Ötıp bara jatqan 2017 jyl küllı älemdık qūrylysty qaq jaryp, dünienı tübegeilı özgertıp jıbergen äigılı oqiǧa – tarihqa Ūly qazan sosialistık revoliusiiasy degen atpen engen töŋkerıske 100 jyl tolǧan jyl boldy. Resei būqaralyq aqparat qūraldarynda būl oqiǧanyŋ jai-japsaryn, saldaryn jan-jaqty tereŋ taldaǧan jariialanymdar, körsetılımder berıldı. Bıraq qazaq baspasözı būl taqyrypty jete qozǧai qoiǧan joq. Al būl oqiǧanyŋ qazaq qoǧamyna äkelgen paidasy men ziianyn taǧy bır saraptan ötkızudıŋ, tarihi sanany jaŋǧyrtudyŋ artyqşylyǧy joq edı. Osy töŋkerıspen sabaqtas Alaş qozǧalysyna, Alaş ökımetıne, Qoqan ökımetıne de 100 jyl toluy aitar äŋgımenıŋ az emestıgın körsetedı.
Europada keŋes ökımetımen saiasi küresın jalǧastyrǧan körnektı qairatker Mūstafa Şoqai 1930 jyly eldegı revoliusiiadan keiıngı kezeŋnıŋ sabaqtaryn tūjyrymdai otyryp, «Avtonomiiadan» azattyqqa!» degen şaǧyn maqalasynda bas taqyrypta «avtonomiia» sözın kekesınmen tyrnaqşaǧa ala otyryp, ökınışpen bylai dep jazady: «Bızdıŋ buyny qatpaǧan jas ūlt-azattyq qozǧalysymyz tarihynda uaqyty kelgen saiyn eske alatyn qanşama tarihi künderı barşylyq. Mıne, sondai tarihi künderdıŋ bırı 1917 jyldyŋ 10 jeltoqsany bolyp tabylady. Būl künı Qoqan qalasynda jinalǧan Türkıstannyŋ 4-şı jalpy ölkelık qūryltaiy Türkıstan avtonomiiasyn jariialady. Bız būǧan Türkıstannyŋ bügıngı ūlt-azattyq qozǧalysy jolynda salynǧan alǧaşqy negız, bıraq būl jolda öjet attalmaǧan qadam retınde qaraimyz…
On üş jyl būryn bız ūlt-azattyq qozǧalysymyzdyŋ baǧdarlamasyn jasaǧanda avtonomiiamen ǧana şekteludı dūrys sanadyq. Sonda, orys otarşyldyǧynda bolǧan Polşa, Finliandiiadan basqa ūlystar, orys töŋkerısı jäne orys demokratiiasyna sengen-dı. Poliaktar men finderden basqa eşbır halyq ūlt-azattyǧyn tez jüzege asyrudy oilai almaǧan edı…
Orys töŋkerısı jäne orys demokratiiasyna senuşılık türkıstandyqtar arasynda da bar edı. Būl yqpal astynda bız ūlttyq maqsat-müddemızdı ıske asyru üşın avtonomiiamen şektelgen edık… Bızdıŋ orys töŋkerısıne degen senımımız jäne ümıtımız dūrys şyqpady.
Orys töŋkerısınıŋ demokratiiasy jalǧyz būl töŋkerıstı joǧaltumen qalǧan joq. Ol bızge öz ūlttyq mäselemızdı onymen dostyq jäne ynsap qaǧidattary töŋıregınde jūmys-talas arqyly jolǧa salu jönındegı qanaǧatşyldyǧymyzdyŋ qatelık ekenın aşyq körsetıp berdı…
Zaman basqa. Uaqyt ta özgerdı. Bızdıŋ halyqtyŋ saiasi sanasy östı. Halqymyz baliǧatqa jetken jerde. Halqymyz endı ūlttyq maqsat-mūratymyzǧa tek öz taǧdyrymyzdy öz qolymyzǧa alǧanda ǧana şeşıletının tüsındı. Ūlttyq azattyq bızdı bükıl älemnen aiyryp, opyryp tastaudyŋ bır Qytai dualy bolmaidy. Ūlt azattyǧy – halqymyzdyŋ eŋ zaŋdy mäselesı. Ūlt azattyǧy zalymdardyŋ zūlymdyǧynan, öz müddesın oilaityndardyŋ talasynan jūrtty jäne halyqty saqtaityn qorǧan». Mūstafa Qoqan avtonomiiasyn qūrudyŋ sabaqtaryn ökınışpen osylai saralap, kelelı oi qorytady.
