Tyŋ epopeiasy: Tarih tarazysynda

(Jalǧasy. Basy gazetımızdıŋ

№30 (4618) sanynda)

1954 jylǧy 23 aqpan men 3 nauryz aralyǧynda Mäskeu­de KOKP OK plenumy ötedı. Plenum «Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerdı igeru arqyly astyq şaruaşylyǧyn köbeitu» jäne «2-3 jyldyŋ ışınde elımızdegı halyqty azyq-tülık önımderımen qamtamasyz etu» turaly qauly qabyldaǧan.

Elde alǧaşqy 3 jyldyŋ özınde 32 mln gektardan astam jer jyrtylǧan. Bır kezde oblysta basşylyq qyzmette bolǧan J.Ǧ.Ysqaqov öz estelıgınde: «Put İlicha» ūjymşarynyŋ basqarma töraǧasy S.Ş.Sihvatullin degen öte bılımdı, ısker jıgıt edı. Egıstık jerı 5 myŋ gektar edı, tyŋǧa şabuyl dep attan salǧanda taǧy 5 myŋ gektardy jyrtyp tastadyq. Kışkene şaruaşylyq üşın, ärine, būl köp kölem edı» dep jazǧandai, jyrtylǧan jerde şek bolmaǧan.

1954 jyldyŋ köktemınde Qazaqstanda tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru jūmysy jappai bastaldy: Aqmola, Kökşetau, Qostanai, Pavlodar jäne Soltüstık Qazaqstan siiaqty respublikanyŋ bes oblysynda, sonymen qatar, az mölşerde bolsa da, Oral, Aqtöbe, Semei, Qaraǧandy, Almaty oblystarynda tyŋ igeru jūmysy bastalyp kettı. «Tyŋ igerudıŋ» alǧaşqy jylynyŋ özınde Qazaqstanda 8 mil­lion 531 myŋ gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jer igerıldı. Onyŋ ışınde 1710 gektary – Qostanai, 1644 gektary – Aqmola, 1428 gektary – Kökşetau, 1021 gektary – Pavlodar, 759 myŋ gektary Soltüstık Qazaqstan oblysynda igerılgen. Sol jyly Oralǧa 560 myŋ gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jerdı igeru, Aqtöbe oblysyna 446 myŋ gektar jer qarasty boldy. Būl jūmysqa Qazaqstannyŋ 1967 kolhozy, 216 sovhoz jäne 283 MTS qatysty.

Sol uaqyttarda «Otan üşın beibıt uaqytta qūrban bolu» ūrany üstem bolyp, halyq auylşaruaşylyq reformasynan jaqsy nätije kütıp ümıttendı de. Elımızdıŋ barlyq jerıne jügerı, şarşy ūialy ädıspen ärtürlı daqyl egıldı. N.S.Hruşevtıŋ «jaŋa baǧyty» «baqytty bolaşaqqa», elımızdı agrarly örkendetuge baǧyttaldy. «Agroqalalar qūru», «tyŋ igeru epopeiasy», «mädeniettıŋ örkendeuı», «jügerı – dala aruy», «būrşaq – dala serısı», «et, süt, mai önımderın öndırude Amerikany quyp jetıp, basyp ozu» ūrandary auyzdan-auyzǧa taraldy. Alaida boljamnyŋ nätijesı ǧylymi mekemelerde, josparly organdarda ǧylymi türde jobalanbai, reforma ekonomikalyq tūrǧydan eseptelgen joq. Reforma jürgızude voliuntaristık közqaras üstem boldy.

Qazaqstanǧa 1954 jyldyŋ nauryz aiyna deiın 250 myŋ, al 1956 jyly 640 myŋ tyŋ igeruşı qonystanǧan. Olar, negızınen, Resei, Ukraina, Belarus qalalarynan kelgen edı. Jetkılıksız jūmys küşı keŋes armiia­sy qatarynan bosatylǧan ­jauyngerlermen de tolyqty

1954 jyldyŋ özınde tyŋ köteru jönındegı jospar artyǧymen oryndaldy. Qazaqstanda 6,5 million gektar tyŋ jer jyrtyldy. Astyqtyŋ jalpy tüsımınıŋ mölşerı 7650 tonna­ǧa jettı.

