Tyŋ epopeiasy: tarih tarazysynda

1954 jyly 23 aqpan men 2 nauryz aralyǧynda SOKP Ortalyq Komitetınıŋ kezektı plenumy ötıp, onda «Elde astyq öndırudı ūlǧaitu men tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru» turaly qauly qabyldanǧan bolatyn. Mıne, sol tarihi şeşımge 2024 jyldyŋ 2 nauryzynda 70 jyl toldy. Tyŋ igeru alyp qazaq dalasyna qalai äser ettı, neden ūttyq, neden ūtyldyq?

Keŋes bilıgı jyl­darynda Qazaq­standa jürgızılgen äleumettık-ekonomikalyq saia­sattyŋ şynaiy körınısın bügıngı uaqyt biıgımen tarihi bılımderdıŋ jetken jetıstıgı tūrǧysynan obektivtı türde baǧalau – otandyq tarih ǧylymynyŋ töl mındetı. Keŋes tarihnamasynda Qazaqstannyŋ äleumettık-ekonomikalyq, qoǧamdyq-saiasi ömırınde jürgızılgen barlyq reforma ideologiia ölşemı tūrǧysynan zerttelgenı belgılı. Elımız egemendık aluymen Qazaqstan tarih ǧylymy būrynǧy ideologiialyq dogmalardan arylyp, ötken tarihty jaŋaşa zerdeleuge jol aşyldy. Sonyŋ bırı – HH ǧasyrdyŋ 50-60-jyldary keŋes agrarlyq saiasatynyŋ Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtarynda jüzege asuy men nätijesı, onyŋ qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-­mädeni ömırge yqpaly. KOKP OK jaŋa jerlerdı igeru mındetıne bükıl keŋes halqyn «jūmyldyr­dy». 1953 jyldyŋ aiaǧy men 1954 jyldyŋ basynda KOKP OK Resei Federasiiasynyŋ aimaqtary men oblystarynda, Qazaqstanda jäne basqa da res­publikalarda keŋes ötkızıp, onda jaŋa jerlerdı igeru jönınde jürgızıletın bolaşaq jūmys­tardy talqylap, osy şaranyŋ maŋyzy men qajetın tüsındıredı. Osy maqsatta tyŋ igerıletın bırqatar audanǧa, täjıribelı partiia qyzmetkerlerın jıbere otyryp, partiialyq basşylyq nyǧaitylady.

Keŋes Odaǧynyŋ tarihynda KOKP HH sezınen bastalatyn tarihi kezeŋnıŋ alatyn orny erekşe. N.Hruşevtıŋ «jaŋaşyl», «ozyq» saiasaty negızınde jeke basqa tabynuşylyqtyŋ (stalinşıldık) zardaptary joiylyp, qoǧamdyq-saiasi ömırge aqyryndap özgerıs ene bastady. Tarihta «Tyŋ epopeiasy» degen atpen qalǧan azyq-tülık molşylyǧyn jasau baǧdarlamasynyŋ Qazaqstannyŋ bet-beinesın müldem özgertıp jıbergenı de belgılı. Saia­si maqsatty közdegen agrarlyq saiasat saldarynan Qazaqstan jerınıŋ eŋ köp mölşerı zardap şektı (eroziiaǧa ūşyrady). Ökınışke qarai, sol kezeŋde «tyŋ igeru» ısı jappai «jeŋıs» pen «jetıstık», «bas ainaldyrar tabystar» retınde mazmūndaldy. Tarihşylar üstem bolǧan kommunistık ideologiianyŋ qysymymen «sosializmnıŋ jetıstıkterın» madaqtauǧa ǧana qūzyrly boldy. Zertteuşılerdıŋ qolyna keŋselerde jasaqtalǧan, tekserılıp-tügendelgen resmi aqparat qana berılıp, obektivtı derekter qūpiia türde saqtaldy.

Soǧystan keiıngı jyldar Qazaqstannyŋ soltüstık oblys­tary şaruaşylyqtarynyŋ jaǧdaiy men auyl tūrǧyndarynyŋ äleumettık ömırınde de qiynşylyqtar boldy. Bırneşe jylǧy soǧys saldarynan auylşaruaşylyq öndırıs älsıredı. Onsyz da naşar azyq-tülık jaǧdaiyn 1946 jylǧy qūrǧaqşylyq odan saiyn uşyqtyra tüstı, dändı daqyldardyŋ şyǧymy tömendedı, būl tiısınşe mal şaruaşylyǧyna da daǧdarys äkeldı. Būl qiyndyqtardy auyl eŋbekkerlerı qajyrly eŋbegımen jeŋe bıldı, soǧys zardaptary men soǧys­tan keiıngı qiynşylyqtar artta qala bastady. Önerkäsıp öndırısınıŋ kölemı molaiyp, eŋbek önımdılıgınıŋ artuy baiqaldy. Önerkäsıp jäne tūrǧyn üi nysandary salyna bastady, äleumettık sala, onyŋ ışınde densaulyq saqtau, bılım beru, mädeniet mekemelerı jandandy.

Soltüstık Qazaq­stan oblysynda egıstık kölemı 1945 jyly 1940 jylmen salys­tyrǧanda 8,4%-ǧa, sonyŋ ışınde dändı daqyldar alaby 15,8%-ǧa, al bidai sebu 38,7%-ǧa azaiǧan. 1946 jyly eldıŋ negızgı astyqty aimaqtarynda 1921 jylǧy quaŋşylyqqa ūqsas jaǧdai qalyptasyp, auyl şarua­şylyǧyna qater töndı

KSRO-da ekonomikanyŋ basqa salalarynyŋ, eŋ aldymen, auyr önerkäsıptıŋ damuyna auyl şaruaşylyǧynyŋ jaǧdaiy tıkelei äser etetının tarih däleldep berdı. Olai bolsa Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ alǧaşqy jyldarynan bastalǧan orasan zor şyǧyn eldegı auyl şaruaşylyǧyn orasan küizeltıp kettı. Atap aitqanda, jyl – on ekı ai boiy jüretın şarua ekınşı jylǧa jalǧasyp, tabiǧat zaŋyndai toqtausyz öndırıs jaǧdaiyndaǧy auyl şaruaşylyǧyna qajettı adam jäne materialdyq qorlar tolyǧymen maidanǧa jūmyldy. Oǧan qosa, jappai soǧys jaǧdaiyna be­iımdelgen auyr önerkäsıp salasy auyl şaruaşylyǧyna traktor, maşina jäne basqa tehnikany, janarmaidy berudı müldem azaitty nemese müldem toqtatty. Soǧys qimyldary jürgen aimaqtarda 98 myŋ ūjymşar, 70 myŋ selo men derevnia, 1876 keŋşar qirap, tübırımen qūryp kettı. Sol jyldary 17 million ırı qara, 20 million şoşqa, 27 million qoi men eşkı joiyldy. Auyl şaruaşylyǧynyŋ jalpy şyǧyny 181 milliard rublge taiady. 1940 jyly 1:2,7 bolǧan. Jūmysşy küşı jetıspedı, er adamdardyŋ soǧysqa şaqyryluyna bailanysty egıs-dala jūmystary äielderdıŋ moinyna tüstı. Demobilizasiia boiynşa äskerden qaitarylǧandardy eseptegennıŋ özınde, elımızdegı kolhoz tūrǧyndarynyŋ sany soǧys jyldary 15%-ǧa, al eŋbekke jaramdy tūlǧalar sany 32,5%-ǧa qysqaryp ketkenı turaly mälımet bar.