Revoliusiianyŋ alǧaşqy jyldary Qazaq dalasy, Türkıstan ǧana emes, Resei şet aimaqtarynyŋ barlyǧy bolşevikterdıŋ ökımet bilıgın öz qoldaryna alǧanǧa deiın mälımdegen: «Reseidıŋ qūramyna kırgen barlyq ūlttyŋ emın-erkın bölınuge jäne derbes memleket qūruǧa degen qūqy tanyluǧa tiıs. Mūndai qūqty joqqa şyǧaru jäne ony ıs jüzınde jüzege asyruǧa kepıldık beretın şaralar qoldanbau – basyp alu nemese jaulap alu saiasatyna barabar» degen ūstanymyna senıp, derbes ūlttyq memleketter nemese Resei qūramynda avtonomiia qūruǧa ūmtyldy. Bolşevikter Resei men Şyǧystyŋ mūsylman eŋbekşılerıne Ündeu joldap, uädelerın eselei tüstı: «Uaqytty ötkızıp almaŋyzdar, ǧasyrlar boiy jerlerıŋızdı jaulap alyp kelgenderdı serpıp tastaŋyzdar! Endıgı jerde külge ainalǧan jerlerıŋızdı olardyŋ tonauyna jol bermeŋızder! Öz elderıŋızdıŋ qojaiyny özderıŋız boluǧa tiıssızder! Tūrmys-tırşılıkterıŋızdı Sızder özderıŋızdıŋ salt-dästürlerıŋızge sai, öz qalau-yqtiiarlaryŋyzǧa orai qūruǧa tiıssızder!». Bostandyq armanyna qol sozym qaldy degen osy emes pe.
Bolşevikterdıŋ osynau uädesın paidalanyp, Reseidegı qazan töŋkerısınen keiın bır ai şamasynda 10 jeltoqsanda ıle-şala qūrylǧan Qoqan avtonomiiasy Qazaq memlekettılıgıne tıkelei qatysy bar ülken tarihi oqiǧa edı. Būl memleket keŋestık tarihta mänı kemıtılıp, bır qalanyŋ aiasyndaǧy ǧana qūrylym siiaqty körsetılıp, «Qoqan avtonomiiasy» dep ataldy. Ol kezde Türkıstan ölkesınıŋ ortalyǧy Taşkent bolşevikter qolynda edı. Olardyŋ qolynda küş, äsker boldy. Söitıp, Türkıstanda qos ökımet – Taşkentte keŋestık, Qoqanda ūlttyq avtonomiia (mūhtariiat) jariialandy. Qoqan avtonomiiasynyŋ alǧaşqy Premer-ministrı Mūhamedjan Tynyşbaev, köp ūzamai Mūstafa Şoqai boldy. Bılıktı adamdar az, äsker joq, qarjylyq mümkındık şekteulı, ainala antalaǧan dūşpandyq jaǧdaiynda memleket qūru, körşı eldermen kelıssözder jürgıze otyryp, yntymaqtasa ömır süru qareketıne M. Şoqai berıle kırısedı.
Būl memlekettı Qazaqstanǧa qatysy joq siiaqty etıp körsetıp tūrǧan «Qoqan avtonomiiasy» degen atauy ǧana. Sol kezde bükıl Jetısu, Oŋtüstık, Syr boiy äkımşılık-aumaqtyq tūrǧydan Türkıstan ölkesıne qaraityn, sondyqtan Türkıstan respublikasy degenımız (ūlttyq bolsyn, keŋestık bolsyn) kezınde patşa ökımet bölıp tastaǧan jarty Qazaqstan. Talai ziialymyzdyŋ ömır tarihy, qyzmetı Taşkentpen bailanysty bolatyny sodan.
