Älemde energiia qory tapşy. Sondyqtan bolar, damyǧan eldıŋ bärı balamaly energiia közın qoldanysqa engızumen älek. Kün, jel energetikasy syndy quat közderın damytu bügıngı künnıŋ basty qajettılıgıne ainalyp keledı. Tıptı, elımızde ötetın «EKSPO-2017» halyqaralyq körmesıne ūsynylǧan taqyryp ta osyǧan orailas, iaǧni, «Bolaşaqtyŋ energiiasy!»
Redaksiiaǧa at basyn būrǧan, jarty ǧasyrǧa juyq ömırın energetika salasyna arnaǧan, täjıribelı ǧalym Baqytjan Omarūly osydan bıraz jyl būryn aşqan ǧylymi jaŋalyǧynyŋ älı künge deiın qoldau tappai kele jatqanyn qynjyla jetkızdı. Şeteldıkter qyzyǧuşylyq tanytqan būl jobaǧa, nege öz elımızdıŋ azamattary yqylas bıldırmeitını bızdı de oilandyryp qaldy.
Teŋdesı joq jaŋalyq
Baqytjan Älmenov aǧynsyz, iaǧni, tūiyq su közın paidalanu arqyly arzan elektr energiiasyn aludyŋ jolyn oilap tapqan. Būl jaŋalyqty şeteldık ǧalymdar elektr energiiasyn öndırudıŋ arzan ärı jyldam täsılı dep baǧalady. Osylaişa qondyrǧyny, iaǧni, maşinany ıske qosu arqyly aǧynsyz nemese tūiyq su közınen (baiau aǧysty özen, köl, teŋız, mūhit, qūdyq, tıptı, su tolǧan şūŋqyr) Arhimed aşqan sudyŋ denenı joǧary iteru zaŋdylyǧyn paidalanu ärı damytu arqyly arzan elektr energiiasyn öndıruge bolady. Baqytjan Älmenovtıŋ aituynşa, su neǧūrlym tereŋ bolyp, aua toltyrylǧan qapşyqtardyŋ sany köbeigen saiyn, maşinanyŋ elektr quatynyŋ qarqyny arta tüsedı. Mäselen, ärbır qapşyqtaǧy auanyŋ kölemı 1 tekşe metr bolsa, tereŋdıgı 35 metr sudaǧy taspanyŋ är metrıne bır qapşyqtan ornatylsa, sonda ol 35 tekşe metr sudyŋ salmaǧyna teŋ keledı. Demek, 35 tonna nemese 35 myŋ kg sudy yǧystyru küşı paida bolady. Ony elektr energiia ölşemıne ainaldyrǧanda, qondyrǧy 120 kVt quat beredı. Matematikalyq esep boiynşa, 100 metr su tereŋdıgınen sekundyna 700 kVt-qa juyq quat aluǧa bolady. Söitıp, bır täulıkte būl qondyrǧy 16800 kVt energiia öndıre alady eken.
Jyldar boiy janyn salyp, üzdıksız ızdenıp ömırge äkelgen önertapqyştyŋ būl qondyrǧysyn Bükılälemdık intellektualdyq menşık iesı ūiymynyŋ halyqaralyq patenttık biurosy «naǧyz jaŋalyq» dep qabyldap, 2004 jyly «WO2004/053329 A1» nömırımen halyqaralyq jariialanymǧa şyǧardy.
Ǧalymnyŋ būl eŋbegın Reseidıŋ Cheliabı memlekettık agroinjenerlık universitetı, elımızdegı Q.Sätbaev atyndaǧy ūlttyq tehnikalyq universitetı men L.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetınıŋ jetekşı ǧalymdary arnaiy keŋeste laiyqty baǧasyn bergen.
Jaŋalyqtyŋ erekşelıgı – älemdık täjıribede qaitalanbaǧan teŋdesı joq nūsqa ekendıgı.
Qolda bar altynnyŋ qadırı bar ma?
Baqytjan Älmenov on jyldan berı osy qūrylǧyny synaqtan ötkızuge qarjy tappai keledı. Jazbaǧan haty, barmaǧan mekemesı joq. Özınıŋ aituynşa, Alladan basqasynyŋ bärınıŋ aldyna barǧan. Mardymdy jauap almaq tügılı, tüsınıstık tanytqan emes.