1950 jyly Qazaqstanda 7854 gektar jerge dän sebılıp, odan 4,7 million tonna astyq jinalǧan bolatyn. 1955 jyly egıs kölemı 1954 jylmen salystyrǧanda ekı eseden asa köbeiıp, 20,6 million gektar jer jyrtylǧanmen, aua raiy­nyŋ qolaisyzdyǧynan 4750 tonna ǧana astyq alyndy. Tyŋ igeruşıler aitarlyqtai körsetkışke 1956 jyly ǧana jettı. Būl jyly 16 million tonna astyq jinady. Tyŋ jerlerdı igeruge qatysty aluan türlı pıkır bar. Mäselen, T.Jūmasūltanov 2004 jyly jaryq körgen «Tyŋǧa 50 jyl» kıtabynda: «Naqtyraq toqtala ketetın bır jait, 1939-59 jyldar aralyǧynda Qazaqstan halqynyŋ sany tek qana 481 myŋǧa össe, al 1959-79 jyldary 2,5 millionǧa jettı. Al endı odan keiıngı 20 jylda 2,7 millionǧa östı. 1970 jyldardyŋ bırınşı jartysynda tabiǧi ösım jaqsy boldy. 1954-60 jyldar aralyǧynda 25,5 million gektar tyŋ jer igerılgen. Kompartiianyŋ basty maqsaty 1950 jyldardyŋ bas kezındegı azyq-tülık tapşylyǧyn joiu boldy. Sodan san jaǧyna köp män berıldı. Ekı jylda orasan zor jerdı igerıp, önım alu kerek boldy. Milliardtaǧan pūt astyq alynyp, Qazaqstan kelıp qalǧan azyq-tülık daǧdarysynyŋ aldyn aldy dep aituymyzǧa bolady» dep jazady. Ärine, «Tyŋ Qazaqstanǧa ǧajaiyp özgerıster äkeldı» degen sözderdı jiı estimız. Ärine, onyŋ şyndyǧy da joq emes. Bıraq būl «ǧajaiyp özgerıster» qandai baǧamen keldı?!

Tyŋ igerılgen audandardyŋ geografiialyq, ūlttyq-etnografiialyq, ekologiialyq beinesı özgerdı. Geografiialyq kartada ūlttyq mazmūnynan aiyrylǧan eldı mekender jappai boi köterdı. Mäselen, «Moskovskii», «Astrahan», «Gorkii», «Bau­man», «Simferopol» jäne taǧy basqa osyndai ataular köbeidı. L.İ.Brejnev «Tyŋ» kıtabynda tyŋnyŋ 90 jaŋa qalanyŋ ömırge keluıne septıgın tigızgenın jazady.

Qazaqstanǧa 1954 jyldyŋ nauryz aiyna deiın 250 myŋ, al 1956 jyly 640 myŋ tyŋ igeruşı qonystanǧan. Olar, negızınen, Resei, Ukraina, Belarus qalalarynan kelgen edı. Jetkılıksız jūmys küşı keŋes armiiasy qatarynan bosatylǧan jauyngerlermen de tolyqty. Memleket batys aimaqtardan tyŋǧa qonys audarǧan otbasylarǧa köp qarajat bölgen. Respub­likanyŋ auyl şaruaşylyǧyna alǧaşqy ekı jylda 6105 million som qarjy jūmsalǧan. Būl törtınşı besjyldyqta jūmsalǧan barlyq qarjydan tört esege juyq köp. 1954-1958 jyldary Qazaqstanda 337 jaŋa sovhoz ūiymdastyryldy. Memleket sovhoz qūrylysyna 10814 som qarjy jūmsaǧan. Alaida osy tūsta tarihşy ǧalym T.Omar­bekovtıŋ «Bız tyŋ igeru ısıne memlekettıŋ qyruar qarjy bölgenı turaly talmai, qaita-qaita aitqan kezde myna maŋyzdy mäselenı esten şyǧaryp alamyz: Qazaqstan tyŋnan memleket tek qana paida tüsırdı jäne odan memleket eşqandai (eger aqşa qarajatymen esepteitın bolsaq) ziian şekken joq. Qazaqstan ekonomisterı tyŋdy igeruge ketken şyǧynnyŋ alǧaşqy jyldardan bastap-aq taza tabyspen ötelgenın eseptep şyǧaryp qoiǧan. 1954-1962 jyldardyŋ ışınde Soltüstık Qazaqstannyŋ jaŋa jyrtylǧan jerlerıne egılgen astyǧy memleketke 649 mln taza paida bergenın KSR-dıŋ Ortalyq statistika basqarmasy da eseptep şyǧardy» dep jazǧanyn keltırgenımız de jön.

Respublikanyŋ özge auyl şaruaşylyǧy audandarynyŋ esebınen tyŋǧa qūrylys materialdary, tehnika üstı-üstıne äkelındı. 1953 jylmen salys­tyrǧanda 1956 jyly tyŋǧa äkelıngen traktorlardyŋ sany 213 paiyzǧa, kombaindar 232 paiyzǧa artqan. Mäselen, 1958 jyly respublikada 40 myŋ traktor bolsa, 1960 jyldardyŋ basynda 156,2 myŋǧa artqan. Kombaindar 3 ese köbeigen. 1954 jyly belgılengen 6,3 mln gektar jerdıŋ ornyna 8,5 mln gektar jer jyrtylǧan. 1954 jyldyŋ tamyzynda KOKP OK men KSRO Ministrler keŋesınıŋ tyŋǧa şabuyldy odan ärı örıstetu turaly qaulysy qabyldanyp, nätijesınde 1954-1960 jyldary 26484 gektar jer jyrtylǧan.