1924 jyly qyrküiekte Resei Federasiiasy qūramyndaǧy Türkıstan avtonomiialyq keŋestık respublikasynda jergılıktı qazaq, qaraqalpaq, özbek, qyrǧyz, täjık jäne türkımen halyqtary tūratyn aumaqtardy ūlttyq mejeleu nätijesınde Türkıstanǧa qarap kelgen baiyrǧy qazaq jerlerı Jetısu, Oŋtüstık jäne Syr boiy Qazaqstanǧa qaita qosyldy. Patşa ökımetı bırtūtas qazaq elın özıne qaratyp bolǧan soŋ 1867 jyly äkımşılık tūrǧydan üş aimaqqa bölıp tastaudyŋ saldarynan üşke bölınıp qalǧan halqymyz, jerımız qaitadan bırtūtas bolyp bırıktı.
Qoqan avtonomiiasy ekı jarym aidai ǧana uaqyt ömır sürdı. Türkıstan keŋestık ükımetı oǧan tūtqiyldan şabuyl jasap, ozbyrlyqpen qūlatty. Qoqan qalasynyŋ 200 myŋ tūrǧynynyŋ törtten bırı ǧana aman qaldy. Reseidıŋ kelısımınsız endıgı jerde Türkıstanda eşkım de, eşqaşan da avtonomiia qūrudy oilamauy üşın osyndai qorqytu şarasy qoldanylǧan-dy, – dep atap körsettı jazuşy Ä. Älımjanov. Adal tılekşılerınıŋ arqasynda sytylyp ketken M. Şoqaidy ūstau üşın bolşevikter onyŋ basyna 1 myŋ rubl tıktı. Elım degen erdı eşkım ūstap bermedı. Al Ferǧana tauyna tyǧylǧandar 1928 jylǧa deiın on jyl qarsylyq qozǧalys jürgızıp baqty, keŋestık tarihta olar büldırgı «basmaşylar» dep ataldy.
Bolşevikterdıŋ ūlttardyŋ özın-özı bileu qūqyǧyna kepıldık beru uädesı bos söz bolyp şyqty. Qoqan avtonomiiasyn qūlatyp qana qoiǧan joq, özderı 1917 jylǧy 16 qaraşada qūrǧan Türkıstan keŋestık ökımetınıŋ qūramyna bırde-bır jergılıktı halyq ökılı – türkıstandyqty tartpaǧan edı. Qazırgı kezde mūsylmandardy joǧary ölkelık, töŋkerısşıl ökımet organdaryna engızuge mülde bolmaidy dep, jergılıktı halyqtar ökılderın bilık maŋyna juytpai qoiǧan-dy. Şet aimaqtardyŋ Reseiden bölınuın talap etu sosialistık töŋkerıske qarsylyq dep baǧalandy. Köp ūzamai qyzyldar qazaq dalasynda Alaşorda ökımetın de qūlatty.
Elın azattyqqa jetkızu, ırgelı memleket qūruǧa ūmtylys küllı qazaq ziialylarynyŋ ortaq maqsaty edı. M. Şoqai küllı türkı halyqtarynyŋ basyn bırıktırgen tūtas Türkıstan avtonomiiasyn qūrudy ūsyndy, orystyŋ otarşyldyǧynan qūtylu üşın Orta Aziia elderı bırıguımız kerek dep tüsındı. «M. Şoqai özınıŋ tuǧan elı qazaq halqynyŋ täuelsızdıgın Türkıstanda köne zamandardan berı tūryp kele jatqan tuystas özbek, qyrǧyz, türkımen jäne basqa halyqtardyŋ täuelsızdıgınen bölıp alyp qaraǧan emes. M. Şoqai üşın Türkıstan halyqtarynyŋ tūtastyǧy men Türkıstan halyqtarynyŋ erkındıgı – bırınsız bırı joq egız ūǧymdar» deidı tarihşy ǧalym M. Qoigeldı. Ol Türkıstandaǧy bauyrlas halyqtar bır bolǧanda ǧana ırı bolaryn, ırı bolǧanda ǧana tırı qalaryn oilaǧan edı. 1936 jyly Berlin qalasynda Europada oquda jürgen Türkıstan jastarynyŋ aldynda söilegen sözınde bylai deidı:
«Bügın Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Qaraqalpaqstan, Türkımenstan häm Täjıkstan dep, jat ükımet küşın alty jūmhūrietke bölıp tūrǧan Türkıstan – bölınbes, ainymas bır ölke. Halqynyŋ qany bır, tılı bır, dını bır… Bärımızdıŋ qūbylamyz – özımızdıŋ ata jūrtymyz, ölkemız Türkıstan bolmaq! Türkıstan üşın ölu, Türkıstan üşın jan beru – bärımızge bır maqsat… Türık halqy – batyr halyq. Türık halqy – arystan er halyq. «Kımnen taiaq jegendei bızdıŋ türıktıŋ balasy, aldyryp jürgen dūşpanǧa auyzynyŋ alasy». Būl naqyl sözdı ūmytpauymyz kerek.». Mūstafanyŋ türkı halyqtary auyzbırlıktı bolyŋdar degen būl jalyndy ūrany älı de ömırşeŋ ekenın tarih körsetıp otyr.
