Älımjan Qūrtaev – Senat deputaty, Ekonomikalyq saiasat, innovasiialyq damu jäne käsıpkerlık komitetınıŋ müşesı. Oŋtüstık Qazaqstan (Türkıstan) oblysynan sailanǧan. Jambyl gidromeliorativtık qūrylys institutyn bıtırgen. Mamandyǧy – injener, tarih ǧylymdarynyŋ doktory. Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Arys qalasynyŋ, Otyrar audanynyŋ äkımı, Oŋtüstık Qazaqstan oblysy äkımınıŋ orynbasary, «Nūr Otan» partiiasy Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq filialy töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary qyzmetterın atqarǧan.
Älımjan Qūrtaev Türkıstan-Otyrar aimaǧynyŋ keşegısı men bügını, bolaşaǧy jönınde özınıŋ oramdy oilarymen bölısıp, «Astana aqşamy» gazetıne arnaiy sūhbat berdı. Sol sūhbatty oqyrman nazaryna ūsynyp otyrmyz.
– Älımjan Seiıtjanūly, qazır küllı eldıŋ nazary Türkıstanǧa auyp otyr. 2018 jyldyŋ 19 mausymy – Türkıstannyŋ tarihyna altyn ärıptermen jazyldy. Tura sol künı Elbasynyŋ Türkıstan oblysy degen jaŋa äleumettık-ekonomikalyq aimaqtyŋ qūrylatyny jönınde Jarlyǧy şyqty. Türkıstan – turizmnıŋ bırneşe türın damytuǧa äleuetı zor öŋır. Alaida bız osy Türkıstandy eldık brend etıp körsete almai otyrǧan siiaqtymyz. Mūnyŋ sebebı nede?
– Ūşqan qūstyŋ qanaty talatyn, jügırgen aŋnyŋ tūiaǧy jetpeitın Altai men Atyrauǧa deiın sozylyp jatqan qazaqtyŋ keŋ dalasynyŋ qai aimaǧyn alsaq ta kielı, qasiettı desek artyq aitqandyq emes. Sondai tarihynyŋ tamyry tereŋge ketken ölkenıŋ bırı būl – Syr boiy, Türkıstan – Otyrar aimaǧy. Elbasy N.Nazarbaev künı keşe ǧana öz Joldauynda «Bai tabiǧatymyz ben mädeni äleuetımızdı paidalanu üşın syrttan keletın jäne ışkı turizmdı damytuǧa erekşe köŋıl bölu qajet» dep atap aitty. Otyrardy da, Türkıstandy da bükıl dünie jüzı bıledı. Türkıstan bır zamanda Türkı qaǧanatynyŋ, Qazaq handyǧynyŋ, Deştı Qypşaqtyŋ ortalyǧy bolǧan. Qazaqtyŋ tarihy, Qazaqstannyŋ tarihy Türkıstannan bastalady desek te qatelespeimız. Keşegı keŋestık imperiianyŋ qaramaǧynda bolǧan 70 jyldan asa uaqytta Türkıstannyŋ rölın, ornyn tömendetu üşın, ol turaly eş jerde aitqyzbady. Qūdaiǧa şükır, elımız egemendık alyp, erkındıgımız qolymyzǧa tigennen keiın Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ jürgızıp otyrǧan sarabdal saiasatynyŋ arqasynda qazır barymyzdy maqtan etuge qolymyz jettı. Biyl egemendıgımızdıŋ 27 jyldyǧynda Türkıstannyŋ örleu, örkendeu däuırı bastalyp otyr deuge bolady.
– Bır kezderı Türkıstannyŋ jasyna qatysty qyzu dau-damaidyŋ bolǧany ras. Bıreuler qalanyŋ jasy 1500 jyl dese, ekınşı bıreuler 2500 jyl degendı aitty. Şyn mänısınde Türkıstannyŋ jasy qanşada?