1954-1955 jyldary KOKP OK Qazaqstanǧa tyŋ jerlerdı igerude audandyq buyndy nyǧaitu üşın 176 jauapty qyzmetkerdı audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın atqaruǧa jıberedı. MTS jäne sovhoz direktorlyǧyna 250 adam taǧaiyndalady. Tyŋ igeruge ekı jylda ortalyqtyŋ joldamasymen 26 myŋǧa juyq kommunist jıberılgen. Basşy jūmystarǧa syrttan kelgenderdı otyrǧyzu ädetke ainalady.

1949-1953 jyldary elımız Odaqqa jylyna 111 mln pūt astyq tapsyrsa, 1954-1958 jyldary 521,4 mln pūt astyq ötkızdı. Al 1956 jyly 1,483 mln pūt astyq jinap, 1 mlrd pūt astyq tapsyrǧan. Alaida odan keiıngı jyldary astyq öndıru baiaulaǧan. Mysaly, 1963-1964 jyldary astyq öndıru 1953 jylǧy mölşerden säl ǧana asqan. Sol jyldary AQŞ, Kanada, Argentina, Fransiia memleketterınen astyq satyp alynǧan. 1958-1965 jyldary 3 million gektarǧa juyq egıstık jer qūnarsyzdyǧyna bailanys­ty ainalymnan şyǧarylǧan.

Tyŋ igerudıŋ paidasyna şeşıletın nanymdy argument retınde Cheliabı oblysynyŋ ­«Petropavl» Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ «Lenin joly» degen ekı şaruaşylyǧynyŋ qaitadan igerılgen jerlerdıŋ bır gektarynan 22 jäne 30 sentner önım alǧan (özınen-özı kümändı) jekelegen täjıribesı alyndy. Osyny negızge ala otyryp, Qazaqstan, Sıbır, Oraldaǧy tyŋ audandary men basqa da audandarda 13 million gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı, onyŋ ışınde Qazaqstanda 6,3 mln gektardy igeru mındetı alǧa qoiyldy. 1955 jyly osy jerlerden 1100-1200 mln pūt astyq alu ūiǧaryldy. Alǧa qoiylǧan mındetterdı şeşu üşın auqymdy küş pen qarjy jūmyldyrudy, qanşama qiyndyqty jeŋu qajet boldy.

Tyŋ jerlerdı igeru – şarua­şylyqty jürgızudıŋ ekstensivtı formasy ärı mol kürdelı qarjy salymyn talap ettı. Alǧaşqy ekı jyldyŋ ışınde respublikanyŋ auyl şarua­şylyǧyna 6105 million rubl audaryldy. Būl ­barlyq tört besjyldyqtyŋ ışınde jūmsalǧan qarjydan tört ese artyq. 1954-1958 jyldary Qazaqstanda 337 jaŋa sovhoz ūiymdastyryldy. Olardyŋ qūrylysyna memleket 10814 million rubl şyǧyn şyǧardy. Negızgı öndırıs qorlary 1953 jyly 276 mln rubl bolsa, 1965 jyly 2,6 mlrd rublge deiın östı, iaǧni 10 esege artyq.

Tyŋǧa auqymdy materialdyq qorlar tartyldy. Eldegı jäne respublikalardaǧy egınşılıkpen ainalysatyn basqa audandardyŋ esebınen tyŋ igeru aimaǧyna qūrylys materialdary men tehnikalar jıberıldı. 1956 jyly 1953 jylmen salystyrǧanda traktor sany 213 paiyzǧa, al kombainmen qamtamasyz etu 237 paiyzǧa östı. Soǧan orai traktor parkı de östı. Eger 1958 jyly respublikada 40 myŋǧa tarta traktor tırkelse, 1960 jyldyŋ basynda olardyŋ sany 156,2 myŋǧa jettı nemese 4 esege, al kombaindardyŋ sany 4,3 esege artty. Mümkın sol uaqytta basqa bır audanǧa sondai mölşerdegı tehnika az jetkızılıp, olardyŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyna kerı äserın tigızgen şyǧar.