Alaş alyptary şoǧyryna jatatyn arystarymyzdyŋ ärqaisysynyŋ orny airyqşa. Olardy bırınen bırın ajyratyp qarau da, eŋbekterın tarazylau da jön bolmaidy. Solardyŋ ışınde Mūstafa Şoqai – san qyrly erekşe tūlǧa, memleket basqarǧan qabyrǧaly qairatker. Ol Türkıstannyŋ tūtastyǧyna tolyq sengen, sol jolda basyn bäigege bailaǧan er. Saiasi közqaras keŋıstıgı tūrǧylastarynan äldeqaida keŋ bolmasa kem bolmaǧan M.Şoqai qazaqtyŋ täuelsızdıgın Türkıstannyŋ täuelsızdıgınen bölıp qaramaǧan.
Şoqaidyŋ taǧy bır qyry, ol – qazaqtyŋ, tıptı, Türkıstannyŋ tarihynda alǧaş saiasi emigrasiiaǧa ketken jäne basşylyq etken ırı tūlǧa. Oǧan deiın bızdıŋ tarihymyzda şet elderge şyqqan adamdar bolǧanymen, sanaly türde, küres jürgızu üşın emigrasiiaǧa ketken tūlǧalar bolǧan emes.
Sonymen qatar, şet elderde bolşevizmge qarsy bloktyŋ belsendı basşylarynyŋ bırıne ainalǧan Şoqai qazaq tarihynda Batysqa tanymal alǧaşqy saiasatker. Ol Gruziia, Türkiia, Germaniia, Fransiia, Britaniia, İtaliia, Polşa, Chehiia siiaqty elderdı aralap jürıp, türlı halyqaralyq bedeldı ūiymdarmen bailanysa otyryp, Keŋes Odaǧyndaǧy qandy qyrǧyn men solaqai saiasat turaly maqalalar jazyp, Batys älemıne taratty. Sol tūsta alaşordaşylar tūtqynda otyrǧandyqtan nemese atylyp ketkendıkten, bız anyq aqiqatty Şoqaidyŋ şet elderde jürıp jazǧan eŋbekterınen tabamyz. Keŋes ökımetı öz bilıgınıŋ bas kezınde-aq otyzynşy jyldary qazaqtyŋ ūlttyq müddedegı qairatkerlerın tügeldei derlık joiyp, halyqty basegesız qaldyrǧan jaǧdaida, M. Şoqai şetelge sytylyp şyǧyp ketuınıŋ arqasynda keŋesterge qarsy saiasi küresın örşelene toqtatpaǧan, bolşevizmnıŋ bıtıspes jauyna ainalǧan bırden-bır asa ırı qairatker edı.
Mūstafa Şoqai 1890 jyly 25 jeltoqsanda (qazırgı küntızbemen 1891 jyly 7 qaŋtarda) qazırgı Qyzylorda oblysynyŋ Şielı audany Sūlutöbe auylynda Narşoqy degen jerdegı qystauda düniege kelgen. Şyn tuǧan jyly – 1886 jyl. 1890 jyly Nūrtaza degen ınısı tuylǧan. Qūjattarynda tuylǧan jyly 1890 jyl bolyp jazylyp ketuınıŋ sebebı – Taşkentke gimnaziiaǧa keş barǧandyqtan, jasyn kışıreitıp jazuǧa tura kelgen siiaqty. Mūstafanyŋ tuǧan jylyn anyqtaityn derek – OGPU organdarynyŋ 1926 jyly M. Şoqaiǧa toltyrǧan derekteme qaǧazy. Mūnda «ūltşyldyq ūiymnyŋ müşesı» M. Şoqaidyŋ tuǧan jyly 1886 dep körsetılgen.