Soltüstık Qazaqstan oblysynda egıstık kölemı 1945 jyly 1940 jylmen salystyrǧanda 8,4%-ǧa, sonyŋ ışınde dändı daqyldar alaby 15,8%-ǧa, al bidai sebu 38,7%-ǧa azaiǧan. 1946 jyly eldıŋ negızgı astyqty aimaqtarynda 1921 jylǧy quaŋşylyqqa ūqsas jaǧdai qalyptasyp, auyl şaruaşylyǧyna qater töndı.

Şarualar üşın eŋ qiyn kezeŋ 1946 jyl boldy. Sebebı kolhozşylarǧa astyqpen esep aiyrysu qiyndady. KSRO bo­iynşa 1946 jyly kolhozdardyŋ 75,8%-y eŋbekkünge 1 kilogramǧa da tolmaityn astyq berdı, al qalǧan kolhozdar eŋbekke mülde aqy tölegen joq. Būl, jazǧy qūrǧaqşylyqpen qosa, halyqtyŋ aştyqqa ūşyrauyna sebepşı boldy. 1946 jylǧy qūrǧaqşylyq Ukrainany, Moldaviiany, Edıl boiy, Ortalyq, qaratopyraqty aimaqty qamtydy. Köptegen audanda 60-70 kün boiy jauyn bolmai, būl egınnıŋ şyǧymyna kerı äserın tigızdı. Elımızdegı dändı daqyldardyŋ şyǧymy orta eseppen 1946 jyly är gektar üşın 4,6 sentner boldy. Būl 1940 jyldaǧy körsetkışten ekı ese kem edı. Nätijesınde şaruaşylyqtarda 39,6 million tonna astyq jinaldy, 1946 jyly elde orta eseppen bır eŋbekkünge 0,52 kg astyq bölındı.

1946 jyly KSRO Ministrler keŋesı 7 mausymda «Astyqtyŋ saqtaluyn qamtamasyz etu, ony şaşyp-tökpeu, ūrlatpau jäne büldırtpeu şaralary turaly», 25 qazanda «Memlekettık astyqtyŋ saqtaluyn qamtamasyz etu turaly» qaulylar qabyldady.

Küzde qūrǧaqşylyq saldarynan bolǧan zalal tolyq eseptelgennen keiın, astyq ūrlauǧa qatysty dep sanalǧan ısterdı sot 10 kün ışınde qarap, 1932 jylǧy 7 tamyzdaǧy zaŋ boiynşa ükım şyǧarǧan. 1946 jylǧy qaraşa aiynda Soltüstık Qazaqstan oblystyq partiia komitetı qaraşanyŋ bırınşı beskündıgındegı astyq tapsyru josparyn qarap, jospardy oryndamaǧan 416 kolhozdyŋ 102-sınıŋ astyq tapsyruǧa müldem qatyspaǧanyn anyqtaǧan. Astyq daiyndau kestesın būzǧany üşın prokuratura organdary men Işkı ıster ministrlıgı 231 adamdy qylmystyq jauapqa tartqan. Onyŋ ışınde astyq jinau men astyq daiyndaudy būzǧany üşın – 24, astyqty büldırgenı jäne räsua etkenı üşın – 18, astyqty ūrlap talan-tarajǧa salǧany üşın 189 adam jauapqa tartyldy. 209 adam sottalyp, onyŋ 17-sıne 1932 jylǧy 7 nauryzdaǧy qauly qoldanylyp, atu jazasyna 2 adam kesılıp, 15 adam 10 jyl merzımge bas bostandyǧynan aiyrylǧan.

1946 jyly şarualardyŋ qosalqy şaruaşylyǧyna salynatyn salyqty köbeitu turaly ükımet şeşımı qabyldandy. 1948 jäne 1952 jyldary auyl şaruaşylyǧy salyǧy taǧy östı. Jalpy alǧanda, auyl şaruaşylyǧy salyǧynyŋ kölemı 1951 jylmen salystyrǧanda 1952 jyly orta eseppen 1,5-2 ese östı. Şaruaşylyqtar jäne jeke şarualar 1952 jyly memleketke 8,7 milliard teŋge salyq tölegen.

Qoryta kelgende, 40-50-jyldary Keŋes Odaǧynyŋ auyl şaruaşylyǧy adamdardy qinau, qorlau, zorlyq-zombylyq jasau jolymen qara jūmysqa jegu jaǧdaiynda damuǧa tiıs boldy.

KSRO-nyŋ auyl şarua­şylyǧynda oryn alǧan ja­ǧymsyz ürdıs jyldan-jylǧa tamyryn tereŋge jaiyp, aqyry azyq-tülık daǧdarysyna jaqyndatty. Soǧan qaramastan, 1952 jyly partiianyŋ HIH sezınde KSRO Ministrler keŋesınıŋ töraǧasy G.M.Malenkov «Elde astyq öndıru mäselesı tüpkılıktı jäne sözsız şeşıldı» dep mälımdedı. Al şyndyǧynda barlyq respublikada astyq, et, qant önımderınıŋ tapşylyǧy baiqalyp otyrǧan. 1949-1952 jyldary egınnıŋ jalpy tüsımı Qazan töŋkerısınıŋ aldyndaǧy mölşerınen sany 40 million pūtqa öskenmen, 1952 jyly josparly 8 mlrd pūt astyqtyŋ ornyna 5,6 mlrd pūt bidai alyndy. Kolhozdar, sovhozdar jospardy qaitse de oryndauǧa ūmtylyp, özderınıŋ tūqymǧa qaldyrǧan astyqtarynyŋ bır bölıgın ükımetke tapsyrǧan. Eldıŋ azyq-tülık mäselesın kündelıktı şeşuge qajettı mölşerde astyq jetpegendıkten, memlekettık qordaǧy astyq jūmsalǧan. 1916 jyl nemese 1928 jylmen salystyrǧanda mal sany men et önımderı de öte az mölşerde öndırıldı.

