TÜRKI DÜNİESINIŊ QŪTTY ŞAHARY

Qazaq dalasynyŋ ūly perzentı, daŋqty babamyz äl-Farabi özınıŋ äigılı eŋbegınde qaiyrymdy qoǧam, parasatty qala turaly oi tolǧaidy. Onyŋ pıkırınşe, ziialy­lar basqarǧan, qaiyrymdy, parasatty adamdar şoǧyrlanǧan qala parasatty, tūrǧyndary da baqytty bolmaq.

Adamzattyŋ oi alyby aŋsaǧan mūndai parasatty, qasiettı, baqytty qala būl düniede bar ma? Ol oryndalmaityn utopiia ma, älde baǧytymyz bola­tyn ideal ma? Qalalar da adamdar siiaqty baqytty häm baqytsyz, qaiyrymdy häm qaiyrymsyz bola ma? Aŋyz-ertegılerdegı nebır qiial- ǧajaiyptardyŋ bügınde şyndyqqa ainalǧany siiaqty, parasatty qala turaly oi-arman da ıske asuy mümkın be? Qala qaitse parasatty bolmaq?

Bızdıŋşe, qala ruhynyŋ qandai bolmaǧy eŋ äuelı sol qalanyŋ tūrǧyndaryna tıkelei bailanysty siiaqty. Tūrǧyndarynyŋ bıte qainasqan tynys-tırşılıgımen, saǧynyş-süiıspenşılıgımen, mūŋ- mahabbatymen, quanyş-qaiǧysymen, arman-aŋsarymen qalanyŋ ruhy qalyptasady.

Şyǧysta adam atyna köp män beredı. Balasyna jaqsy at qoiu – mūsylman ata-ananyŋ eŋ bırınşı paryzy. El arasynda attyŋ adam taǧdyryna äser etetını jönınde de senım bar. Qalai degende de, azan şaqyrylyp qoiylǧan at – ata-ananyŋ oi-örısı men sana-sezımın, armany men talǧamyn, aq tılegı men ükılı ümıtın äigılep qana qoimaidy, ol sonymen qatar balanyŋ qalyptasuyna da belgılı därejede yqpal etedı.

Qalalardyŋ at-ataulary da sondai. Keŋestık qalanyŋ atyna qarap onyŋ qandai maqsatta salynǧanyn jäne onda köbıne kımderdıŋ tūratynyn aŋǧaru qiynǧa soqpaidy. Mäselen, Selinograd. Atauynyŋ özı qalanyŋ tarihy men taǧdyryn äigılep tūrǧandai. Būl ataudyŋ astarynda tek tyŋ igeru ǧana jatqan joq, odan imperiianyŋ öktemşıl, otar­şyl piǧylymen bırge ūranşyldyq, nauqanşyldyq, jasandylyq siiaqty keŋestık keiıptı anyq köruge bolady.

Kezınde käduılgı oblys ortalyǧy bolǧan Selinograd äuelı Aqmolaǧa, keiın Astanaǧa ainaldy. Al elımızdıŋ bas qalasyna qoiylǧan Astana atauy qandai maǧyna beredı?

Köpşılıkke belgılı, Astana atauy parsynyŋ «astan» degen sözınen şyqqan, parsy tılınde «tabaldyryq, bosaǧa» degen maǧyna beredı. Äitse de, būl tübır söz türkı tılıne engen­nen keiın özınıŋ tüpkı maǧynasynan tübegeilı auytqyp kettı. Aziia, Euro­pa jäne Afrikaǧa sözın ötkızıp, jar­ty älemge ämırı jürgen, kezınde Eura­ziia keŋıstıgındegı eŋ alyp imperiiaǧa ainalǧan Osman türıkterı Stambul qalasyn alǧannan keiın, ony Asta­na, dälırek aitqanda, «Asitane» dep atai bastady. Bızdıŋşe, Syr boiynan üdere köşken oǧyzdardyŋ ūrpaǧy «tabaldyryq» degen maǧyna beretın būl sözdı imperiia astanasy üşın jaidan-jai taŋdap alǧan joq edı. Tabaldyryq – türkı jūrtynyŋ täu etıp, qasiet, kie tūtatyn orny. Qazaq älı künge deiın tabaldyryqta tūrǧyzbaidy, tabaldyryqty bastyr­maidy, tabaldyryqtan oŋ aiaǧymen attaidy. Ūlt jadysyna jattalyp qalǧan būl senım sol uaqytta mūsylman türıkterdıŋ sanasynda da jaŋǧyryp tūrdy. Sondyqtan olar üş qūrlyqty tüiıstırgen, talailarǧa arman bolǧan Stambuldy qasiettı qūt mekenge balap, ony Astana dep atai bastady.