Qoqan ökımetın qūlatty eken dep mūqalǧan Mūstafa bolmaidy. 1918 jyly tamyzdyŋ aiaǧy jäne qyrküiektıŋ basynda äuelı Orynborda, odan keiın Samarada Türkıstannan M. Şoqai men Ūbaidolla Qoja, Alaş kösemderınen Ä. Bökeihanov, A. Baitūrsynov, M. Dulatov, M. Tynyşpaev jäne Başqūrt ükımetınıŋ basşysy Z. Uälidi, basqa da qairatkerler qatysqan bırqatar maŋyzdy saiasi jinalys ötedı. Mıne, osy jinalystarda olar Alaş, Başqūrt jäne Türkıstan üş ökımetınıŋ «Oŋtüstık-Şyǧys avtonomiialyq mūsylman ölkelerı odaǧy» federasiiasyn qūru, qazaq jäne başqūrt äskerlerın bır armiiaǧa toptastyru turaly saiasi şeşım qabyldaidy. Mūstafa Şoqaidyŋ bırtūtas Türkıstan ideiasy osylai künı keşe ärtürlı pıkırde bolǧan ūlt qairatkerlerınıŋ basyn tüiıstıredı. Qazaq ziialylarynyŋ kösemı Älihan Bökeihanov bastan ötken Alaş jäne Türkıstan memleketterın qūru täjıribelerın sabaqtai kele, būǧan deiın ūstanyp kelgen «Avtonomiia qūru – öz aldy memleket bolu. Memleket bolyp ıs atqaru oŋai emes. Bızdıŋ qazaq ıs atqaratyn azamatqa jūtaŋ otyrǧan bolsa, bızdıŋ jalpy qazaq qaraŋǧy bolsa, Türkıstan halyqtarynyŋ qaraŋǧylyǧy häm şeber adamnyŋ joqtyǧy bızden on ese artyq» dep, bırıgudı qajet tappaǧan qaǧidatty oiynan ainyǧan.
Olar osy şeşımmen toqtap qalmaidy, bolşevikterge qarsy Reseidıŋ saiasi qozǧalystary Ufada jinalǧan memlekettık keŋes kongresıne qatysady. Kongrestıŋ maqsaty demokratiialyq jalpy Resei ökımetın qūru edı. Jinalys Ekaterinburgte jalǧasady. Kongress özınıŋ atqaruşy Komitetın qūrady. M. Şoqai osy Komitet töraǧasynyŋ orynbasarlyǧyna sailanady. Osy jinalysta qabyldanǧan taǧy bır şeşım boiynşa M. Şoqai, taǧy üş adam AQŞ-qa baryp, prezident Vilsonnan qoldau kömek sūrauǧa tiıs bolady. Būl küllı Resei saiasi qozǧalystary serkelerınıŋ arasynda Mūstafasynyŋ asa tanymal, bedeldı qairatker bolǧandyǧyn körsetedı.
Saparǧa daiyndalyp jatqan kezde özın Reseidıŋ joǧarǧy bileuşısımın dep jariialaǧan admiral Kolchak özıne bäseke organ müşelerın qamauǧa alady. Közden tasalau jerge alyp baryp bärın atyp tastau üşın poezǧa mıngızıp äketıp bara jatqanda tūtqyndar Cheliabı vokzalynda köterılıs ūiymdastyryp, qaşyp ketudıŋ sätı tüsedı. Alla sätın salyp, qairan er osylai Qoqannan keiın ekınşı ret tönıp tūrǧan ölımnen aman qalady. Osylaişa bır jaǧy orys demokratiiasyn paidalanyp, ekınşı jaǧy küllı mūsylman ziialylary tıze qosyp, Şveisariia ülgısındegı «Oŋtüstık-Şyǧys avtonomiialyq mūsylman ölkelerı odaǧy» federasiiasyn – Ūly Türkıstandy qūru mümkındıgı taǧy da uystan şyǧyp ketken edı. Tarih basqaşa qalyptasty.
1919 jylǧy aqpanda Mūstafa Şoqai Maŋǧystauda Fort-Şevchenko qalasynda kemege otyryp Äzırbaijanǧa öttı. Būl onyŋ tuǧan jerden bırjolata ketuı eken. Europa halyqtarynyŋ da tılın bılgen Mūstafany şetelge ketıp, kürestı ideologiialyq tūrǧydan jürgızuıne keŋes bergen ūstazy Älihan Bökeihanov. Azattyq qozǧalysynyŋ būryn jabyq bolǧan qūjattarymen tanysqan tarihşylar qazır osylai deidı. Älekeŋnıŋ köregendıgı de sonda, elde qalǧandar keŋes ökımetın moiyndaǧandarymen, būrynǧy qarsylastaryn keŋes ökımetı tırı qoiǧan joq, tırı qalǧandarynyŋ küreserge därmenı qalǧan joq. Kürestı jalǧastyrǧan qazaqtan jalǧyz saiasi elauǧan Mūstafa Şoqai edı.
Alasapyran zaman ony barǧan saiyn elınen alystata berdı. 1919 jyly Gruziiaǧa ötıp, Tbiliside ekı jyl tūrdy. Jary Mariia artynan jetıp, ekeuı qaita tabysady. Būl da Mariianyŋ erlıgıne balar ıs edı. Şet elderde qarjy tapşylyǧynan körgen tūrmys qiynşylyǧy köp bolypty, bıraq barlyq uaqytta moiymai amalyn tauyp otyrǧan. Mūstafanyŋ ūltşyldyq ūstanymyna eşuaqytta qarsy kelmei, qoldap otyrǧan. Mūstafa da mäsele būqara orys halqynda emes, mäsele Türkıstandy otarlau saiasatyn jürgızıp jatqan basşylyqta dep, küres mänısınıŋ arajıgın aşyp körsetken.
1921 jyly aqpanda qyzyldar Gruziiany basyp alyp, jaǧdai özgergen soŋ olar Batumide kemege mınıp, Türkiiaǧa ketedı. Tuys el bolǧanymen, onda da köp tūraqtai almai 1921 jyly köktemde Parijge keledı. Parij tübındegı şaǧyn Nojan-Siur-Marn qalasynda tūraqtaidy. Mūsekeŋ qai elge barǧanda da bas sauǧalap, tek jan baǧyp jürmedı, saiasi kürestıŋ mümkın joldaryn ızdestıredı, maqalalar jazyp baspasözge belsene aralasady, gazet, jurnaldar şyǧarady. Europadaǧy 20 jylda türık-mūsylman halyqtarynyŋ ūlt azattyǧy jolyndaǧy qozǧalystar onyŋ töŋıregıne toptasty.
1924 jyly Türkıstan ūlttyq bırlıgı ūiymy qūrylyp, oǧan müşe bolady, keiın ony özı basqarady. Ūiymnyŋ «Ieni Türkıstan» («Jaŋa Türkıstan»), «Iаş Türkıstan» («Jas Türkıstan») jurnaldaryn ūiymdastyrdy. Orys elauǧandarynyŋ «Dni», «Poslednie novosti» gazetterıne, fransuz, aǧylşyn, poliak basylymdaryna jüzdegen maqala jazady, üş kıtap şyǧarady. «Iаş Türkıstan» jurnalynyŋ 1931-1936 jyldarǧy barlyq nömırınıŋ tüpnūsqasyn Qazaqstan satyp aldy, al «Ieni Türkıstan» jurnalynyŋ 1927-1931 jyldarǧy sandarynyŋ köşırmelerın Türkiiada tūratyn tarihşy ǧalym Äbdıuaqap Qara bauyrymyz Otanyna syiǧa tartty.
M.Şoqaidyŋ halyqaralyq bailanystary tek türkı halyqtarynyŋ ökılderımen şektelıp qalǧan joq. Ol Ukraina men Kavkaz halyqtarynyŋ Europadaǧy ökılderı qūraǧan Prometei odaǧyna kırdı. Būdan basqa, Parijde Kavkaz, Türkıstan jäne Ukraina halyqtary dostyq komitetın qūryp, onyŋ basşysynyŋ orynbasary bolyp sailandy. Aǧylşyn parlamentı, japon ükımetı müşelerımen bailanys ornatty. Eldegı ahualǧa qūlaq türıp, keŋestık baspasözdı, kıtaptardy taldap otyrdy, solarda aitylǧan faktıler negızınde keŋes ökımetı halyq basyna tüsırgen näubettı, aşarşylyq, quǧyn-sürgın qyrǧyn turaly Europa elderıne jariia ettı, bolşevikterdıŋ qylmysyn äşkereledı.