«Tyŋǧa şabuyl» eşqandai daiyndyqsyz, tez bastaldy. «Soqanyŋ jüzı qara topyraqty qūnarly jerlerge de, jaiy­lymǧa bai betegelı dalaǧa da, sondai-aq sortaŋ jerlerge de salyndy. Ekpındı komsomol jastar men internasional brigadalar «qazaq dalasynyŋ ışek-qarnyn aqtaryp tastady» dep jazady Ş.Mūrtaza. Jüzdegen, myŋdaǧan jäne milliondaǧan gektar jyrtylǧan aimaqtar turaly mälımet-raporttar joǧaryǧa berılıp jatty. Tapsyrmany asyra oryndau üşın 6,3 mil­lion gektar jerdıŋ ornyna 1954 jyly 8,5 million gektar jer jyrtyldy. Osy nätijemen toqtauǧa da boluşy edı, bıraq «qūrmettı N.Sergeevich» būǧan da qanaǧattanbady.

Tyŋ igeru tyŋ jerlerdı ba­ǧyndyruşylar üşın ömırlık maŋyzdy boldy, olar tyŋ epopeia­sy turaly aitylǧan syni pıkırlerdı jüregıne auyr qabyldady. Tyŋ igeru tarihynda şynaiy romantikalyq, jankeştılık, jaŋaşyldyq az bolǧan joq. Eşkım de būl jaǧdailardyŋ bolǧanyna, öŋdelmegen jäne sebuge jaramdy jer telımderın paidalanu qajetı sekıldı kümän keltıre almaidy. Būl jerde söz 35 million gektar jerdı talqylausyz, qysqa merzımde jyrtudyŋ qanşalyqty aqtalǧany turaly, būl nauqannyŋ ekologiialyq jäne demografiialyq, äleumettık-­ekonomikalyq zardaptary turaly bolyp tūr. Tyŋ jerlerdı igeru saiasatynyŋ jüzege asyrudaǧy jaǧymsyz körınısterı tyŋ epopeiasy barysynda oryn alǧan halyq entuziazmınıŋ maŋyzyn tömendete almaidy. Tyŋ epopeia­sy joǧary qoǧamdyq sanaly, saiasi kemeldengen myŋdaǧan adamnyŋ jankeştı eŋbegınıŋ jarqyn mysaldaryna toly boldy. Tyŋ igeru barysynda jaŋaşyl bastamalarǧa jol aşyldy. Onyŋ bırı – studenttık qūrylys otriadtary. Jüienıŋ biurokrattyq būrmalauyn bastan ötkere otyryp, studenttık qūrylys otriadtary qaita qūru jaǧdaiynda jaŋa özgerıster äkeldı. 1954 jyldyŋ küzınde Qostanai oblysy Taran audanynyŋ jastary jaŋa bastama köterdı. Olar respublikamyzdyŋ barlyq eŋbekşılerın mädeni-aǧartu mekemelerınıŋ qūrylystaryn salu jäne jöndeu, olardyŋ jūmysyn jaqsartuǧa şaqyr­dy. Būl bastama halyq tarapynan ülken qoldau tapty. 1955-56 jyldary auyldaǧy eldı mekenderde 17 mädeniet üiı, 450 klub, 300 kıtaphana, 50 oqu zaly, 500-den astam qyzyl būryş, 10 stadion jäne sport alaŋy salyndy, 230 eldı meken radiomen, 170 eldı meken elektrmen qamtamasyz etıldı.

Jappai tyŋ igeru jyldary sovhozdar men kolhozdar tarapynan auyl mektepterın qamqorlyqqa alu keŋınen taraldy. Olardyŋ kömegımen 1957 jyly auyl mektepterınde 2828 oqu şeberhanasy, 1700 pän kabinetı jabdyqtaldy. Sovhozdar men kolhozdar 3000-nan astam oqu-öndırıstık brigada men uchaskenı qūruǧa kömektestı. Tyŋ aimaqtarynda tūrǧyn üi qūrylysy jürgızıle bastady. 1954-55 jyldary tyŋ igerılgen audandarda 853 myŋ şarşy metr tūrǧyn üi salyndy. Jaŋa poselkeler, avtomobil joldary salyndy, astyq qoimalary tūrǧyzyldy.

«Tyŋdy baǧyndyruşy belsendılerdı» joldyŋ, astyq qoimasynyŋ bolmauy eş abyr­jytqan joq. Ülken eŋbekpen ösırılgen astyq jüz myŋ tonnalap qyr­manda, sonşasy destelengen küiı aşyq dalada, jaŋbyr men qardyŋ astynda şırıp qaldy.

Eger būǧan jalqaulyq pen şaruaǧa qyrsyzdyqty qosatyn bolsaq, 15 myŋ traktor synyp, ünemı jöndeude tūrǧandyqtan, tyŋ epopeiasynyŋ qorytyndysyn şyǧarǧanda, būl şyǧyndardyŋ esepke alynǧanyna kümän keltıresıŋ.

Säule MÄLIKOVA, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, Soltüstık Qazaqstan memlekettık arhivınıŋ direktory