Tönıp tūrǧan daǧdarystan şyǧu üşın aldymen öndırıs qatynasyn tübırımen özgertu, iaǧni auyl şaruaşylyǧyn naryq qatynasyna baǧyttap, onyŋ naqty mehanizmın tabu, sonymen bırge menşıktı, äsırese jerdı jekeşelendıre otyryp, ekonomikany damytuǧa jeke adamdardyŋ müddesın paidalanu qajet edı. Keŋes jaǧdaiynda eşkım de būl baǧytqa aiaq baspaityny tüsınıktı. Sondyqtan kommunistık jüie tarih aldynda özın aqtap alu üşın auyl şaruaşylyǧynyŋ ekstensivtı jolyn taŋdauyna mäjbür boldy. Iаǧni Keŋes Odaǧy siiaqty ūlan-baitaq jerdı iemdenıp otyrǧan memlekette astyq öndırudı molaitudyŋ bır ǧana joly eldıŋ şyǧysynda bos jatqan, dälırek aitqanda, «tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı» jappai jyrtyp, astyq sebuge bel bailandy. Şynynda, būl üşın köp aqyl-oidyŋ, ǧylymi ızdenıske negızdelgen tübegeilı reformanyŋ qajetı şamaly edı. Myŋdaǧan traktordy dala tösıne qoia berıp, tyŋ jerlerdı jyrtyp tastasa, odan şyǧatyn önım az jyldar ışınde qajettı astyq mölşerın jinap aluǧa mümkındık beretın. Būl kezde memlekettıŋ bilık basyna N.S.Hruşev keldı. Ol, älbette, KSRO agrarlyq saladaǧy daǧdarystyŋ betın qaitaru arqyly bedel jinauǧa kırıstı.

1953-1964 jyldar arasynda bileuşı partiianyŋ ortalyq komitetı auyl şaruaşylyǧy mäselelerıne bırneşe märte qaita oralyp, jaǧdaidy tüzetuge jantalasa kırıstı. Osy mäsele boiynşa bırneşe mäslihat, jinalys, otyrys, t. b. ıs-şaralar öttı. N.S.Hruşev auyl şaruaşylyǧyn damytu turaly qaişylyqty ūsynystarymen (resmi qairatkerlerdıŋ ışınde bırınşı bolyp) ortalyqtandyrudy jäne kolhozdar men sovhozdardaǧy şaruaşylyqty derbestendırudı bastady. Mūnyŋ bärıne 1953 jylǧy qyrküiektegı KOKP OK men 1955 jyly 9 nauryzdaǧy KSRO Ministrler keŋesınıŋ «Auyl şaruaşyly­ǧynda josparlau täjıribesın özgertu» turaly qabyldanǧan şeşımı negız boldy.

Tyŋ jerlerdı igeru jönınde Cheliabı oblysyndaǧy «Petropavl», Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy «Lenin joly» şaruaşylyqtarynyŋ täjıribesı taratyldy. Olar dändı daqyldardyŋ gektarynan 22 jäne 30 sentnerden önım alǧan edı. Osyndai önım alu maqsatyn közdegen keŋes saiasatkerlerı Qazaqstannyŋ tyŋ audandarynda Sıbır, Oral jäne basqa aimaqtarda 13 million gektar, onyŋ ışınde Qazaqstanda 6,3 mln gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igerudı oilastyrǧan. Osy atalǧan jerlerden 1100-1200 mln pūt astyq jinap, egın önımdılıgın 14-15 gektarǧa jetkızu közdelgen.

Memlekette, respublikada qabyldanǧan şaralardyŋ nätijesınde Qazaqstannyŋ soltüstık aimaǧynda tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igerudıŋ naqty täjıribesı 1954 jylǧy 1 nauryzda bastaldy. Dälırek aitqanda, Soltüstık Qazaqstan oblysyna Almatydan tyŋ igeruşılerdıŋ bırınşı otriady, ekınşı eşelon Mäskeuden 1954 jyly 1 nauryzda kelgen.

Qazaq KSR Ministrler keŋesınıŋ sol kezdegı töraǧasy E.Taibekov 1953 jyldyŋ aiaǧynda «Pravda» gazetınde: «Soŋǧy jyldary audandarda egıstık jerdı keŋeitu baǧytynda bıraz jūmys atqaryldy. Soltüstık Qazaqstan oblysynda egıstık jer kölemı 1953 jyly 1950 jylmen salystyrǧanda 28,5%-ǧa, al dändı daqyldar alqaby 128 myŋ gektarǧa östı. Osyndai mälımetterdı basqa oblystar boiynşa da beruge bolady» dep jazǧan.

Koniuhov audanyndaǧy «Put Lenina» kolhozynda ortaşa egınnıŋ şyǧymy gektaryna 14,5 sentner bolsa, jaŋa igerılgen tyŋ jerden gektarynan 30 sentner önım alynǧan. Kolhozdarda jaŋa 350 ga jerge egın egılgen. Presnov audanyndaǧy Molotov atyndaǧy artel, Lenin audanyndaǧy «Būlaq», «Mir» artelderı 1954-1955 jyldary 1 myŋ gektardan jaŋa jerlerdı igeruı tiıs bolǧan. Kezektı bır jinalysta Lenin audanynyŋ Vorovskoi atyndaǧy artelı josparyn ūlǧaityp, tyŋaiǧan jerlerdıŋ esebınen astyq egetın jerdı 500 ga köbeituge şeşım qabyldaǧan.

1954 jylǧy 23 aqpan men 3 nauryz aralyǧynda Mäskeude KOKP OK plenumy ötedı. Plenum «Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerdı igeru arqyly astyq şaruaşylyǧyn köbeitu» jäne «2-3 jyldyŋ ışınde elımızdegı halyqty azyq-tülık önımderımen qamtamasyz etu» turaly qauly qabyldaǧan.

Elde alǧaşqy 3 jyldyŋ özınde 32 mln gektardan astam jer jyrtylǧan. Bır kezde oblysta basşylyq qyzmette bolǧan J.Ǧ.Ysqaqov öz estelıgınde: «Put İlicha» ūjymşarynyŋ basqarma töraǧasy S.Ş.Sihvatullin degen öte bılımdı, ısker jıgıt edı. Egıstık jerı 5 myŋ gektar edı, tyŋǧa şabuyl dep attan salǧanda taǧy 5 myŋ gektardy jyrtyp tastadyq. Kışkene şaruaşylyq üşın, ärine, būl köp kölem edı» dep jazǧandai, jyrtylǧan jerde şek bolmaǧan.