– Bügınde arheologtar: «Türkıstannyŋ 1500 emes, 2500 jyldyq tarihy bar» degendı aityp jür. Öz basym keiıngı mälımetpen tolyq kelısemın. Saiyp kelgende, būl dauly mäselenıŋ toqeterın tarihşy, arheolog mamandardyŋ enşısıne qaldyraiyq. Türkıstanda aty elge mälım 21 han, qanşama biler, asyl azamattar jerlengen. Arqanyŋ qariialary: «Şırkın, Türkıstannyŋ topyraǧynda jambasym jerge tise ǧoi!» dep armandaidy eken. Osy sözdıŋ astarynda Türkıstannyŋ qadır-qasietı jatyr deuge bolady. Türkıstandy oblys ortalyǧy etu turaly şeşımımen Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev taǧy da asqan köregendıgın körsettı. Osy şeşımnıŋ şyǧuyna Alla-Taǧala bızdı qalai kuäger etse, aldaǧy künderı Türkıstannyŋ küllı Türkı düniesınıŋ astanasyna ainalǧanyn körudı Jaratqan bärımızge näsıp etsın!
– Türkıstandy tületudıŋ onyŋ maŋaiyndaǧy qasiettı jerlerge de jaǧymdy äserı bolary sözsız. Mäselen, kielı Otyrar jerı. Otyrar – eŋ köne qalalardyŋ bırı. Ol jerdıŋ qoinauy ruhani qazynaǧa, tarihqa tūnyp tūr. Otyrardy damytuǧa memleketten qarajat bölındı me, oǧan qanşa kölemde qarjy qajet?
– Türkıstan men Otyrardyŋ tarihy da, taǧdyry da bır, tamyrlas jerler. Türkıstanda Qoja Ahmet Iаsaui babamyz, al Otyrarda onyŋ ūstazy Arystanbab äulie jerlengen. Otyrardyŋ tarihy da tereŋge tamyr tartqan. Men 2005-2009 jyldary Otyrar audanynyŋ äkımı bolyp qyzmet ettım. 2005 jyly Ükımettıŋ «Köne Otyrardy qalpyna keltıru» atty arnaiy qaulysy şyqty. Sol qaulynyŋ negızınde Otyrardy damytu tūjyrymdamasyn jasap, Elbasynyŋ özıne baiandaǧan edık. 2009 jyly osy joba türlı sebeptermen toqtap qaldy. Quanarlyǧy sol, Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūlynyŋ qoldauymen joba qaita qolǧa alyndy. 1 mlrd 200 mln teŋge qarajat bölınıp, turisterdı qabyldau beketınıŋ qūrylysy bastaluy tiıs. Atalǧan nysan Otyrartöbe men Arystanbabtyŋ ortasynda ornalasady. Qūrylys jürgızuge 2,5 şaqyrym, 200 gektar jer bölındı. Sol jerge muzei, qolöner şeberlerın daiyndaityn mektep, turisterdı qabyldaityn ortalyqtar salynady. Sözımnıŋ basynda Türkıstan men Otyrar tarihynyŋ tamyrlas ekenın aittym. Türkıstannyŋ oblysqa ainaluy Otyrardyŋ damuyna da septıgın tigızetını sözsız.