Ärine, Stambuldyŋ būdan özge «İslam qaqpasy», «Baqyt qalasy» degen ataulary da boldy. Tüpkı maǧynalary ärtürlı, bıraq uaqyt öte kele bır-bırıne sinonim sözderge ainalǧan būl ataular tek Stambulǧa ǧana tän edı. Mäselen, Şam, Baǧdat, İsfahan, Qūdys jäne taǧy basqa şyǧystyŋ äigılı ortalyqtary Asta­na dep atalǧan emes. Osylaişa türkılık sipat alǧan astana atauy «baqyt qalasy», «islam qaqpasy», «imperiianyŋ ortalyǧy» degen jaŋa maǧynalarǧa ie boldy. Dälırek aitqanda, alty ǧasyr saltanat qūryp, şyǧys pen batysty ündestırgen Stambul men astana ataulary egız ūǧymǧa ainaldy. Osylaişa atau sipattan esımge auysty.

Astana sözınıŋ Osman türıkterınde būdan özge taǧy bır maǧynasy bar. «Qamus-i türki» degen köne osman­ly tılınıŋ sözdıgıne jügıner bolsaq, Astana – äulie molasy, ruhaniiat ordasy, därgäh degen maǧynalar beredı eken. Mäselen, Mäulana Jala­leddin Rumi negızın qalaǧan Mäulaui tariqatynyŋ ortalyǧy men äigılı äulienıŋ qabırı ornalasqan Qoniia qalasyn Osman türıkterı «Asitane-iMäulaui» dep ataǧan. Būl – Rumidıŋ mäŋgılık qonys tepken jerı jäne Mäulana tariqatynyŋ ortalyǧy de­gen ūǧymdy bıldıredı. Endeşe, Astana atauynyŋ Aqmolamen sabaqtasatyn tūsy da bar eken.

Nazar audararlyq taǧy bır jait, Aqmola atauy erte zamanda Türkıstan jerınen jol tartyp, İtaliianyŋ negızın qalaǧan etrüskterdıŋ tılınde «tynyǧatyn, dem alatyn meken» degen ūǧymdy bıldırgen eken. Ūly dalanyŋ tösınde, şyǧys pen batysty jalǧaǧan keruen joldarynyŋ boi­ynda qonystar bolǧan, jolauşylar sonda toqtap, qonǧan, türıkter ony mola dep ataǧan. Qazaq qazır de «elsız dalada adasyp qalsaŋ, molaǧa qon» dep jatady. Tüpkı maǧynasynan auytqyǧanmen, el arasynda saqtalyp qalǧan būl söz qazaqta ǧana qoldanylatyn siiaqty; özge türık halyqtary ony «qabristan», «zi­rat» «mazarlyq» dep ataidy.

Sol siiaqty astana sözın de bügınde tek qazaq qoldanady. Mäselen, oŋtüstıktegı özbek bauyrlar bas qalany «paitaht», soltüstıktegı tatar tuǧandar «paitehet» deidı. Al astanany «başkent» dep ataityn türıkterdıŋ köbı bügınde «astana» sözınıŋ maǧynasyn tüsınbeidı de. Öitkenı, Osman imperiiasynyŋ qūlauymen, jaŋa respublikanyŋ qūryluymen bırge Stambul özınıŋ märtebesınen jäne astana degen atauynan aiyryl­dy. Sondyqtan Osman türıkterınıŋ ūrpaqtary bügınde Ankaraǧa «baş­kent» sipatyn bergen.

Eger Stambulmen syŋarlas bol­sa, būl söz qazaqqa qaidan kelgen? Būǧan tük te taŋyrqaudyŋ retı joq. Bızdıŋşe, astana sözın qazaq osy Stam­buldan alǧan. Bırınşıden, qajylyqqa sapar şekken babalarymyzdyŋ äuelı Stambulǧa, iaǧni halifat or­dasyna baryp aialdaǧany tarihtan aian. Mıne, sol qajy bolyp qaitqan atalarymyzdyŋ «astanaǧa bardym, astanany kördım» dep aityp keluı äbden mümkın. Onyŋ üstıne, Qyrym, Qazan, Būhara men Taşkentten keletın kıtaptar men basylymdar arqyly da qazaq arasyna astana degen söz etene ene bergen. Būǧan taǧy bır dälel, elordasyn būryn «paitaht», «han ordasy», «orda» degen qazaq Orynbordy da, Ombyny da, tıptı, Taşkenttı de «astana» dep ataǧan emes.

Orda – orta degen sözden şyqqan. Baiyrǧy türıkter öz astanasyn özen jaǧasyna jäne eldıŋ ortasyna salǧan. Ūlan-ǧaiyr aimaqqa ielık etken babalarymyz el astanasyn jerdıŋ kındıgı dep eseptegen.