– Menıŋ «gidravlikalyq qozǧaltqyşymdy» energetika salasyndaǧy jaŋalyq dep tanyǧan Avstriia men Resei siiaqty elder qūrylǧyny özderınde jasauǧa kelısımşart jasasuǧa daiyn. Al, nemıstıŋ Ştutgart qalasynan älemdık jaŋalyq aşqandarmen ärıptestık jasaityn şved azamaty Anton Djekten hat aldym. Djek osy jobanyŋ öndırıske engızu jaiyn, eŋ bastysy, menıŋ menşıgımdegı dünienıŋ basqa bıreudıŋ zaŋsyz paidalanbauyn qadaǧalap otyruǧa ūsynys bıldırdı» deidı ol. Bıraq, önertapqyş aǧany alaŋdatyp otyrǧan basqa jäit. Ǧylymi negızı moiyndalsa da, ıske asuyna qarsylyq tanytatyndardy eş tüsıne almaidy. Būdan qazaq elı men halqyna keletın paida orasan. Mäselen, bügıngı taŋda energiia közı retınde qoldanylyp kele jatqan şikızat mūnaidy alaiyq. Ony öndırudıŋ maşaqaty şaş etekten. Aldymen, onyŋ qordalanǧan jerı men qoryna barlau jürgızıledı. Sodan keiın jer qazylyp, būrǧy ornatylady. Şikızat jer betıne şyǧarylǧannan keiın, öndırıs ornyna tasymaldanady. Qajettı öŋdeuden ötkızılgennen keiın, ol jylu-elektr ortalyǧyna jöneltıledı. Tıkelei mazut jaǧatyn, joǧary tehnologiialyq qūrylǧylarda elektr energiiasyn öndırıp, ünemı baqylauda ūstaidy. Alynǧan elektr quatyn 35, 110 jäne 220 kV-ǧa jetkızu maqsatynda transformasiialaidy. Sodan keiın joǧary kerneulı energiia elektr tasymaldau jüiesı boiynşa qala nemese audandardyŋ şaǧyn stansalaryna jetkızıledı. Mūnymen de ıs bıtpeidı. Qanşama tehnologiia, qanşama eŋbek küşı jūmsalady, eŋ bastysy, qorşaǧan ortaǧa tigızer ziianynyŋ özı jetıp artylady. Al, Älmenovtıŋ jaŋalyǧy, ekologiialyq tūrǧydan taza ärı artyq şyǧynsyz energiia aludy dıtteidı. «Eger osy täsıldı qoldanysqa engızsek, nan baǧasy şamamen 10 teŋgeden aspas edı» deidı aǧamyz äŋgıme barysynda.
Astanada qoldansaq qaitedı?
Elordamyzda halyq sany köbeiıp keledı. Soǧan säikes tūtynuşylar tarapynan energiia közıne degen sūranys artpasa, azaiar emes. «Būl täjıribenı bas qalada qoldansaq, qalai bolady» degen saualymyzǧa, Baqytjan aǧa: –Būl qondyrǧynyŋ tiımdılıgıne köz jetkızu üşın bylaişa tüsındıreiın. Astana qalasynyŋ elektr tūtynuşylaryna qajettı sekundtyq elektr quatynyŋ jiyntyq mölşerı şamamen 1000 mVt-ty qūraidy. Bügıngı jaǧdaidy baǧamdasaq, sonda saǧatyna 120 tonna kömır nemese 180 000 tekşe metr gaz jaǧylady eken. Al täulıgın eseptesek, 9000 tonnaǧa juyq kömır nemese 2,5 mln tekşe metr gaz jūmsalady. Alaida, tap osy elektr quatyn aǧysy baiau Esıl özenınıŋ 800-1000 metrlık endıgınen, mazut, gaz nemese kömır jaqpastan, iaǧni, artyq şyǧynsyz-aq öndırıp aluǧa bolady» dep jauap berdı.
P.S. Ǧylym joly – auyr jol. Teoriialyq jaǧynan otandyq ǧalymdardan mın tappaǧan būl jaŋalyǧyn Baqytjan Älmenov endıgı jerde şetelde jüzege asyruy mümkın. Öitkenı, on jyldan berı talai esıktı tozdyrǧan aǧamyz äbden qajyǧan. Osy uaqytqa deiın el nesıbesıne, qazaqtyŋ igılıgıne ainalsa degen nietpen jürıp, synaqtan ötkızuge qajet 15 mln teŋgenı beretın bır qazaqtyŋ tabylatynyna sengen edı. Bır emes Ükımettıŋ bırneşe jobasyna qatysyp, qoldau tappaǧanyna qazır küiınedı. Jaraidy delık. Eger būl joba şetelde jüzege assa, ǧalymnyŋ özı ǧana paidaǧa batary sözsız. Al, öz Otanymyzda qoldau tapsa, küllı qazaqtyŋ igılıgıne ainalar edı.
Gülmira AIMAǦANBET