1954 jyldyŋ köktemınde Qazaqstanda tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru jūmysy jappai bastaldy: Aqmola, Kökşetau, Qostanai, Pavlodar jäne Soltüstık Qazaqstan siiaqty respublikanyŋ bes oblysynda, sonymen qatar, az mölşerde bolsa da, Oral, Aqtöbe, Semei, Qaraǧandy, Almaty oblystarynda tyŋ igeru jūmysy bastalyp kettı. «Tyŋ igerudıŋ» alǧaşqy jylynyŋ özınde Qazaqstanda 8 million 531 myŋ gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jer igerıldı. Onyŋ ışınde 1710 myŋ gektary – Qostanai, 1644 myŋ gektary – Aqmola, 1428 myŋ gektary – Kökşetau, 1021 myŋ gektary – Pavlodar, 759 myŋ gektary Soltüstık Qazaqstan oblysynda igerılgen. Sol jyly Oralǧa 560 myŋ gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jerdı igeru, Aqtöbe oblysyna 446 myŋ gektar jer qarasty boldy. Būl jūmysqa Qazaqstannyŋ 1967 kolhozy, 216 sovhoz jäne 283 MTS qatysty.

Sol uaqyttarda «Otan üşın beibıt uaqytta qūrban bolu» ūrany üstem bolyp, halyq auylşaruaşylyq reformasynan jaqsy nätije kütıp ümıttendı de. Elımızdıŋ barlyq jerıne jügerı, şarşy ūialy ädıspen ärtürlı daqyl egıldı. N.S.Hruşevtıŋ «jaŋa baǧyty» «baqytty bolaşaqqa», elımızdı agrarly örkendetuge baǧyttaldy. «Agroqalalar qūru», «tyŋ igeru epopeiasy», «mädeniettıŋ örkendeuı», «jügerı – dala aruy», «būrşaq – dala serısı», «et, süt, mai önımderın öndırude Amerikany quyp jetıp, basyp ozu» ūrandary auyzdan-auyzǧa taraldy. Alaida boljamnyŋ nätijesı ǧylymi mekemelerde, josparly organdarda ǧylymi türde jobalanbai, reforma ekonomikalyq tūrǧydan eseptelgen joq. Reforma jürgızude voliuntaristık közqaras üstem boldy.

1954 jyldyŋ özınde tyŋ köteru jönındegı jospar artyǧymen oryndaldy. Qazaqstanda 6,5 million gektar tyŋ jer jyrtyldy. Astyqtyŋ jalpy tüsımınıŋ mölşerı 7650 tonnaǧa jettı.

1950 jyly Qazaqstanda 7854 myŋ gektar jerge dän sebılıp, odan 4,7 million tonna astyq jinalǧan bolatyn. 1955 jyly egıs kölemı 1954 jylmen salystyrǧanda ekı eseden asa köbeiıp, 20,6 million gektar jer jyrtylǧanmen, aua raiynyŋ qolaisyzdyǧynan 4750 tonna ǧana astyq alyndy. Tyŋ igeruşıler aitarlyqtai körsetkışke 1956 jyly ǧana jettı. Būl jyly 16 million tonna astyq jinady. Tyŋ jerlerdı igeruge qatysty aluan türlı pıkır bar. Mäselen, T.Jūmasūltanov 2004 jyly jaryq körgen «Tyŋǧa 50 jyl» kıtabynda: «Naqtyraq toqtala ketetın bır jait, 1939-59 jyldar aralyǧynda Qazaqstan halqynyŋ sany tek qana 481 myŋǧa össe, al 1959-79 jyldary 2,5 millionǧa jettı. Al endı odan keiıngı 20 jylda 2,7 millionǧa östı. 1970 jyldardyŋ bırınşı jartysynda tabiǧi ösım jaqsy boldy. 1954-60 jyldar aralyǧynda 25,5 million gektar tyŋ jer igerılgen. Kompartiianyŋ basty maqsaty 1950 jyldardyŋ bas kezındegı azyq-tülık tapşylyǧyn joiu boldy. Sodan san jaǧyna köp män berıldı. Ekı jylda orasan zor jerdı igerıp, önım alu kerek boldy. Milliardtaǧan pūt astyq alynyp, Qazaqstan kelıp qalǧan azyq-tülık daǧdarysynyŋ aldyn aldy dep aituymyzǧa bolady» dep jazady. Ärine, «Tyŋ Qazaqstanǧa ǧajaiyp özgerıster äkeldı» degen sözderdı jiı estimız. Ärine, onyŋ şyndyǧy da joq emes. Bıraq būl «ǧajaiyp özgerıster» qandai baǧamen keldı?!

Tyŋ igerılgen audandardyŋ geografiialyq, ūlttyq-etnografiialyq, ekologiialyq beinesı özgerdı. Geografiialyq kartada ūlttyq mazmūnynan aiyrylǧan eldımekender jappai boi köterdı. Mäselen, «Moskovskii», «Astrahan», «Gorkii», «Bauman», «Simferopol» jäne taǧy basqa osyndai ataular köbeidı. L.İ. Brejnev «Tyŋ» kıtabynda tyŋnyŋ 90 jaŋa qalalardyŋ ömırge keluıne septıgın tigızgenın jazady.

Qazaqstanǧa 1954 jyldyŋ nauryz aiyna deiın 250 myŋ, al 1956 jyly 640 myŋ tyŋ igeruşıler qonystanǧan. Olar negızınen Resei, Ukraina, Belorus qalalarynan kelgen edı. Jetkılıksız jūmys küşı keŋes armiiasy qatarynan bosatylǧan jauyngerlermen de tolyqtyrylady. Memleket batys aimaqtardan tyŋǧa qonys audarǧan otbasylaryna köp qarajat bölgen. Respublikanyŋ auyl şaruaşylyǧyna alǧaşqy ekı jylda 6 105 million som qarjy jūmsalǧan. Būl törtınşı besjyldyqta jūmsalǧan barlyq qarjydan tört esege juyq köp. 1954-1958 jyldary Qazaqstanda 337 jaŋa sovhoz ūiymdastyryldy. Memleket sovhoz qūrylysyna 10.814 myŋ som qarjy jūmsaǧan. Alaida, osy tūsta tarihşy ǧalym T.Omarbekovtıŋ «Bız tyŋ igeru ısıne memlekettıŋ qyruar qarjy bölgenı turaly talmai, qaita-qaita aitqan kezde, myna maŋyzdy mäselenı esten şyǧaryp alamyz: Qazaqstan tyŋnan memleket tek qana paida tüsırdı jäne odan memleket eşqandai (eger aqşa qarajatymen esepteitın bolsaq) ziian şekken joq. Qazaqstan ekonomisterı tyŋdy igeruge ketken şyǧynnyŋ alǧaşqy jyldardan bastap-aq taza tabyspen ötelgenın eseptep şyǧaryp qoiǧan. 1954-1962 jyldardyŋ ışınde Soltüstık Qazaqstannyŋ jaŋa jyrtylǧan jerlerıne egılgen astyǧy memleketke 649 mln. taza paida bergenın SSR-dıŋ Ortalyq statistikalyq basqarmasy da eseptep şyǧardy» – dep jazǧanyn keltırgenımız de jön.