Täuelsızdıkpen bırge Saryarqa törıne tu tıkken jaŋa astana qazaqqa qanat bıtırdı. Bıle bılsek, Alaşqa arman bolǧan Astana – Han Kenenıŋ amanaty. Būl rette Qaraötkelde boi kötergen Han Kenenıŋ eŋselı, säulettı, sūsty häm oily eskertkışı talai jaitty aŋǧartsa kerek. Osy eskertkış arqyly qazaqtyŋ soŋǧy hany halqymen qaita qauyşqandai.

Jaŋa ǧasyrdyŋ tabaldyryǧynan attar tūsta qazaq halqy öz astanasyn ornatty. Batys pen Şyǧystyŋ or­tasyna, Ūly Jıbek jolynyŋ boiyna, Euraziia keŋıstıgınıŋ kındıgıne ornalasqan astanamyz öz boiyna bükılälemdık, jalpyadamzattyq qūndylyqtardy jiia bıldı. Osylai­şa «tabaldyryq», «imperiianyŋ, derjavanyŋ ortalyǧy», «saltanat ordasy», «şyǧys pen batystyŋ tüiısken tūsy», «baqytty qala», «qūtty meken», «äulie jatqan jer», «ruhani ortalyq» degen siiaqty maǧynalarǧa keletın Astana memleketımızdıŋ tarihi şeşımder qabyldaityn saiasi ortalyǧy ǧana emes, ruhaniiat ortasyna, mädeniet ordasyna ainaldy. Elbasynyŋ «Qazaqstan – euraziialyq memleket, onyŋ jaŋa astanasy alyp Eura­ziia qūrlyǧynyŋ geografiialyq ortalyqtarynyŋ bırı. Täuelsız Qazaqstannyŋ astanasy etıp Aqmolany taŋdauda maŋyzy kem bolmaǧan aiqyndauşy faktorlardyŋ bırı – būl qala kele-kele osy orasan zor qūrlyqtyŋ quatty bailanystyruşy ortalyǧyna ainalatyndyǧy edı» de­gen sözderı qazırdıŋ özınde şyndyqqa ainalyp ülgergendei.

Rasynda, bügınde älemdık qauymdastyq üşın Qazaqstan men Astana ataulary egız ūǧymǧa ainaldy. Tarih üşın on jyl degen qas-qaǧym sät bolǧanymen, on jyldyŋ ışınde Asta­na ädılettı, parasatty ısterımen älem nazaryn bırden özıne audara bıldı.

Astana – täuelsızdıgımız ben memlekettılıgımızdıŋ simvoly, ūlt bo­lyp ūiysuymyzdyŋ, jūrt bolyp jarasuymyzdyŋ belgısı. Jaŋa astana arqyly qazaq jerınıŋ tūtastyǧy saqtaldy, qauıpsızdıgı qamtamasyz etıldı. Seŋdı būzyp, ūly köştı bastaǧan astana qazaqtyŋ būiyǧy tırlıgıne jan bıtırdı, sa­nasyn sılkındırıp, jüregıne senım ūialatty. Jaŋa astanamen bırge Aqmola – qazaqqa, qazaq şyn mänınde qalalyq halyqqa ainaldy. Mädeniet pen örkeniettıŋ qalada jasalatynyn eskersek, Astana ūlttyq jaŋǧyruymyzdyŋ da basy. Sondyqtan, astananyŋ taǧdyry – qazaqtyŋ taǧdyry, astananyŋ märtebesı – qazaqtyŋ mereiı, astananyŋ tabysy – qazaqtyŋ jeŋısı. Bügınde älemge äigılı bolǧan Asta­na arqyly qazaqtyŋ da abyroiy asqaqtap otyr.

Qala özınıŋ tūrǧyndaryna ūqsaidy. Saryarqanyŋ sar dalasyna qonys tepken Astana da qazaq siiaqty keŋ, keşırımdı, jaidary, bauyrmal ärı qonaqjai. Sonymen qatar Asta­na jas, qairatty, asqaq, symbatty, sergek, bılım men düniege qūştar. Eŋ bastysy, Astana – azat, erkın oily. Kıbırtıktemei, keŋınen kösıletın ol kez kelgen alpauytpen terezesı teŋ tūryp söilese alady.

Kök türıkter Kültegın eskertkışıne: «Türık qaǧany Ötüken qoinauynda otyrsa, elde mūŋ joq. Ötüken qoinauynda otyrsaŋ, mäŋgı eldıgıŋdı saqtaisyŋ sen. Sonda türkı halqy toq» dep, tasqa ja­zyp qaldyrǧan eken. Odan berıde äl-Farabi «parasatty qalany», Asan qaiǧy «Jerūiyqty» aŋsady. Babalar armandaǧan Ötüken men Ergeneqon, ǧūlama-oişyldar aŋsaǧan parasatty qala men Jerūiyq – sonyŋ bärı bügınde şyndyqqa aina­lyp, Astanamen astasyp jatqandai…

Darhan QYDYRÄLI,
Türkı keŋesı bas hatşysynyŋ orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory