūşpany köp» (02.03.1923, №280) dep jazǧan gazet jaŋa respublikanyŋ ışkı jäne syrtqy jaǧdaiy turaly naqty aqparat tarata otyryp, büiregı qaida būratynyn keide materialdardyŋ mazmūnynan aŋǧartyp qoiady. Mysaly, grek-türık (nemese basylym boiynşa: türık-ionan) soǧysy jaiynda bylai deidı: «İonandardyŋ jauyzdyǧy», «Türıkterdıŋ oljasy», «İonandar qaşyp barady», «İonan äskerı qūrudyŋ az-aq aldynda», «Būl turada Grekiia aiypty», t.s.s. Söitıp, Türkiiaǧa qatysty jaittardyŋ jaqsysyna süiınedı, jamanyna küiınedı.
1925 jylǧy 29 mamyrda Stalin Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ biuro müşelerıne «Qazaq baspasözı turaly» hatyn joldaǧany belgılı. Mūnda ol «Aq jol» gazetıne aiyp taǧa otyryp, «Şoqaevqa kölemdı material berdı» deidı jäne emigrasiiadaǧy ūlt qairatkerınıŋ maqalalarymen ruhani «bırlıgın» äşkereleidı. Būdan bylai – köp ūzamai qyzmetın bırjolata toqtatqanǧa deiın «Aq joldyŋ» bet-baǧdary tübırımen qaita qūryldy. Alaş ziialylarynyŋ yqpaly joiylǧan gazet betınen Türkiia taqyryby da bırtındep ız joǧaltty. Tek sol jylǧy 18 şılde küngı 581-sanynda «Orynsyz saiasat» degen aidarmen «Türkiia jaiynan» atty bır maqala jariialandy. Onda Türkiiada kommunisterdıŋ qudalanyp jatqany, «baişyl» Kemal ükımetınıŋ «aldy-artyn oilamaǧandyq» dep baǧalanǧan äreketı turaly paiym jasaldy. Būl – bolşevizm jolyna küştep tüsırılgen qazaq baspasözı sipattarynyŋ jäne «pantürkizmge» qarsy qimyldyŋ alǧaşqy nyşandarynyŋ bırı edı.
Amantai ŞÄRIP