Respublikanyŋ özge auyl şaruaşylyǧy audandarynyŋ esebınen tyŋǧa qūrylys materialdary, tehnika üstı-üstıne äkelındı. 1953 jylmen salystyrǧanda 1956 jyly tyŋǧa äkelıngen traktorlardyŋ sany 213 paiyzǧa, kombaindar 232 paiyzǧa artqan. Mäselen, 1958 jyly respublikada 40 myŋ traktor bolsa, 1960 jyldardyŋ basynda 156,2 myŋǧa artqan. Kombaindar 3 ese köbeigen. 1954 jyly belgılengen 6,3 mln. gektar jerdıŋ ornyna 8,5 mln. gektar jer jyrtylǧan. 1954 jyldyŋ tamyzynda KOKP OK men KSRO Ministrler Keŋesınıŋ tyŋǧa şabuyldy odan ärı örıstetu turaly qaulysy qabyldanyp, nätijesınde 1954-1960 jyldary 26484 myŋ gektar jer jyrtylǧan.

1954-1955 jyldary KOKP OK Qazaqstanǧa tyŋ jerlerdı igerude audandyq buyndy nyǧaitu üşın 176 jauapty qyzmetkerdı audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın atqaruǧa jıberedı. MTS jäne sovhoz direktorlyǧyna 250 adam taǧaiyndalady. Tyŋ igeruge ekı jylda ortalyqtyŋ joldamasymen 26 myŋǧa juyq kommunist jıberılgen. Basşy jūmystarǧa syrttan kelgenderdı otyrǧyzu ädetke ainalady.

Qostanai oblysy Taran audanynyŋ jastary 1954 jyldyŋ küzınde igı bastama köterıp, mädeni-aǧartu mekemelerınıŋ jaŋa qūrylystaryn saluǧa, jöndeuden ötkızu, qyzmetın jaqsartuǧa kömektesuge ündeu tastaǧan. Olardyŋ bastamasy keŋınen qoldau tapqan. 1955-1956 jyldary selolyq jerlerde 17 mädeniet üiı, 450 klub, 300 kıtaphana, 50 oqu üiı, 500-den astam qyzyl müiıs, 10 stadion jäne alaŋdar salynyp, 230 eldımekenge radio jäne 130 eldımekenge elektr jüielerı tartylǧan. 1954-1955 jyldary respublikanyŋ tyŋ aimaǧynda 853 myŋ şarşy metr üi salynǧan.

1949-1953 jyldary elımız Odaqqa jylyna 111 mln. pūt astyq tapsyrsa, 1954-1958 jyldary 521,4 mln. pūt astyq ötkızdı. Al, 1956 jyly 1,483 mln. pūt astyq jinap, 1 mlrd. pūt astyq tapsyrǧan. Alaida, odan keiıngı jyldary astyq öndıru baiaulaǧan. Mysaly, 1963-1964 jyldary astyq öndıru 1953 jylǧy mölşerden säl ǧana asqan. Sol jyldary AQŞ, Kanada, Argentina, Fransiia memleketterınen astyq satyp alynǧan. 1958-1965 jyldary 3 million gektarǧa juyq egıstık jer qūnarsyzdyǧyna bailanysty ainalymnan şyǧarylǧan.

Tyŋ igerudıŋ paidasyna şeşıletın nanymdy argument retınde Cheliabı oblysynyŋ «Petropavl» Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ «Lenin Joly» degen ekı şaruaşylyǧynyŋ qaitadan igerılgen jerlerdıŋ bır gektarynan 22 jäne 30 sentner önım alǧan (özınen özı kümändı) jekelegen täjıribesı alyndy. Osyny negızge ala otyryp Qazaqstan, Sıbır, Oraldaǧy tyŋ audandary men basqa da audandarda 13 million gektar tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı, onyŋ ışınde Qazaqstanda 6,3 mln. gektardy igeru mındetı alǧa qoiyldy. 1955 jyly osy jerlerden 1100-1200 mln. pūt astyq alu ūiǧaryldy. Alǧa qoiylǧan mındetterdı şeşu üşın auqymdy küş pen qarjy jūmyldyrudy, qanşama qiyndyqtardy jeŋu qajet boldy.

Tyŋ jerlerdı igeru şaruaşylyqty jürgızudıŋ ekstensivtı formasy bolyp tabyldy, ärı mol kürdelı qarjy salymyn talap ettı. Alǧaşqy ekı jyldyŋ ışınde respublikanyŋ auyl şaruaşylyǧyna 6105 million rubl audaryldy. Būl barlyq tört besjyldyqtyŋ ışınde jūmsalǧan qarjydan tört ese artyq. 1954-1958 jyldary Qazaqstanda 337 jaŋa sovhoz ūiymdastyryldy. Olardyŋ qūrylysyna memleket 10814 million rubl şyǧyn şyǧardy. Negızgı öndırıstık qorlar 1953 jyly 276 mln. rubl bolsa, 1965 jyly 2,6 mlrd. rublge deiın östı, iaǧni 10 esege artyq.

Tyŋǧa auqymdy materialdyq qorlar tartyldy. Eldegı jäne respublikalardaǧy egınşılıkpen ainalysatyn basqa audandardyŋ esebınen tyŋ igeru aimaǧyna qūrylys materialdary men tehnika jıberıldı. 1956 jyly 1953 jylmen salystyrǧanda traktor sany – 213 paiyzǧa, al kombainmen qamtamasyz etu 237 paiyzǧa östı. Soǧan orai traktor parkı de östı. Eger, 1958 jyly respublikada 40 myŋǧa tarta traktor tırkelse, 1960 jyldyŋ basynda olardyŋ sany 156,2 myŋǧa jettı, nemese 4 esege, al kombaindardyŋ sany 4,3 esege artty. Mümkın, sol uaqytta, basqa bır audanǧa sondai mölşerdegı tehnika az jetkızılıp, olardyŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyna kerı äserın tigızgen şyǧar.

«Tyŋǧa şabuyl» eşqandai daiyndyqsyz, tez bastaldy. «Soqanyŋ jüzı qara topyraqty qūnarly jerlerge de, jaiylymǧa bai betegelı dalaǧa da, sondai-aq sortaŋ jerlerge de salyndy. Ekpındı komsomol-jastar men internasionaldyq brigadalar «qazaq dalasynyŋ ışek-qarnyn aqtaryp tastady», – dep jazady Ş.Mūrtaza. Jüzdegen, myŋdaǧan jäne milliondaǧan gektar jyrtylǧan aimaqtar turaly mälımet-raporttar joǧaryǧa berılıp jatty. Tapsyrmany asyra oryndau üşın 6,3 million gektar jerdıŋ ornyna 1954 jyly 8,5 million gektar jer jyrtyldy. Osy nätijemen toqtauǧa da boluşy edı, bıraq «qūrmettı N. Sergeevich» būǧan da qanaǧattanbady.

Tyŋ igeru tyŋ jerlerdı baǧyndyruşylar üşın ömırlık maŋyzdy boldy, olar tyŋ epopeiasy turaly aitylǧan syni pıkırlerdı jüregıne auyr qabyldady. Tyŋ igeru tarihynda şynaiy romantikalyq, jankeştılık, jaŋaşyldyq az bolǧan joq. Eşkım de būl jaǧdailardyŋ bolǧanyna, öŋdelmegen jäne sebuge jaramdy jer telımderın paidalanu qajettılıgı sekıldı kümän keltıre almaidy. Būl jerde söz 35 million gektar jerdı talqylausyz, qysqa merzımde jyrtudyŋ qanşalyqty aqtalǧany turaly, būl nauqannyŋ ekologiialyq jäne demografiialyq, äleumettık-ekonomikalyq zardaptary turaly bolyp tūr. Tyŋ jerlerdı igeru saiasatynyŋ jüzege asyrudaǧy jaǧymsyz körınısterı tyŋ epopeiasy barysynda oryn alǧan halyq entuziazmınıŋ maŋyzyn tömendete almaidy. Tyŋ epopeiasy joǧary qoǧamdyq sanaly, saiasi kemeldengen myŋdaǧan adamdardyŋ jankeştı eŋbekterınıŋ jarqyn mysaldaryna toly boldy. Tyŋ igeru barysynda jaŋaşyl bastamalarǧa jol aşyldy. Onyŋ bırı – studenttık qūrylys otriadtary. Jüienıŋ biurokrattyq būrmalauyn bastan ötkere otyryp studenttık qūrylys otriadtary qaita qūru jaǧdaiynda jaŋa özgerıster äkeldı. 1954 jyldyŋ küzınde Qostanai oblysynyŋ Taran audanynyŋ jastary jaŋa bastama köterdı. Olar respublikamyzdyŋ barlyq eŋbekşılerın mädeni-aǧartu mekemelerınıŋ qūrylystaryn salu jäne jöndeu, olardyŋ jūmysyn jaqsartuǧa şaqyrdy. Būl bastama halyq tarapynan ülken qoldau tapty. 1955-56 jyldary auyldyq eldı mekenderde 17 mädeniet üiı, 450 klub, 300 kıtaphana, 50 oqu zaly, 500-den astam qyzyl būryştar, 10 stadion jäne sport alaŋdary salyndy, 230 eldı meken radiomen, 170 eldı meken elektrmen qamtamasyz etıldı.

Jappai tyŋ igeru jyldary sovhozdar men kolhozdar tarapynan auyl mektepterın qamqorlyqqa alu keŋınen taraldy. Olardyŋ kömegımen 1957 jyly auyl mektepterınde 2828 oqu şeberhansy, 1700 pän kabinetı jabdyqtaldy. Sovhozdar men kolhozdar 3000-nan astam oqu öndırıstık brigada men uchaskenı qūruǧa kömektestı. Tyŋ aimaqtarynda tūrǧyn üi qūrylystary jürgızıle bastady. 1954-55 jyldary tyŋ igerılgen audandarda 853 myŋ kv.m. tūrǧyn üiler salyndy. Jaŋa poselkeler, avtomobil joldary salyndy, astyq qoimalary tūrǧyzyldy.

«Tyŋdy baǧyndyruşy belsendılerdı» joldyŋ, astyq qoimasynyŋ bolmauy da eş abyrjytqan joq. Ülken eŋbekpen ösırılgen astyq jüz myŋ tonnalap qyrmanda, sonşasy destelengen küiı aşyq dalada, jaŋbyr men qardyŋ astynda şırıp qaldy.

Eger būǧan jalqaulyq pen şaruaǧa qyrsyzdyqty qosatyn bolsaq, 15 myŋ traktor synyp, ünemı jöndeude tūrǧandyqtan, tyŋ epopeiasynyŋ qorytyndysyn şyǧarǧanda būl şyǧyndardyŋ esepke alynǧanyna kümän keltıresıŋ.

Memleketke alǧaşqy qazaqstandyq milliard pūt astyqty tapsyruǧa bailanysty jelık ūzaqqa sozylǧan joq. Kelesı jyly, 1957 jyly astyq 2,5 ese kem jinaldy, al 1963, 1964 jyldary astyq öndıru 1953 jylǧy deŋgeiden säl artty. Bıraq sol kezde sebu alaŋdary egıs alqaptary bes ese az boldy. Aiausyz jyrtylǧan keŋ baitaq qazaq dalasynda ǧasyrlar boiy jinalǧan qūnarly jer qabatyn ūşyrǧan şaŋdy boran bastaldy.Osy sebeptı, jäne 1958-1965 jyldardaǧy agrotehnikanyŋ naşarlyǧynan 3 million gektarǧa deiıngı egıs alqaptary esepten şyǧaryldy, aitarlyqtai ülken alqaptarda astyq önımı bırden tömendedı.

Tek, 60-şy jyldary ǧana tyŋ şaruaşylyǧynyŋ maŋyzdy bölıgı diqanşylyqqa jaramsyz audandarda ornalasqandyǧy turaly belgılı boldy, eroziiaǧa qarsy tehnika men agrotehnikany jasau jäne qoldanu qajettıgı turaly söz bola bastady. Osy kezde KOKP OK KSRO auyl şaruaşylyǧy ministrlıgımen bırlesken qaulysynda «Qazaq KSR-da jyl saiyn şaŋdy borandar egıs dalasynyŋ qūnarly qabatyn ūşyruda, bırşama auqymdy alqaptarda egıstı qūrtyp, ziian keltırude, al keibır audandarda suarmaly jerlerdı, irrigasiialyq kanaldardy, su közderın şaŋ-topyraq basyp qaluda» dep moiyndady.

Jyrtylǧan tyŋ jerden alǧaşqy mol astyqty öndırgende tyŋ igeruşılerge şetten keletın kömeksız jinap alu mümkın emestei körındı. Qarapaiym egın jinau nauqany bükıl Odaqtyŋ jūmyla kırısetın şaruasyna ainaldy. Mysaly, 1956 jyly astyq jinauǧa Qazaqstandaǧy tyŋ alqaptaryna eldıŋ tükpır-tükpırınen 11700 kombainer öz kombainymen, 20 myŋ şofer keldı. BLKJO OK 200 myŋ qyz ben jıgıt, studentterdı jıberdı. Kelesı ekı jylda astyq köp bolmasa da astyq jinauǧa eldıŋ basqa audandarynan millionnan artyq jas jūmysşy, qyzmetker, student qatysty.