M. Şoqaidyŋ osyndai belsendı qyzmetı eldegı qarsylastarynyŋ bärınıŋ közın qūrtyp ülgergen keŋes basşylyǧyn, Stalindı qatty alaŋdatty. Sondyqtan onyŋ tuǧan-tuystary esepke alynyp, quǧynǧa tüstı, atyldy. Onyŋ özın öltırudıŋ de amaldary oilastyryldy.
M. Şoqaidyŋ şeteldegı saiasi qyzmetınıŋ eŋ talasty kezeŋı gitlerlık Germaniiamen bailanysy. Nemıster ony 1941 jyldyŋ jazynda Fransiiadan Berlinge alyp kelıp, öz maqsattaryna paidalanudy ūiǧarǧan. Mūstafany tūtqyn türkıstandyqtardyŋ tızımın jasauǧa, bılımın, mamandyǧyn anyqtauǧa jūmsaǧan. Osy oraida aita ketetın mäsele – orys emes tūtqyndardyŋ sanyn anyqtau, olardyŋ köŋıl auanyn barlau maqsatynda nemıster tek M. Şoqaidy tartpaǧan, keŋestık şyǧys halyqtarynyŋ 600-ge juyq adamy – saiasi mūǧajyrdy tartyp, 25 komissiia qūrǧan eken. Tūtqyn keŋes jauyngerlerınen qūrylǧan jasaq jalǧyz Türkıstan legiony bolmaǧan jäne ol legion M. Şoqai qaitys bolǧan soŋ, 1942 jyly jazda qūrylǧan.
Baspasözde M. Şoqai qyzmetı turaly maqalalar jariialanuda. Respublika jūrtşylyǧyna Mūstafa Şoqai qyzmetı turaly keŋınen nasihattau qajet, öitkenı onyŋ saiasi qyzmetı turaly keŋes zamanynda sıŋırılgen japtym jala, jaqtym küie terıs ūǧym talaidyŋ sanasynan älı de öşe qoimaǧan. 2014 jyly Astanada bır orta mektepke Mūstafa Şoqai esımın beru turaly ūsynys qalalyq mäslihat qarauyna şyǧarylǧanda qala deputattarynyŋ bırazynyŋ Mūsekeŋ turaly jaŋsaq pıkırde boluy, ūsynysty ötkızbeuı – osynyŋ dälelı.
Bügınde Türkıstan halyqtary täuelsız memleketter qūryp otyr. Qazaqstan täuelsızdıgın jariialasymen ıle-şala bırneşe saǧat ışınde eŋ aldymen tanyǧan Türkiia boldy. Qazır Türkı memleketterı basşylarynyŋ, parlamentterınıŋ yntymaqtastyǧy, mädeni bailanystar siiaqty joǧary deŋgeidegı qarym-qatynastar Mūstafa Şoqai armanynyŋ oryndalǧandyǧynyŋ aiǧaǧy.
Europada mūǧajyrlyqta jürıp, sol bır bolaşaǧy būlyŋǧyr jyldarda halyqtarynyŋ keleşegı üşın bastaryn qaterge tıkken, saiasi küreste iyqtas bolyp, bır-bırınıŋ qadırın bılgen zamandasy Ukraina halyq respublikasynyŋ syrtqy ıster ministrı, professor A. Şulgin bylai dep jazǧan eken: «Türkıstan bır künderı jaŋaryp, öz batyrlaryn eske alatynyn, Mūstafaǧa Perovskıde, ne Taşkentte eskertkış qoiatynyn bılmeimın. Bıraq halyq oǧan öz jüregınen eskertkış ornatatynyna kämıl senemın».
İä, qairan Er Mūstafa halqynyŋ jüregınde. Onyŋ erlık ısterıne razy täuelsız Otany, küllı Türkıstan jūrty Astana, Taşkent, Bışkek, Aşǧabad, Ankara, Ufa, Qazan törınde ülken eskertkışter qoiatyn bolar älı. Äzırge Mūstafa eskertkışı tuǧan elınde Qyzylorda qalasynda, Şielı audanynyŋ ortalyǧynda jäne tuǧan auyly Sūlutöbede ǧana. Fransiianyŋ Nojan-Siur-Marn qalasynda Mūstafa tūrǧan üidıŋ janyna onyŋ eskertkışı ornatyldy.
Aqaidar YSYMŪLY,
jurnalist-zaŋger,
Qazaqstannyŋ mädeniet qairatkerı
