Elımız boiynşa qanşama maman dabyl qaǧyp, suisid mäselesın qozǧap jatsa da, qoǧamda balalar, jasöspırımder, eresekter arasynda özıne-özı qol jūmsau azaimai tūr. Otbasyndaǧy dau-janjal, jalǧyzdyq, äleumettık qiyndyqtar, jelıden, adamdardan bolǧan türlı bulling qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan jandardyŋ tırşılıgın toqtatuda.
Mälımetter ne deidı?
Işkı ıster ministrlıgınıŋ baspasöz qyzmetı bergen soŋǧy statistikalyq mälımetterge süiensek, elımızde 2023 jyldyŋ 10 aiynda 6769 suisid faktısı tırkelgen. Onyŋ ışınde 3207-sı ölımmen aiaqtalsa, 3562 oqiǧada suisid jasauǧa tyrysu äreketı anyqtalǧan.
Adamdardyŋ ömırden qol üzıp, tūiyqqa tıreluıne, suisid jasauyna olardyŋ auyr materialdyq jaǧdaiy, jalǧyzdyq, otbasyndaǧy ajyrasu, tuys-bauyr qatynasynyŋ toqtauy, iaǧni olarmen janjal (ūrys, sözge kelıspeu, taǧy basqasy), auyr somatikalyq aurular, därı-därmek qoldanudyŋ mölşerın bılmegendık (auyrsynudy basatyn därılerdı mölşerden tys qoldanu, taǧy basqasy), qolaisyz tūrǧyn üi jaǧdaiy sebep bolǧanyn mamandar aityp otyr.
Mysaly, mektepte bırtoǧa momyn balalardy būzyq mınezdı balalardyŋ ünemı basynuy, osyndai bırtoǧa balalardyŋ ärtürlı şaradan şetqaqpai qalyp qorlanuy, sabaǧynyŋ naşarlauynan ärkez tömenşık jüruı, üiınde ata-anasynyŋ da meiırım nazarynan tys qaluy, söite tūra osyndai bırtoǧa balalar «elıktegış», «körgış», «estıgış» sekıldı sergek balalarǧa qaraǧanda «sezgış» boluy älgındei ainalasynan kelıp jatqan jaisyz äreketterden jan düniesıne tüsken auyrtpalyqty ūzaq köteruge şamasy jetpei, jas köŋılı myna sūrqai ömırden äbden tüŋıledı eken.
Tüŋıludıŋ soŋy tūiyqqa tırelu, aldy tas qaraŋǧy, ılgerı basar joly qalmaǧan, arty älgındei qatygez. Mıne, moinyna bır jıp salsa boldy, onsyz da bükıl bolmysy ölım toryna kelıp özı tüsıp tūr.
Biyl jyl basynan berı Astana qalasynda barlyǧy 154 suisid faktısı tırkeldı, 325 adam suisid jasamaq bolǧan. Būl körsetkış ötken jylmen salystyrǧanda 37 paiyzǧa tömendedı.
Suisidtıŋ aldyn alu joldary
Ärbır fakt boiynşa polisiia qyzmetkerlerı suisidke barudyŋ sebebın, jalpy män-jaidy tolyq tekseredı. Adamdarǧa psihologiialyq jäne konsultasiialyq kömek körsetıledı. Sondyqtan da bılım mekemelerınde oquşylardyŋ, jasöspırımderdıŋ qatysuymen ata-analar jäne pedagogtarmen aldyn alu ıs-şaralaryn ötkızu öte maŋyzdy. Kämeletke tolmaǧandar arasynda öz-özıne qol jūmsaudyŋ aldyn alu jūmysynda vedomstvoaralyq özara ıs-qimyl, türlı ıs-şaralar, döŋgelek üstel jinalysy ötkızılıp, qoǧamdaǧy osy bır özektı mäsele jiı talqylanady. Onda qatysuşylar kämeletke tolmaǧandar arasynda suisidtıŋ aldyn alu jūmysynda vedomstvoaralyq özara ıs-qimyl jasau, QR Ükımetınıŋ jol kartasy punktterın oryndau şeŋberınde bırlesken, ärı qarai şeşımder qabyldau mümkındıgı qarastyrylady. Qaitsek te suisidtık köŋıl küidıŋ aldyn alu ıs-şaralaryna bei-jai qaramauymyz qajet. Osy taqyryp ǧalamtor jailaǧan jahandanu zamanyndaǧy eŋ özektı mäselenıŋ bırı retınde qala beredı.
Biyl jyl basynan berı Astana qalasynda barlyǧy 154 suisid faktısı tırkeldı, 325 adam suisid jasamaq bolǧan
Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2020 jylǧy 30 nauryzdaǧy №156 qaulysymen bekıtılgen 2020-2023 jyldarǧa arnalǧan balalar qūqyǧyn qorǧaudy küşeitu, tūrmystaǧy zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl jäne jasöspırımder arasyndaǧy suisid mäselelerın şeşu jönındegı jol kartasyn oryndau şeŋberınde Astana qalasynyŋ Bılım basqarmasy elordanyŋ mektepterı men kolledjderınde bırqatar ıs-şarany jüzege asyruda. Kämeletke tolmaǧandar arasyndaǧy suisidtık mınez-qūlyq qoǧamdaǧy ötkır mäselenıŋ bırı bolyp qala beredı. Būl jūmystyŋ tiımdılıgın barlyq qūzyrettı qūrylymnyŋ nätijelı vedomstvoaralyq özara ıs-qimyly arqyly ǧana arttyruǧa bolady.
Suisidtık ıs-ärekettıŋ aldyn alu boiynşa mamandar, tiıstı organ ökılderı aitqan ūsynysy oi salarlyq, qūp aluǧa tūrarlyq.
– Memleket basşysy jaqynda osy baǧyttaǧy jūmystardy synǧa aldy. Onda qūzyrettı organdardyŋ jastar arasynda suisidtık ahualdy jaqsartu jūmystary köŋıl könşıterlıktei emes ekenın aitty. Menıŋ qyzmetım – Ükımetten aqy almaityn taza qoǧamdyq jūmys, ştatta mamandarymyz da joq, täjıribelı pedagog retınde qolymnan kelgenşe mektep-kolledjderde jasöspırımderge qandai psihologiialyq kömek bere alamyz degen mäsele. Ata-analarǧa myŋdaǧan saualnama joldap, jauabyn alǧan soŋ ony taldap, talqylai kele mynaǧan köz jetkızdık, suisidke äser etetın jaǧdai: bırınşıden, äleumettık jelıdegı älımjettık, bulling, sosyn otbasyndaǧy ūrys-kerıs, kikıljıŋ, ökınışke qarai, balanyŋ ömırden baz keşuıne aparyp soǧady. Mektepterde balalar arasyndaǧy qūqyq būzuşylyqtyŋ aldyn alu boiynşa da bıraz ıs-şarany ötkızıp jürmız. Sonda baiqaǧanymyz – taǧy da mamandar jetıspeuşılıgı bar. Ne ıstemek kerek? Maman jetıspese, mektepterdegı synyp jetekşılerıne qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧanda ärı därıger, ärı polisiia, kerek bolsa, psiholog maman retınde jedel äreket etuge tura keletının, solardyŋ ǧana qolynan şūǧyl kömek bolaryn aitqymyz keledı. Jūdyryqtai jūmylǧanda ǧana bar bailyǧymyz, baqytymyz – balalarǧa qyzmet ete alamyz. Jūmylyp ıstegen ıs – eŋ maŋyzdysy. Äsırese būl ıste ata-analardyŋ rölın köteru öte özektı. Jaŋa Qazaqstan boluymyz üşın jüktı barynşa jūmyla kötergenımız abzal, – deidı Astana qalasy bala qūqyǧy jönındegı öŋırlık uäkıl Äsima Bimendina.
Mamandar tapşy
Kez kelgen ındettıŋ emı bolatyny sekıldı suisidtıŋ de aldyn aluǧa bolatyny belgılı. Bıraq bärı, tüptep kelgende, kadr tapşylyǧyna kelıp tıreletını taǧy bar. Balalar psihology öte az, tıkelei suisidtıŋ aldyn alumen ainalysatyn mamannyŋ laiyqty bılıktılıgı joq, şetelde oquǧa, täjıribe almasuǧa densaulyq saqtau organdarynan ūsynys ta joq, yqylas ta joq, şetelge täjıribe almasuǧa maman emes, būl problemadan auyly alys kadrlar ketıp jür, al balalarmen jūmys ısteitın mektep psihologtarynyŋ deŋgeiı şekteulı. Olar ärı ketse skrining pen trening jasaudan artylmaidy. Al qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧan jastarǧa, balalarǧa bılıktılıgın arttyrǧan, osy maqsatta milliondap qarjy jūmsaǧan bılımdı kadrlar kerek. Olardyŋ jalaqysy da mardymsyz, sondyqtan būl saladan ketıp jatqandar da az emes. Būl mäselenı Ükımet keşendı türde şeşpeiınşe, kadrlarmen qamtamasyz etıp, jalaqysyn kötermeiınşe, būl ıste äldeqandai bır ılgerıleu boluy neǧaibyl… Qoǧam osyǧan nazar audaruy tiıs.