Retı kelıp tūrǧanda aita keteiın, osy şejırelı, tarih tūnǧan Otyrar ölkesın turizm ortalyǧyna ainaldyru ideiasyn sonau 2005-2008 jyldary qolǧa alǧan edık. Ol kezde sol audannyŋ äkımı bolatynmyn. Töl mūralarymyzdyŋ ızımen Siriiada, Damaskıde bolyp qaitqanbyz. Basty maqsatymyz – «Älemnıŋ ekınşı ūstazy» atanǧan ūly ǧalymymyz häm jerlesımız Äbunasyr äl-Farabi men batyrlardyŋ batyry äz-Zäkır Beibarys sūltan jatqan qasiettı topyraqty tuǧan jerıne jetkızu, olardyŋ ruhtaryn oraltu, bolaşaqta älemnıŋ tükpır-tükpırınen keletın turisterge jol aşu bolatyn. Delegasiia qūramynda sol kezdegı elımızdıŋ Bas müftiı Äbsattar qajy Derbısälı, «Bılım» baspasynyŋ direktory Jarylqasyn Nūsqabaiūly, äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ rektory Tölegen Qojamqūlov, Şäuıldırdegı äl-Farabi muzeiınıŋ direktory Abdulla Jūmaşov syndy elge tanymal jandar boldy. Elge oralǧanymyzda küllı halyqtyŋ zor quanyşpen qarsy alǧanyn körıp eŋbegımızdıŋ eş bolmaǧanyna, babalar ruhynyŋ şyn mänınde otanyna oralǧanyna bır marqaiyp qalǧan edık. Mıne, Otyrar jerınde, Türkıstan öŋırınde turizmdı damytatyn uaqyt endı jettı dep bılemın. Ärine, sol kielı jerdıŋ tumasy retınde özımnıŋ de az-maz eŋbegımnıŋ sıŋgenıne quanyştymyn.
– Bır kezderı Otyrardy älemdegı Turfan, Pompei siiaqty qazyp alyp, turister tamaşalaityn mädeni turizm ortalyǧyna ainaldyraiyq degen bastama bolǧan. Bıraq būl bastama qoldau tappady. Özıŋız Pompeide ne Turfanda boldyŋyz ba? Jyldyŋ qai mezgılınde bolsyn, Turfanda şeteldık turisterden aiaq alyp jüre almaisyŋ deidı. Ejelgı dünienıŋ qaharman qalasy turisterdı magnitşe tartady. Otyrardyŋ äleuetı de muzei-qala jasauǧa jetedı ǧoi. Būǧan ne närse kedergı boluda?
– Oqyǧanym, teledidardan körgenım bolmasa, Pompeide bolǧan joqpyn. Qytaidyŋ ŞŪAA-yndaǧy Turfan qalasyna arnaiy bardym. Kürdelı jöndeu jūmystaryn jürgızgen soŋ, ejelgı qala 10-12 ǧasyrlardaǧy keipıne qaita oralǧan. Tamaşalauǧa kelgen turisterdı at arbamen, esek arbamen tasidy. Turfanǧa sol kezderı kün saiyn şamamen 100 myŋnan asa adam keletın körınedı. Turfan men Otyrardyŋ taǧdyry ūqsas. Otyrardy da Turfan siiaqty älemge tanymal turizm ortalyǧyna ainaldyruǧa mümkındıkter bar. Ol üşın qalany tolyq qazyp aluy kerek. Otandyq arheologtardyŋ aqsaqaly Karl Baipaqovtyŋ aituynşa, Otyrartöbenı qazyp alu qiyn emes. 2-3 jylda qazyp, topyraqtan arşyp aluǧa bolady. Al sol arşyp alǧan jerdegı, topyraqtyŋ astyndaǧy qūndy dünielerdı saqtau mäselesın qalai şeşemız? Qazır arheologtarymyz osy mäselenı şeşudıŋ aluan türlı joldaryn qarastyruda. Jazda jaŋbyrdyŋ suynan, qysta qardan qalai qorǧaimyz? Klimattyŋ äserınen jerdıŋ astynan qazyp alynǧan närseler tez būzylady. Mysalǧa, Otyrartöbenıŋ janynda eskı monşa bolǧan. Arheolog-mamandar monşanyŋ ornyn qazyp, üstıne ülken şatyr ornatty. Bıraq ol jerge barǧan adam şatyrǧa qaraidy, al qazylǧan monşa körınbei qalady. Tura sondai alyp şatyrdy Otyrartöbenıŋ üstıne tügel jabu mümkın emes. Qazırgı kezde Otyrartöbege kıreberıstegı qaqpany arşyp, jūrtqa körsetıp qoidy. Aldaǧy uaqytta būl mäseleler ret-retımen şeşımın tabady degen ümıtımız bar.
