Tüsık turaly tüisık

Demografiia turaly tüsınıgımızdı tömendegı däiekter toltyra tüser deimız. Azamattyq hal aktılerın tırkeu organdary ūsynǧan mälımetterge qaraǧanda, biylǧy qaŋtar-mausymda tuǧandar sany 192,7 myŋ adamdy qūrapty. Būl tuudyŋ jalpy koeffisientı 1000 adamǧa şaqqanda 21,26 ekenın körsetedı. Osy kezeŋde 66,8 myŋ adam qaitys bolǧan. Ölım-jıtımnıŋ jalpy koeffisientı 1000 adamǧa 7,37 paiyzdy qūrady. Qarapaiym eseppen alǧanda, osy körsetkıştegı taza ösım şamamen üşten ekını qūraidy.

Osy rette ötken jyly ja­salǧan 28 589 tüsıktı, «bala» dep elestetetın bolsaq, mūny da demografiialyq körsetkışke kerı äser ettı der edık. Tüsık jasatqandardyŋ jartysy otyzdan endı asqan bala tuu qabıletı bar äielder eken. Demek, būl otadan keiın, olardyŋ sau balany düniege äkelu mümkındıgı azaiady. Onyŋ da demografiiaǧa tıkelei yqpaly bar. Ota men demografiiany qatar tızbeleuımızdıŋ syry nede?
Öitkenı osy ota arqyly tūla boiy tūŋǧyşyn aldyrǧandardyŋ maŋdaiy tasqa tiıp jatqany jasyryn emes. Jasandy tüsıktıŋ saldarynan jaŋadan şaŋyraq kötergenderdıŋ 17 paiyzy nemese ärbır besınşı otbasy bedeulıktıŋ zardabyn tartyp otyr. Odan bölek, tüsık jasatqannan keiıngı boiǧa bıtken balanyŋ ölı tuuy, aiy künıne jetpei şala tuyp, şaqalaqtyŋ apta ötpei şetıneuı jiı oryn alady. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe, soŋǧy 20 jylda densaulyǧy myqty, sau balany ömırge alyp keletın qyz-kelınşekterdıŋ sany 28,3 paiyzdan 6,3 paiyzǧa deiın kemıgen körınedı. Adamzat ūrpaǧynyŋ qūrdymyna alyp kele jatqan myna jait bızdı de ainalyp ötpegen. Endeşe, onyŋ aldyn aluǧa nege yqylasty emespız?! Sar dalany qazaqqa toltyra almai jatqanda, ony oryndaityn äielderdıŋ densaulyǧyn älsıretıp jatqan jasandy tüsıktıŋ büiır­den qosylǧan jau ekenın nege aşyq aitpasqa?!
Jamany, oryn alǧan däl osy jaǧdaida, japalaqty tasqa ūrsaŋ da, taspen japalaqty atsaŋ da, japalaq öledı degennıŋ kerı kelıp tūr. «Japalaq» – halqymyzdyŋ sanyn köteretın qazaqtyŋ äielı, 18-36 jas aralyǧyndaǧy medisina tılımen aitqanda, fertildı jastaǧy qyz-kelınşekter.
– Abortqa keletın äielderdıŋ 90 paiyzy – äleumettık jaǧdai saldarynan bala aldyratyndar. On paiyzdaiy ǧana densaulyǧyna bailanysty ota jasatady. HHI ǧa­syrda ömır sürıp otyrsaq ta, qazırgı qazaq äielderı otbasyn josparlaudyŋ jolyn, öz densaulyǧyn qorǧaudyŋ ädısın, tıptı, tüsık jasap künäǧa batpaudyŋ zamanaui amalyn bılmeidı. Baladan qūtyludyŋ oŋai joly tüsık dep esepteidı. Onyŋ saldaryn eşqaisysy oilap jatpaidy, – deidı №3 Perinataldy ortalyǧy bas därıgerınıŋ orynbasary Gülnaz Dosmyrzaeva. – Jatyryn tazalauǧa kelgender därıgerlerdı jau köredı. «Men özım bılem, abortqa keldım. Ony jasau – sızdıŋ jūmysyŋyz» dep betten de alady. Eger 35 jastaǧylar da tūla boiy tūŋǧyşyn aldyruǧa kelse, oǧan da jüregımız auyrady. Osynşama jasqa kelıp, säbi süiu baqytynan nege aiyrylasyŋ desek, «jaǧdaiym joq, baspanam joq, tıptı küieuım joq» dep te syltauyn alǧa tartady. Ökınışke qarai, jüktılıktı üzu, jasandy tüsık bala tuudy retteude ülken basymdyq alyp otyr. Būl dūrys emes.

Köptegen elderde būl ädıske tyiym salynǧan. Bıraq, därıger Gülnaz Dosmyrzaevamen osy turaly söileskenımde onyŋ dūrys şeşım emes ekenıne közımdı jet­kızdı. Ondai jaǧdaida kriminaldy aborttar köbeiıp, onyŋ saldarynan bolǧan ana ölımı artatynyn alǧa tartty. «Odan basqa, äiel aqyry oiyna alǧan eken, körşı elderge tüsık jasatuǧa ba­ra­tyn bolady. Būl da äielder üşın artyq şyǧyn bolsa kerek» degen uäjı de köŋılge qondy.
Qazırgı künde būl ota memleket esebınen tegın jasalady. Būl, ärine, äielderdıŋ bır mäselesın şeşkenımen, basqa da äleumettık jaǧy sol küiınde qalyp, küiıp tūr. Osy oraida, memleket tarapynan nendei şara-kömek bolady degende, osydan ekı jyl būryn estıgen myna oqiǧa esıme tüstı.
Qaladaǧy tastandy säbiler üiındegı jetımderdıŋ arasynda bır-ekı balanyŋ anasy demalys saiyn kelıp, säbiın baǧyp-qaǧyp, oinatatynyn bıldık. Baiǧūs ana basşylardan qaita-qaita ötınıp sūrap, baspanaly bolǧan künı alyp ketetının aityp, säbiın qaldyrǧan eken. Oilap qarasaŋyz, älgı äieldıkı jön. Astanada tūrmysqa şyqpaǧan qyzdar köp ekenı belgılı. Odan qaldy qalanyŋ qūrylys alaŋdarynda qazaqtyŋ talai qyz-kelınşekterı özın-özı adal eŋbegımen asyrap jür. Endı solar öz basyna pana tappai jürgende säbi süigenı ne teŋı deisız ǧoi. Ras, bilıktegıler de solai oilaidy. Bıraq olardy ana bolu baqytynan aiyratyn bız kımbız?! Memleket nege közın jūmyp otyr? Jas tuǧandardyŋ bärıne baspana bermese de, näreste qataiǧanşa, säbiler üiınde ba­ǧyp-qaǧuǧa rūqsat berse dūrys bolar ma edı? Aita ketu kerek, düniege kelgen säbi köp närsenı özgertedı. «Bır qozy artyq tusa, bır tüp jusan qosa ösedı» demei me?! Keibır bala nesıbesın özımen bırge ala keledı. Sonda qazaqtyŋ da sany artyp, qoǧamda ızgılık säulesı mazdap, adamdardyŋ jürekterı jıbır me edı?
Äzırge ginekologqa baryp «spiral» saldyruǧa äne baram, mıne salam dep tırlıkpen qoly bosamai jürgende äielder bala köterıp qoiyp, oǧan tüsık jasatyp, ba­la­nyŋ körer jaryǧyn öşırıp jatyr. Öitkenı qazaq anasynyŋ qūrsaǧynda qimyldaǧan säbi şetınese at qoiyp, adamǧa balap jerlegen. Jatyrǧa säbi bıtkenın üş-tört ai ötkenşe äieldıŋ de sezbei qalatyny bar. Ol kezde jüregı soǧyp, qimyldai da bas­taidy. Endeşe, osyndai tırı janǧa degen qūrmetı bar halyq­tyŋ bügıngı ūrpaǧy nelıkten qaty­gez bolyp jatyr degen oi keledı.
Jasyratyn nesı bar. Barşa qazaqtyŋ äielderındei menıŋ de tüsık jasatqan jaiym bar. Jyldar öte kele, aldyndaǧy balalarym jetılgende, osylar syiǧan jerge basqasy da syiar edı degen oi jiı keledı. Uaqyt öte kele jas kezım­degı äreketımnıŋ älsızdıkten eke­nın keş te bolsa tüsıngenımnen bolar…