Jyl saiyn astyq jinau kezeŋınde ondaǧan äskeri bölımşe keldı. Jüzdegen myŋ adamdardy, ondaǧan myŋ tehnikany eldıŋ bır şetınen ekınşı şetıne astyq jinauǧa jıberu aqylǧa siiatyn ıs emes.

Tyŋ igeru turaly ädebiette öndırıs küşterın paidalanudyŋ tiımdılıgın saraptau auyl şaruaşylyǧyndaǧy materialdy-tehnikalyq bazanyŋ ösuın zertteumen jiı auystyrylady. Bır top ǧalym osy taqyrypty zertteude qor qaitymy mäselesıne soqpai, ainalyp ötedı. Sol ekı arada, ainalymdaǧy qor bırlıgın öndıru tömendedı jäne tömendeu jalǧasuda. Qor qaitymynyŋ koeffisientı 1961-65 jyldaryna bastap 1976-78 jyldary aralyǧynda tyŋdaǧy sovhozdarda 0,70-ten 0,43-ke deiın tömendedı. Al 1 sentner astyqtyŋ özındık qūny 1958-60 jyldary 9,92 rublden, 1981-84 jyldary 8,5 rublge östı. Köptegen zertteuşıler tyŋ öndırısınıŋ äleumettık tiımdılıgıne saraptama jasaǧan kezde ortaşa ömır süru deŋgeiı, balalar ölımı, kadrlar auysymy, qylmystyq jäne şaruaşylyq qylmystar, jasyryn jūmyssyzdyq, jergılıktı tūrǧyndardyŋ köŋıl-küiı, alkogolizmnıŋ taraluy, jer ekologiiasy jäne basqa mäselelerge soqpai ainalyp ötken.

Ǧalymdardyŋ esebı boiynşa tyŋ igeru kezınde topyraq gumusynyŋ joǧaluy 15-20 paiyzǧa, keibır jerlerde 23 paiyzǧa deiın jetken. Al, bügıngı künı būrynǧy tyŋ jerlerdegı gumus qūramynyŋ joǧaluy 35 paiyzǧa jettı jäne būl prosestı qalpyna keltıru mümkın emes. Osy qarqyn saqtalsa, kelesı on jyldan keiın qaitarymy qiyn prosess bastalatynyn esepteu qiyn emes, bızdıŋ basty bailyǧymyz-jer qūnarly qyrtysynan airylady. Kelesı ūrpaqqa qandai mūra qaldyrǧanymyzdy oilauymyz kerek.

Köp jyldyq täjıribe körsetkendei Soltüstık Qazaqstan jaǧdaiynda tabysty diqanşylyqqa jetu şarttarynyŋ bırı taza bu jaǧdaiy bolyp tabylady. Būl basqa elderdıŋ, äsırese bızdıŋ respublikadaǧy tyŋ alqaptarynyŋ klimattyq jaǧdaiyna ūqsas Kanadanyŋ täjıribesınde keŋınen paidalanylady. Onda qazırgı künge deiın jyrtylǧan jerdıŋ 30-35 % par astynda jatady. Qazaq astyq şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutynyŋ ūsynysy boiynşa tyŋ jerlerdıŋ 20-25 % par astynda boluy qajet. Bıraq otandyq jäne älemdık täjıribenı elep-eskermegen Hruşev, jer-ana bailyǧyn tap qazır aluǧa tiıspın dep mälımdep, egıs alqaptaryn keŋeitudı talap ettı. Būl qazaq halqy üşın öteuınıŋ orny tolmas, Hruşev tarapynan jasalǧan naǧyz keşırılmes qatelık . Tyŋ igeruşılerde köterıŋkı ruh, eŋbekke degen qūlşynys joǧary bolǧany ras. Eŋbek ozattary köptep şyǧyp, sosialistık jarystar ūiymdastyryldy. Astyq jinaudyŋ türlı ädısterı düniege keldı. Tyŋ igeru bidaidy ǧana emes, astyqtyŋ özge türlerın ösıruge de mäjbürledı.

1954-1964 jyldary Tyŋ ölkesı qūramyna engen 5 oblystyŋ 200-den astam selolyq jäne audandyq keŋesterınıŋ ataulary orys tılınde qaita özgertılgen nemese jaŋadan at qoiylǧan.

1951-1965 jyldary elımızde jylqynyŋ sany 365,7 myŋǧa azaiyp ketken, bırjaqty saiasattyŋ saldarynan jalpy mal şaruaşylyǧy, onyŋ ışınde ırı qara ösıru kenjeledı, jaiylymy mol qazaq dalasynda qoi ösıruge köŋıl bölıngen joq. Ras, jyldar ötken saiyn mal basynyŋ öskenı baiqalady, bıraq būl Keŋes ökımetınıŋ agrarlyq saiasatynyŋ jemısı emes, tabiǧi qūbylys bolatyn. Qazaqstanda 1980 jyldardyŋ özınde mal sany jyl saiyn baiau ösıp otyrdy. Tyŋ igeru jyldary şoşqa sany artyp, 4 eseden astam ösken degen mälımet kommunistık jetıstık retınde jariia etılıp keldı, alaida, salystyrmaly türde qorytyndy jasau üşın, aldymen sonyŋ aldyndaǧy körsetkıştı alu qajet. Demek, būryn şoşqa ösırılmegen qazaq dalasynda būl tülıktıŋ sany turaly söz etudıŋ özı artyq. 1954-1964 jyldary astyq satyp alu jospary Odaq kölemınde üş ret qana (1956, 1958, 1964 jyldary) oryndaldy. Soǧan qaramastan, agrotehnikanyŋ älemdık jetıstıkterın qoldanyp, egın şyǧymdylyǧy men alynǧan astyqtyŋ sapasyn halyqaralyq standarttarǧa jetkızu jönınde mardymdy jūmystar atqarylǧan joq. Keŋes jüiesınıŋ artyqşylyǧy, kommunistık partiianyŋ kemeŋger basşylyǧy siiaqty daŋǧaza ūran men jalǧan mälımetke äuestengen qoǧamda şyn mänındegı agrarlyq reforma jasalmady. Sonyŋ saldarynan tyŋ jerlerdı igeru 60-şy, tıptı 80-şı jyldary da tolastamady. Tabiǧattyŋ säikestıgı öreskel būzylyp, Qazaqstannyŋ egınşılıkke jaramdy aimaǧyna orasan zor ziian keltıru ürdısın tejeitın küş bolmady.

Oraiy kelgende astyq molşylyǧy problemasyn tek qana Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧynda şeşuge negızgı küş jūmsaluy nelıkten, Reseidıŋ, Ukrainanyŋ jer kölemı de jetkılıktı ǧoi, degen sūraq tuuy mümkın. Būǧan berıletın jauap, Qazaqstannyŋ ūlan-baitaq jerlerı iesız siiaqty körındı, respublikada halyq sany az, şaruaşylyǧy şaşyranqy, jer mölşerıne şaqqanda önım türlerı men sany jetkılıksız dep sanaldy. Ekınşıden, Qazaqstan jerınde özındık qūny arzan, az şyǧynmen alynatyn jäne elımızde eŋ sapaly astyq ösedı. Demek, şaruaşylyqtyŋ basqa salalarynan görı Qazaqstanda astyq öndıru jäne mal ösıru tiımdı bolǧan. Mäselen, Reseidıŋ qaratopyraqty emes aimaǧynda 1958-1959 jyldary 1 sentner astyqtyŋ özındık qūny – 332 som (sol kezdegı baǧa boiynşa), al Qazaqstanda 30 som ǧana bolǧan. Memleket ol kezde bidaidyŋ ärbır sentnerıne 47-62 som tölep satyp alǧan. Iаǧni, Qazaqstan tyŋy özın-özı qarjylandyryp qana qoimai, memleketke orasan zor paida tüsırgen. Onyŋ üstıne sol jyldary Qazaqstan jerınıŋ düniejüzılık standartqa säikes jäne sūranysy jaqsy bidaidyŋ qatty jäne küştı sorttaryn köp ösıruge mümkındıgı jetkılıktı ekendıgı anyqtaldy.

Sonymen, bızdıŋ zertteulerımızdıŋ nätijesınde 1950-1960 jyldary jasalǧan agrarlyq reformanyŋ nätijesı jäne onyŋ Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtary üşın tigızgen äserı jäne saldarlary turaly mynadai deuge bolady:

Atalǧan kezeŋdegı Keŋes agrarlyq reformanyŋ eŋ negızgı mazmūny tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı jyrtyp, elde astyq molşylyǧyn jasau, söitıp auyl şaruaşylyǧyndaǧy daǧdarysty joiu bolyp tabyldy. Qyruar qarjy, orasan materialdyq qorlar men adam küşı halyq şaruaşylyǧynyŋ basqa salalarynan tartyp alynyp, tek qana tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru müddesıne jūmsaldy. Elımızdıŋ astyq balansy nyǧaidy. Qazaqstan Keŋes odaǧy boiynşa astyq öndıretın negızgı aimaqtardyŋ bırıne ainaldy. Astyq öndıretın şaruaşylyqtardyŋ tūrǧyndaryna äleumettık-tūrmystyq jaǧdai jasaldy, seloda qajettı infraqūrylym qalyptasty.

Alaida, agrarlyq reforma ǧylymi negızdelgen ekonomikalyq zaŋdylyqtarǧa süiene otyryp jasalǧan joq. Memleket deŋgeiınde ondaǧan jyldarǧa arnalǧan kürdelı josparlar ämırşıl-äkımşılık täsılmen, jeke bilıktıŋ erkımen jürgızılgen özgerıster, köp jaǧdaida asyra sılteuşılıkke, daŋǧaza nasihattyŋ jeŋısı degen jeleumen közboiauşylyqqa, jalǧan mälımet beruge, sonyŋ saldary retınde tūtas ūrpaqtyŋ sanasyn tūmandatyp, halyqtyŋ bos qiialǧa elıkteuıne äkelıp soqtyrdy.

Ekstensivtı türde jürgızılgen egınşılık saldarynan Qazaqstannyŋ soltüstık aimaqtarynda myŋdaǧan gektar alqap jaramsyz bolyp qaldy, tabiǧat erekşelıkterı eskerılmei, aua raiynyŋ qūbylmaly jaǧdaiynda, astyqtan jyl saiyn tūraqty mölşerde tüsım aludy qamtamasyz etetın agrotehnikalyq şaralar keş oilastyrylyp, keşendı türde jürgızılmedı, sapadan görı sanǧa äuestenuşılık basym boldy. Mal şaruaşylyǧy nazardan tys qaldy, Qazaqstan jaǧdaiynda tiımdı bolatyn mal tülıkterın ösıru ısı baiau damydy.

Tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru ūranymen asyǧys jürgızılgen şaralardyŋ qoǧamdyq-äleumettık, demografiialyq saldarlary retınde az uaqyt ışınde Qazaqstannyŋ soltüstık aimaǧynda qazaq ūlty azşylyq bolyp qaldy, jaŋa sovhozdardy jūmysşy küşımen qamtamasyz etu üşın Keŋes odaǧynyŋ türlı aimaqtarynan ondaǧan ūlttyŋ ökılderı, jūmyssyz jürgender, qylmystyq elementter, auyl şaruaşylyǧy käsıpterıne maşyqtanbaǧan äskeri qyzmetkerler, bır sözben aitqanda, qazaq halqynyŋ ömır salty, mınez-qūlqy jönınde eşqandai tüsınıgı joq myŋdaǧan adamdar keltırıldı. Osylaişa, qazaq halqynyŋ myŋdaǧan jyldar boiy qalyptasqan ūlttyq erekşelıkterı men salt-dästürlerı, mädeni qūndylyqtary aiaqqa basyldy.

Tyŋ igeru ısıne ǧalymdar da auqymdy üles qosty. Olardyŋ arqasynda egın şaruaşylyǧyna jaramdy tyŋ jerlerge zertteuler jürgızılıp, bölıngen jer telımderı ırıktelıp, jaŋa sovhozdarda şaruaşylyq pen tūrǧyn üi qūrylystary josparlandy, susyz jerlerdı sulandyru jobasy jasalyndy. Tyŋ jerdıŋ jaǧdaiyna säikes keletın maşinalar oilap tabyldy. Bıraq osy kezeŋge deiın tyŋ igeru ısındegı ǧalymdardyŋ alatyn rölı jetkılıksız zertteldı. Naqty materialdar tek tyŋ igeru tarihyna arnalǧan keibır eŋbekterde ǧana kezdesedı. Olar şaǧyn, ärı ǧalymdardyŋ ülesı turaly tolyq mälımet bere almaidy. Sondyqtan būl mäselenıŋ tereŋ zerttelmeuı tyŋ igeru tarihynyŋ aqtaŋdaq betterın arttyrady.

Säule MÄLIKOVA,

tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, Soltüstık

Qazaqstan memlekettık arhivınıŋ direktory