– Qazır bız de turizm salasyn damytuǧa köbırek köŋıl bölıp jatyrmyz. Şetelderde ziiarat etu turizmı degen bar. Bır ǧana Türkıstannyŋ özınde 21 hanymyzdyŋ mürdesı jatqanyn aittyŋyz. Osy Otyrardyŋ ziiarat etu turizmın damytuǧa degen äleuetı qandai?
– Ziiarat etu degenımız – qūlşylyq etu, sälem beru degen maǧynany bıldıredı. Otyrarda qyzmet etıp jürgenımde Arystanbabqa qazaqtarmen qatar orys, tatar, özbek, qyrǧyz ūltynyŋ ökılderı kelıp, qūlşylyq etkenıne talai ret kuä boldym. Arystanbabqa äsırese, Özbekstan men Qyrǧyzstannan turister köptep keledı. Türkıstandaǧy Qoja Ahmet Iаsaui mavzoleiıne de ziiarat etuşıler köp barady. Mysaly, 2017 jyldyŋ deregı boiynşa, Türkıstandy jylyna 1 mln turist tamaşalasa, sonyŋ ışınde 90 paiyzy Arystanbab arqyly ötedı. Būl körsetkış ekı ese ösıp, aǧylatyn turisterdıŋ sany 2 mln-ǧa jetkende jergılıktı jerdıŋ ekonomikasyn köteruge ülken septıgın tigızedı. Aşyǧyn aitsam, ziiarat etu turizmın damytuda Otyrardyŋ da, Türkıstannyŋ da mümkındıkterı mol. Bırınşıden, öte sapaly tas jol töseldı. Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tapsyrmasymen «Batys Europa – Batys Qytai» halyqaralyq kölık dälızı joǧary deŋgeide salyndy. Tek halyqaralyq dälızden Otyrartöbege qarai jüretın şamamen 50 şaqyrymǧa sozylatyn jol jäne Otyrartöbeden Türkıstanǧa deiıngı aralyqtaǧy 60 şaqyrymdyq jer bar. Osynau 110 şaqyrym joldy qos jolaqty etıp salǧan abzal. Bolaşaqta ziiarat etuge keletın turister osy jolmen jüredı.
– Turister aǧylyp keluı üşın jol mäselesı şeşıluı qajet. Jol degenge äue joly, temır jol, avtokölık joly jatady. Bızde äue joldarynyŋ mäselesı öte kürdelı. Sebebı ūşaq biletterınıŋ udai qymbattyǧy turisterdı tartuǧa kedergı keltırıp otyr. Osy mäselenı Parlament, Ükımet deŋgeiınde qarap, oŋ şeşuge bola ma?
– Bırınşıden, jaŋa oblys ortalyǧy bolǧan Türkıstanǧa, onymen körşıles jatqan Otyrarǧa mındettı türde äuejai saluymyz kerek. Ol äuejaidyŋ qai jerde ornalasatyny bas jospar bekıtılgennen keiın belgılı bolady. Bız, deputattar, Türkıstan oblysynyŋ basşylyǧyna äuejai Türkıstan men Otyrardyŋ ortasynan boi köterse degen ūsynysymyzdy aittyq. Būl jaŋa äuejaiǧa kelıp qonǧan turisterdıŋ Otyrarǧa da, Türkıstanǧa da baryp-keluıne mümkındık tuǧyzady. Ekınşı bır nūsqasy, Kentau jaǧynan da saluǧa bolady. Ekınşıden, ūşaq biletterınıŋ qymbattyǧy – kürdelı mäsele. Bızde ūşaqqa mınetın bilet qūny udai qymbat degendı dūrys aityp otyrsyz. Bızdıŋ ūşaqtardyŋ biletınıŋ qūny basqa elderdegı bilet qūnymen sai boluy tiıs. Mysaly, İranǧa barǧanymyzda Meşhedten Tegeranǧa ūştyq. Ekı qalanyŋ ara qaşyqtyǧy – 1,5 saǧat, bilettıŋ qūny – 11 AQŞ dollary tūrady. Al bızde şe? Tura sondai ara qaşyqtyq Astana men Şymkenttıŋ ekı ortasyna ūşaqtyŋ biletın 150 AQŞ dollaryna satyp alasyŋ. Elımızdegı äue kölıgı endı-endı damyp keledı. Halyqaralyq deŋgeide qyzmet körsetetın 4-5 («Eir Astana», «Skat», «BekEir, «QazaqEir») äue kompaniiamyz bar. Būlar – küş-quaty myǧym kompaniialar. Ūşaq biletterınıŋ qymbattyǧyna qūzyrly memlekettık organdar taldau jürgızgenı jön. Juyrda ǧana Mäjılıste ötken Ükımet saǧatynda Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly elımızge keletın şeteldık turisterdıŋ sanyn köbeitu üşın ūşaq biletterınıŋ baǧasyna järdemaqşa töleu turaly ūsynys jasady. Bälkım, būl qadam da tyǧyryqtan şyǧudyŋ bır joly şyǧar.
– Memleket basşysynyŋ taiauda Türkıstan oblysyna, Şymkentke jasaǧan jūmys saparynan qandai tüiın tüidıŋız? Düiım eldı alaŋdatqan eŋ tüitkıldı mäseleler osy sapardan keiın şeşımın taba ma?
– Oŋtüstık öŋırden sailanǧan deputat retınde, eldıŋ azamaty retınde Elbasymyzdyŋ būl saparynan ülken ümıt küttım. Ol aqtaldy da. Elbasynyŋ batasymen Türkıstannyŋ güldenu däuırı bastaldy dep senımmen aita alamyn. Prezident özımen bırge Qazaqstandaǧy tanymal bedeldı qūrylys kompaniialarynyŋ jetekşılerın, ülken käsıpkerlerdı ertıp bardy. Elbasy tapsyrmasymen solardyŋ ärqaisysy Türkıstanǧa şaşu retınde bır-bır mekeme, ǧimarat salyp beretın boldy, eldı damytuǧa olardyŋ qosqan ülken ülesı bolady ǧoi. Bügıngı taŋda Türkıstan qalasynda 160-170 myŋdai halyq tūrady. Aldaǧy 10 jylda tūrǧyndar sany 500 myŋǧa jetuı kerek dep sanaimyn. Türkıstan tez damidy dep oilaimyn. Oǧan barlyq mümkındıkter bar. Biylǧy jyl Elbasynyŋ şeşımımen tarihi jyl bolyp jylnamaǧa jazyldy. Türkıstannyŋ ekınşı ömırı, örkendeu däuırı bastaldy deuge äbden bolady. Türkıstan jalǧyz elımızdıŋ ruhani astanasy ǧana emes, Ortalyq Aziianyŋ astanasy ǧana emes, küllı türkı älemınıŋ astanasy boluǧa qadam jasady. Türkiianyŋ būrynǧy Mädeniet ministrı, ülken qairatker Namyq Kemal Zeibek myrza juyrda baspasözge bır jaqsy sūhbat berıp, Türkı elderınıŋ Parlamenttık Assambleiasy, TÜRKSOI-dyŋ ştab-päterı, jalpy alǧanda, barlyq türkı memleketterınıŋ bas qosatyn jerı Türkıstan boluy tiıs degen oi-pıkırın bıldırıptı. Öte oryndy pıkır! Şolpanatadaǧy basqosuda da Türkı älemınıŋ bırıguıne qatysty Elbasymyzdyŋ aitqan ūsynystaryn Türkiia, Äzerbaijan, Özbekstan, Qyrǧyzstan el basşylary bırauyzdan maqūldady. Türkıstan – türkı älemınıŋ astanasy boluǧa bet alǧan qala.
Sūhbattasqan
Tölen TILEUBAI
