Üiı bardyŋ küiı bar. Būl mäsele älemnıŋ qai tükpırınde de qaşannan ötkır küide tūr. Degenmen ony şeşu baǧytynda är aluan memleket pen qalalarda är qily äreketter jasalyp jatyr.
Bızdıŋ elımızdıŋ bas qalasynda da talai jyldardan berı būl problemany şeşudıŋ joldary qarastyrylyp keledı. Däl qazırgı taŋda tūrǧyn üi qory elordalyqtar üşın qoljetımdı tūrǧyn üidıŋ üş türlı baǧdarlamasyn ūsynyp otyr. Olar «Baqytty otbasy», «Nūrly Ertıs» jäne «Eŋbek» dep atalady. Qatysuşylar «Tūrǧynüijinaqbankınen» 2 paiyzdyq ösımmen 20 jyldyq merzımge tūrǧyn üi zaimdaryn ala alady. Kredittıŋ eŋ joǧarǧy şegı 15 mln teŋgenı qūraidy. Bügınde myŋnan astam köpbalaly äulet «Baqytty otbasy» qoljetımdı tūrǧyn üi baǧdarlamasyna qatysu üşın tapsyrys berıp qoiypty. Būl baǧdarlamaǧa köpbalaly otbasylar, tolyq emes jäne mügedek balalary bar ne solardy tärbiesıne alǧan otbasylar qatysady. Mındettı şarttardyŋ qataryna sondai-aq joǧarydaǧy kategoriialardyŋ bırı boiynşa tūrǧyn üi alu kezegıne tūrǧandar da jatady. Būǧan qosa, otbasynyŋ är müşesıne keletın tabys mölşerı 42500 teŋgeden aspauy tiıs.
Älbette, Esıl jaǧasyndaǧy qaladan jai aluǧa yqylasty jäne tūrǧyn üi qory ūsynyp otyrǧan şarttardyŋ şeŋberınen şyǧa alatyn otbasylar üşın mūnyŋ bärı ülken demeu men qoldau bolyp tabylady. Al älemnıŋ özge elderınde būl özektı mäsele qalai şeşılıp jatyr, endı soǧan keleiık. Būl rette bız Europanyŋ bırneşe memleketındegı jaǧdaidy jan-jaqty zerttep körgen edık.
Äuelgı äŋgımenı Reseidıŋ astanasy – Mäskeuden bastaiyq. Kremldı qalada memlekettık äleumettık tūrǧyn üi baǧdarlamasynyŋ bırneşe nūsqasy jūmys ısteidı. Olardyŋ bırınşısı – Mäskeu tūrǧyn üi qorynan jalǧa kelısımşart boiynşa tūrǧynjai ūsynu. Mūnda jalǧa ketetın şyǧynnyŋ ornyn toltyru jönındegı kompensasiiany 2005 jylǧy 1 nauryzǧa deiın tūrǧyn üi jaǧdaiyn tüzetuge mūqtajdar esebıne kırgender paidalana alady. Onyŋ kölemı Mäskeu men Mäskeu oblysynda tiıstı adam sanyna qarai jaldanatyn päterlerdıŋ ortaşa baǧasynyŋ 50 paiyzyn qūraidy.
Azamattardy tūrǧynjaimen qamtamasyz etudıŋ kelesı joly olardyŋ tūrǧyn üi satyp alulary nemese onyŋ qūrylysyn jürgızulerı üşın subsidiia bölu arqyly jasalady. Onyŋ da otbasy müşelerınıŋ sanyna qarai belgılengen mölşerlı kölemı bar. Al kämeletke tolmaǧan üş jäne odan da köpbalalary bar otbasylarǧa bır tūrǧyn üidıŋ normativtı qūny kölemınde subsidiia berıluı mümkın.
Üi aludyŋ bır joly retınde tūrǧyn üidı satyp alu baǧasyn bölıp töleu arqyly jekemenşıgıne satyp alu da qarastyrylǧan. Ol 10 jylǧa satu jäne satyp alu jönınde kelısımşart jasasu arqyly jüzege asady. Oǧan qatysuşy bırınşı jolǧy tölemde tūrǧyn üi baspanasynyŋ 20-60 paiyzy aralyǧyndaǧy satyp alu qūnyn töleidı. Qatysuşynyŋ otbasynda ekı bala bolǧan jaǧdaida bırınşı jolǧy aqy tölemınıŋ kölemı 15 paiyzǧa, üş jäne odan da köp bala bolǧan jaǧdaida 10 paiyzǧa deiın tömendetıledı. Tūrǧyn üi baspanasynyŋ är şarşy metrınıŋ satyp alu qūny men bölıp töleu paiyzynyŋ kölemı Mäskeu qalasynyŋ normativtık qūqyqtyq aktılerıne säikes belgılenedı. Būdan bölek, äleumettık ipoteka degen taǧy bar. Ol boiynşa qalanyŋ balansyndaǧy tūrǧyn üiler kezekte tūrǧandarǧa jeŋıldetılgen baǧamen satylady. Baǧa naqty üidıŋ qūrylysyna, sondai-aq azamattardyŋ kezekte tūrǧan jyldaryna bailanysty anyqtalady. Kezekte tūrǧandar ipotekalyq kredit alu maqsatynda kez kelgen bankke ötınış bıldıre alady.
Al jaqynda ǧana Resei astanasynda satyp alu qabılettterı tömen tūrǧyndarǧa aumaǧy 12-15 şarşy metr ǧana bolatyn mikropäterlerdı satu üderısı bastaldy. Bırneşe jyldan berı jasalǧan būl baǧdarlama mikropäter atanǧan tūrǧyn üiler keşenın qazırgı ekonomikalyq qiyn jaǧdaida satudy jeŋıldetudı közdeidı. Qazır onyŋ kartasyna kıretın üiler sany bırtındep köbeiıp keledı.
Soŋǧy otyz jyldan bergı uaqytta jürgızılgen josparly jūmystardyŋ nätijesınde Finliandiianyŋ astanasy – Helsinki qalasynda bügınde üisız jürgender joq eseptı. Sonau 80-jyldardyŋ basynda mūnda 18 myŋ adam baspanasyzdar esebınde tūrǧan eken. Osy kezde olardyŋ sany myŋ adamnan aspaidy. Būlardyŋ özderı de köşede tūryp jatqan joq. Olardyŋ keibırı eŋbekpen tüzeu ne medisina mekemelerınde jürse, taǧy bıreulerı pansionattarda, tuystary men dostary üilerınde tūryp jatyr.
Finliandiiada 2008 jyldan bastap üisızder qataryn azaitu maqsatynda Housing First («Aldymen – tūrǧynjai») dep atalatyn baǧdarlama ıske qosylypty. Onyŋ mänı aqysynyŋ köp bölıgın memleket köteruı arqyly kez kelgen üisız azamattyŋ arzan tūrǧyn üige qol jetkızuıne baǧyttalady. Bügınde osy baǧdarlamaǧa säikes, elde ıs jüzınde üisız jürgender qalmaǧan. Al būl baǧdarlamanyŋ syrt jaqtarda da joǧary baǧa alyp jatqany sondai, ony üş eldıŋ ükımetı qoldap ülgerdı.
Üiler «arzan» baǧaǧa berılgenımen, sapasy öte joǧary. Üisızder ornalasatyn sondai «Veinola» degen keşenı Finliandiianyŋ qauyrt damyp kele jatqan Espoo qalasynda ornalasqan. «Mūnda bärı de ömır süruge qolaily jaǧdai jasauǧa arnalǧan, – deidı tūrǧyn üi keşenınıŋ direktory Pilvi Koul. – Asüi tolyq jabdyqtalǧan. Vanna bölmesı barynşa ülken, ol sondai-aq mügedek adamdardyŋ paidalanularyna laiyqtanyp jasalǧan. Jatyn bölmesınen bölek, balkony taǧy bar. Edenı astynan jylytylady». Jazda būl üiler tūrǧyndaryna balyq aulau üşın qaiyq berıledı. Ädette, mūndai päterler nebärı 480 euro tūrady. Bıraq üisız kısı jūmyssyzdyǧy üşın järdemaqy alatyn bolsa, ol bar bolǧany 100 euro ǧana töleidı. Qalǧan somany memlekettıŋ tūrǧyn üige berıletın dotasiiasy jabady.
Būrynǧy üisız azamat Migel Rohas üşınşı jyl «Veinolada» tūryp jatyr. Bır kezderı ol Finliandiiaǧa muzykant retınde kelgen eken. Bıraq özınıŋ aituynşa, äielımen ajyrasqannan keiın depressiiaǧa ūşyrap, ışımdıkke salynyp ketıptı, sodan ūşaryn jel, qonaryn sai bıletın jaǧdaiǧa jetken. Solai är jerge bır tünep jürgenınde ışımdıktı qoiuǧa özıne-özı ant berıp, äleumettık qyzmetkerge baryp, üi aluǧa kömektesuın sūraǧan. «Äleumettık qyzmetker menıŋ jaiymdy bırden tüsınıp, arnaiy baspanaǧa ornalastyrdy. Alty aidan keiın osynda köşıp keldım» deidı ol.
Kommersiialyq emes Y-Foundation ūiymy üisızder üşın jaŋa üiler qūrylysyn salumen, sondai-aq üilerınen aiyrylyp qalǧan adamdar ornalasatyn jailar satyp alumen ainalysady. Ol negızgı qarjyny memleketten alady. «2008 jyldan bastap üisız kısılerge 3,5 myŋnan astam päter berıldı, – deidı ūiymnyŋ basşysy Iýha Kaakinen. – Būl ūlttyq baǧdarlamany jüzege asyru üşın sodan berı şamamen 250 million euro jūmsaldy. Tūrǧyn üi degenımız adamnyŋ tūrmysy üşın qolaily jaǧdai jasau emes, ol – onyŋ äleumettık qūqyǧy». Baǧdarlama avtorlary üisızderdı tūraqty jaimen qamtamasyz etu arqyly qoǧamnyŋ da, memlekettıŋ de ūtatynyn aitady. «Üisız adam medisinalyq kömekke jiı zäru bolady, ol öte qymbatqa tüsedı, onyŋ polisiiamen de bailanysy bolyp qalatyn kezderı kezdesedı, – deidı Iýha Kaakinen. – Bız tek bır jaǧdaidy ǧana alyp eseptep körgende, memlekettıŋ jalǧyzbasty adamǧa tūrǧyn üi beru arqyly 15 myŋ eurony ünemdeitınıne köz jetkızdık. Sol siiaqty būrynǧy üisız kısı jūmysqa tūryp jatsa, salyq töleuşıler qataryna qosylady».
Tūrǧyn üi problemasyn oŋtaily şeşudı Daniia men Şvesiianyŋ ūstanyp otyrǧan täjıribelerı de köŋılge qonady. Aitalyq, Daniia öz azamattaryn barynşa molynan pätermen qamtyp otyrǧan elder qataryna jatady. Mūnda ärbır myŋ adamǧa 475 baspanadan keledı. Demek, dat elınde üisız bır jan joq. Būl el adam basyna tietın 52 şarşy metrlık ölşemımen Europada bırınşı oryn alyp tūr.
Rasul AITQOJA
