Şirek ǧasyr būryn el azamattarynyŋ ömırınde bızdıŋ jaǧdaiymyzdy tübegeilı özgertken taǧdyrşeştı oqiǧalar boldy. Ötken ǧasyrdyŋ 90-ynşy jyldardyŋ eŋ basynda bız täuelsız elımızdı qūrdyq, üş ǧasyrǧa sozylǧan memlekettık dästürımızdı qalpyna keltırdık. Ūly Dala elın qūruǧa kırıstık.
Osyndai maŋyzdy oqiǧalar būrynǧy ideologiialyq maǧynadaǧy köşeler men alaŋdardyŋ atyn özgertuge ūlasty. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau boiynşa odan ärı ıs-şaralar qabyldandy, sonyŋ ışınde 1986 jylǧy jeltoqsan oqiǧalary da bar. Keiınnen sapalyq jaŋa qūqyq qorǧau organdaryn, sottardy, ŪQK, prokuratura jäne t.b. qūru boiynşa şaralar qabyldandy.
Egemendıktıŋ alǧaşqy jyldary
1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynan bastap bızdıŋ qoǧamymyzda eŋ maŋyzdy ärı basty özgerıster boldy: halqymyz öz Prezidentınıŋ bastauymen Täuelsızdıkke qol jetkızdı. Jas el qadam basqan saiyn jaŋa memlekettık instituttar men mekemelerdı qatar qalyptastyrdy, asa qiyn jaǧdaida aman qalu üşın barlyq ıs-şaralardy qabyldady.
Qytaimen, Türkımenstanmen, Özbekstanmen, Qyrǧyzstanmen jäne Reseimen aradaǧy memlekettık şekaraǧa qatysty mäseleler şūǧyl türde retteldı. Auyr jaǧdaida, ofiserlerdıŋ bır bölıgı özderınıŋ tarihi otanyna kete bastaǧan kezde, şekaralyq äsker qūryldy. 1993 jyldyŋ basynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık şekarasy turaly» zaŋ qabyldandy. Bızdıŋ şekaramyzdyŋ ūzyndyǧy 13 400 şaqyrymdy qūraidy.
Jedel türde azamattyq turaly zaŋ qabyldandy. Būl zaŋ boiynşa KSRO azamattyǧy joiylyp, ekıjaqty azamattyqqa tyiym salyndy.
1992 jyldyŋ 16 nauryzynda Respublikalyq gvardiia qūryldy. Ol tek memlekettıŋ joǧary deŋgeilı lauazymdy tūlǧalaryn qorǧaudy ǧana emes, sonymen bırge bırqatar räsımdık mındetterdı de jüzege asyrady.
1992 jyldyŋ 10 qazanynda respublikanyŋ Işkı äskerlerı qūryldy, olardyŋ mındetıne eldıŋ ışkı qauıpsızdıgın saqtau, sonyŋ ışınde tüzetu mekemelerın qorǧau da kırdı.
Respublikanyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu jüiesındegı Qaruly Küşterdıŋ rölın aiqyndaǧan «Qazaqstan Respublikasynyŋ qorǧanysy jäne Qaruly Küşterı turaly» zaŋ qabyldandy. Memleket basşysy bastaǧan Qauıpsızdık keŋesı qūryldy. Egemendı eldıŋ jaŋa äskerın qarjylyq, materialdyq-tehnikalyq jäne basqa da jaǧynan qamtamasyz etu mäselelerı şeşıldı.
Qaruly Küşterdı qūrǧan kezdegı auyr jyldar turaly elımızdıŋ alǧaşqy Qorǧanys ministrı S.Nūrmaǧambetov: «Elbasynyŋ Qaruly Küşterdı qūru turaly Jarlyǧy şyqqannan keiın bızdıŋ bärımız tegeurındı türde jäne bır kısıdei jūmylyp jūmys ısteuımız kerek boldy. Bız äskerlerdıŋ arasynda keŋ türde tüsındıru jūmystaryn jürgızdık. Prezident Nūrsūltan Nazarbaev osy üderıstı özı basqardy» dep eske alady. Al 1993 jyly elımızdıŋ Äskeri doktrinasy qabyldandy.
Qoǧamdyq qatynastardy retteitın bırqatar zaŋdar qabyldandy. Olar: «Qoǧamdyq qatynastar turaly», «Dıni nanym-senım bostandyǧy jäne dıni bırlestıkter turaly», «Būqaralyq aqparat qūraldary turaly» jäne t.b.
Osy şaralardyŋ bärı Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy ailarynda elımızdegı tūraqtylyqty, qoǧamdaǧy beibıtşılık pen kelısımdı qamtamasyz etuge mümkındık berdı.
Rämızıŋmen ruhtan!
Memlekettık rämızderdı: eltaŋbany, tudy jäne änūrandy äzırleu boiynşa jūmystar qolǧa alyndy. Būl üşın baiqau jariialandy. Elımızdıŋ tükpır-tükpırınen ǧana emes, sonymen bırge şet elderden de jüzdegen adamdar ün qatty. Memlekettık rämızder Memleket basşysy N.Ä.Nazarbaevtyŋ tıkelei qatysuymen jasaldy. 1992 jyldyŋ 4 mausymynda Prezident bırqatar zaŋdarǧa qol qoidy: «Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık tuy turaly», «Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık eltaŋbasy turaly» jäne «Qazaqstan Respublikasynyŋ änūranynyŋ muzykalyq redaksiiasy turaly».
1992 jyldyŋ 6 mausymynda resmi räsım – memlekettık rämızderdıŋ tūsaukeserı boldy. Memlekettık rämızderdıŋ ülgı-nūsqalary Memleket basşysynyŋ rezidensiiasynda saqtaluda. Olardyŋ qabyldanuy bızdıŋ täuelsızdıgımızdı qalyptastyru men nyǧaituda orasan zor röl atqardy. Elımızdıŋ abyroiy asqaqtady.
Ata Zaŋym aibarym
1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanynda Qazaqstan täuelsız memleket boldy. Bıraq bır oǧaş jaǧdai boldy: bız jaŋa ölşemde ömır süre bastadyq, al basşylyqqa alǧanymyz keŋes kezeŋınde Joǧarǧy keŋes qabyldaǧan eskı Konstitusiia boldy. Sonymen bır mezgılde negızgı zaŋda bolmaǧan bırqatar instituttar, mysaly Prezidenttık institut jūmys ıstep jatty. Jaŋa Konstitusiiany äzırleu üşın qūramyna elımızdıŋ asa körnektı zaŋgerlerı: Z.Fedotova, N.Şaikenov, Ǧ.Saparǧaliev, Iý.Kim engen arnaiy Konstitusiialyq komissiia qūryldy. Bırqatar deputattardyŋ tarapynan qarsylyq ta boldy. Sondyqtan būl Konstitusiia ärtürlı saiasi toptardy qanaǧattandyratyndai bırşama kelısımşıl boldy. Eŋ bastysy: jaŋa memlekettıŋ qūrylǧandyǧy basa aityldy. Jaŋa Konstitusiia boiynşa qazaq tılı memlekettık tıl bolyp jariialandy, al orys tılı – ūltaralyq qatynas tılı funksiiasyn atqardy. Bızdıŋ elımız respublikaǧa ainaldy.
Ūlttyq valiutamyz ūlyqtaldy
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy künderınen bastap Memleket basşysy bızge öz valiutamyzdyŋ qajettıgı turaly oidan arylmady, onsyz egemendı el bolu mümkın emes edı. Sondyqtan da 1992 jyldyŋ basynda öz valiutamyzdy daiyndau turaly qūpiia Jarlyq şyǧaryldy.
Osyndai jaǧdaida bızdıŋ elımız öz valiutasyn engızu üderısın jedeldete bastady. Ūlttyq valiutamyz Ūlybritaniiada basylyp şyqty. Memleket basşysy teŋgenıŋ dizainyn oilastyruǧa özı tıkelei qatysty. Ūlttyq banknottarda tarihi tūlǧalarymyzdyŋ beinesı basyldy.
1993 jyldyŋ 15 qaraşasynda ūlttyq valiuta engızıldı. Ūlttyq banktı Ükımettıŋ qūrylymynan şyǧarudyŋ arqasynda bız infliasiiany toqtata aldyq. Solai bolǧanda da, teŋge dollarǧa şaqqanda 10 eseden artyq qūnsyzdandy. Qazaqstan KSRO-nyŋ mūragerı – körşıles Reseidıŋ aqşa-qarjy saiasatynan täuelsız boldy.
Ūlttyq valiutany engızudıŋ orasan zor tarihi maŋyzy boldy. Osy qadamymen bızdıŋ elımız şyn mänınde täuelsız elge ainaldy. Memleket basşysy N.Ä.Nazarbaev aitqandai: «Bızdıŋ ūlttyq valiutamyz – teŋge – memlekettıŋ täuelsızdıgınıŋ jäne auqattylyǧynyŋ simvoly». Şyn mänındegı täuelsızdıktı sezıngen azamattarymyzdyŋ deŋgeiı äjeptäuır östı. Öz valiutamyzdy engızu äleumettık-ekonomikalyq reformalardy eleulı türde tereŋdetuge mümkındık berdı. Halyqaralyq valiutalyq operasiialar belsendırıldı. Bızdıŋ respublikamyzda 200-ge juyq, sonyŋ ışınde şeteldıkterdıŋ qatysuymen, jaŋa banknottar paida boldy.
Al alǧaşqy şeteldık bankter bızdıŋ elımızde 1993 jyldan bastap paida boldy. Elımızdıŋ basşylyǧy qoǧamnyŋ älsız qorǧalǧan bölıgın: zeinetkerlerdı, studentterdı, mügedekterdı qoldau boiynşa belsendı äleumettık saiasatty da jüzege asyra aldy.
Ziiabek Qabyldinov,
Ūlttyq tarihşylar kongresınıŋ ǧylymi hatşysy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory
